דרעפט:פערד-און-װאגן

פערד-און-וואָגן איז דער אַלגעמיינער טערמין פאַר אַ פאָרמיטל וואָס ווערט געצויגן דורך פערד אָדער אַנדערע בהמות, אַנשטאָט צו זיין זעלבסט-פּראָפּעלד. די דאָזיקע פאָרמיטלען זענען גענוצט געוואָרן פאַר טראַנספּאָרטירן סיי לאַסט, סיי פּאַסאַזשירן, און האָבן געשפּילט אַ צענטראַלע ראָלע אין פאַרעפנטליכע און פּריוואַטע טראַנספּאָרט סיסטעמען פאַר דער אַנטוויקלונג פון מאָטאָריזירטע פאָרמיטלען.

היסטאריע

עגלות (עגלה) ווערן דערמאנט שוין אין דער ליטעראַטור פון אור-אַלטע צייטן, ווי אין דעם אינדישן ריג וועדאַ, וואָס גלייכט די גלייכקייט פון מאַן און פרוי צו צוויי רעדער פון אַ וואָגן. די ערשטע עגלות האָבן געדינט פאַר טראַנספּאָרטירן לאַנדווירטשאַפטליכע תבואה און זענען געצויגן געוואָרן דורך מענטשן. שפּעטער זענען בהמות, ווי סוסים, אייזלען און אַפילו הינט, גענוצט געוואָרן צו ציען די עגלות.

אין די 17טן יאָרהונדערט האָבן דראָזשקע-ליניעס באַדינט פּאַסאַזשירן צווישן לאָנדאָן און עדינבורג (1640), און פון פּאַריז קיין ליאָן (1660). די דראָזשקע-טראַנספּאָרט האָט געהאט אַ בליק עטליכע 150 יאָר צוריק אין בריטאַניע און די פאַראייניקטע שטאַטן, צוליב דער אַנטוויקלונג פון אַספאַלטירטע וועגן. אין יענער צייט זענען אין די גאַסן פון לאָנדאָן געפאָרן מער ווי צען טויזנט דראָזשקעס.

מיט דער אַנטוויקלונג פון דער באַן אין די שפּעטערדיגע יאָרן, האָט די וויכטיגקייט פון פערד-און-וואָגן פאָרמיטלען זיך פאַרקלענערט, ביז די 1890ער יאָרן, ווען זיי זענען אויסגענומען געוואָרן פון רעגולערן דינסט. נאָך היינט ווערן זיי גענוצט פאַר טוריסטן און אלס מוזיי אויסשטעלונגען.

סאָרטן פאָרמיטלען

דער טערמין "פערד-און-וואָגן" קען זיך באַציען צו אַ ברייטער פאַרשידנקייט פון פאָרמיטלען, סיי צו טראַנספּאָרטירן לאַסט, סיי מענטשן. עטליכע סאָרטן נעמען אַריין:

• דראָזשקע (אדער דראָשקע; רוסיש: дрожки, פּויליש: dorożka, דייטש: Droschke) — איז אַ פיר-רעדלדיגער, אָפענער אָדער פאַרדעקטער פּאַסאַזשיר-וואָגן, וואָס איז געווען באַזונדערס פּאָפּולער אין רוסלאַנד און אַנדערע טיילן פון מזרח אייראָפּע. דראָזשקעס זענען געווען איינע פון די ערשטע מאַסן-טראַנספּאָרטאַציע מיטלען אין שטעט. דער נאָמען "דאָראָזשקע" איז עריזשינעל געקומען פון וואַרשע, אַ פאַרפּוילישונג פון דעם רוסישן וואָרט "דאַראָזשקע" וואָס מיינט אַן אָפּצאָל פאַר אַ נסיעה. אין קוריסטשוב זענען דראָזשקעס באַקאַנט געווען ווי ביליקע פאָרמיטלען פאַר פּויערים, בשעת דער פיאַקער איז געווען אַ בעסערע סאָרט וואָגן. אין בערלין זענען דראָזשקעס געווען די ערשטע טאַקסיס, אָבער דער טערמין איז שפּעטער איבערגעטראָגן געוואָרן אויף מאָטאָריזירטע פאָרמיטלען. די דראָזשקעס האָבן געקענט אַנטהאַלטן ביז זעכצן מענטשן און זענען צעטיילט געוואָרן אין דריי אפטיילונגען. די דורכשניטליכע גיכקייט איז געווען צען קילאָמעטער אַ שעה.
• בריטשקע (פּויליש: bryczka) — אַ ליכטער, לאַנגער רייזע-וואָגן מיט אַ פאָלדנדיקן דאַך, גענוצט פאַר לענגערע נסיעות. זיי זענען אויך געניצט געוואָרן פון חסידים צו פאָרן צו רביים.
• קאַרעטע (פויליש: kareta, איטאליעניש: carretta, רוסיש: карета) — אַן אַלטער, פיר-רעדלדיקער, פאַרמאַכטער, רעסאָרן-פאָרמיטל פאַר פּאַסאַזשירן. קאַרעטעס האָבן געהאַט אַ קעסטל-פאָרמיקע קערפּער מיט פינצטערן, וואָס מען האָט געקענט אַראָפּלאָזן. פּרעכטיקע קאַרעטעס, רייך באַצירט, זענען מאָל גערופן געוואָרן "קאַראָצעס". היינט ווערן קאַרעטעס בעיקר גענוצט פאַר מוזייען, טוריסטן אַטראַקציעס אָדער פאַר צערעמאָניעלע צוועקן, ווי קרוינונגען. סיר משה מאָנטיפיאָרעס "מרכבה" (קאַרעטע) איז אַ באַקאַנטע ביישפּיל פון אַזאַ לוקסוס-פאָרמיטל, געבויט געוואָרן אין 1816.
• פיאַקער (דייטש: Fiaker) — אָפט גלייכצייטיק גענוצט מיט "דראָזשקע", באַזונדערס אין דייטש-שפּראַכיקע געגנטן, ווי ווין, ווו זיי דינען נאָך אַלץ ווי טוריסטן אַטראַקציעס. א פיאַקער איז אַ ליכטער, אָפענער און געפעדערטער וואָגן פאַר ביז פינף מענטשן. אַמאָל איז געווען אַ חילוק צווישן אַ דאָראָזשקע (רעגולער שטאָטישע טראַנספּאָרט) און אַ פיאַקער (פאָרמיטל פאַר אַפּפּימאַנט, ווי אַ טאַקסי).
• טראָיקע (רוסיש: тройка) — אַ רוסיש פאָרמיטל געצויגן דורך דריי פערד איינס לעבן דעם אַנדערן. עס איז געווען אַ סימבאָל פון סטאַטוס אין רוסלאַנד און אונגאַרן, באַזונדערס ווען עס איז געפאָרן געוואָרן פון אַן עלעגאַנטן קוטשער.
• עגלה / וואָגן — אַן אַלגעמיינע באַצייכענונג פאַר אַ טראַנספּאָרט-פאָרמיטל, אָפט פאַר לאַסט.
• קרון — אַ פיר-רעדלדיקער וואָגן, מיט צוויי קלענערע פאָדערשטע רעדער און צוויי גרעסערע הינטערשטע, באַשטימט פאַר לאַסט אָדער פּאַסאַזשירן. די פּשוטסטע קרון איז אַ "פּלאַטפאָרמע" אָן זייטן אָדער זיצן, נאָר מיט אַ פלאַכער אייבערפלאַך.
• גוּמקע — אַ טיפּ וואָגן, דערמאנט ווי די קאָזשניצער רבי'ס חסידים האָבן גענוצט. (מיט גומענע רעדער?)
• פאַעטאָן

טיילן פונעם פערד און וואָגן

אַ פערד-און-וואָגן באַשטייט פון עטליכע הויפּט-טיילן:

• רעדער (ראָד, אָבאָד, רייף).
• אַקסן (אַקס, אַקסל).
• דישל — די באַלקן וואָס פאַרבינדט דעם וואָגן מיט די פערד.
• רעסאָרן — פעדערן וואָס גיבן דעם וואָגן פעדערונג.
• קאָזלע אָדער קעלניע — דאָס זיצפּלאַץ פון דעם קוטשער.
• פּלאַנדעקע אדער בויד — אַ דעקונג איבערן וואָגן.
• טאָרמאַז — די ברעמזע פון וואָגן.

די פערד זענען דער הויפּט-קראַפט פון דעם פאָרמיטל. עטליכע סאָרטן פערד זענען גענוצט געוואָרן, אַרייננעמענדיג שפּאַנפערד (פאַר ציען) און פּאָסטפערד (פאַר פּאָסט-טראַנספּאָרט). די פערד זענען איינגעשפּאַנט אין אַ שפּאַנצייג (געשפּאַן, האַרניש), וואָס באַשטייט פון זאָטל, צוימל, לייצעס און אַנדערע רימענס. די פערד טראָגן אויך פּאָדקאָוועס אויף די פיס.

מענטשן פאַרבונדן מיט פערד-און-וואָגן

• פורמאַן אָדער בעל־עגלה — דער דרייווער פונעם וואָגן. אַ דראָזשקע-דרייווער ווערט אויך גערופן אַ דראָזשקאַזש אָדער איזוואָזטשיק.
• קוטשער — אַ מער פאָרמאַלער טערמין פאַר אַ דרייווער, באַזונדערס פון קאַרעטעס אָדער לוקסוס-פאָרמיטלען.
• וואָגן־מאַכער אָדער קאַרעטן־מאַכער — אַ האַנטווערקער וואָס בויט אָדער פאַרריכט וואָגנס.
• זאָטל־מאַכער — אַ האַנטווערקער וואָס מאַכט זעטטלען און שפּאַנצייג פאַר פערד.
• שטאַליונג אָדער פערדקנעכט — אַרבעטער אין פערדשטאַלן.

באנוץ און קולטורעלע רעפערענצן

פערד-און-וואָגן זענען גענוצט געוואָרן פאַר אַ ברייטן קייט פון צוועקן:

• פּריוואַטער טראַנספּאָרט: עשירים האָבן זיך גענוצט מיט פּריוואַטע בריטשקעס אָדער קאַרעטעס. די אָפּנהיימער פאַמיליע פלעגט פאָרן אין "דראָזשקעס (הענסאָמע קאַבס)" אין שטאָט.
• עפנטלעכער טראַנספּאָרט: דראָזשקעס האָבן געדינט ווי פריערדיקע טאַקסיס און עפנטליכע טראַנספּאָרט אויף באַשטימטע רוטן.
• רייזע צו רביים: חסידים פלעגן קומען צו רבישע הויפן אין בריטשקעס, און די רביצין אָדער דער רבי אַליין פלעגן נוצן דראָזשקעס אָדער קאָטשן.
• ספּעציעלע צוועקן: עס זענען געווען באַזונדערע וואָגנס פאַר פּאָסט, געפאַנגענע, פּאָליציי, סחורה, און אַפילו אַמבולאַנסן.
• לאַנדווירטשאַפט און לאַסט: פורן און לאַסטוואָגנס זענען גענוצט געוואָרן פאַר טראַנספּאָרטירן לאַסט ווי תבואה, געהילץ, קוילן, און מיסט.

מאָנטיפיאָרעס מרכבה: אַ באַרימטע ביישפּיל פון אַ קאַרעטע איז סיר משה מאָנטיפיאָרעס מרכבה, געבויט אין 1816. עס איז געווען באַצירט מיט זיין משפּחה-עמבלעם און דעם וואָרט "ירושלים". מאָנטיפיאָרע האָט גענוצט דעם וואָגן פאַר זיינע רייזעס אין אייראָפּע, אַריינגערעכנט רוסלאַנד, אָבער נישט אין ארץ ישראל, ווייל די וועגן זענען דאָרט געווען צו שלעכט. די מרכבה האָט אויך געהאַט אַ גאָלדענע ספר-תורה און אַ גרויסע גאָלדענע מנורה וואָס מען פלעגט אָנצינדן יעדן שבת. די מרכבה איז געווען אַ סימבאָל און שפּעטער געוואָרן אַ מוזיי-עקזעמפּלאַר אין ירושלים, כאָטש זי איז געוואָרן באַשעדיקט אין אַ פייער אין 1986 און איז שפּעטער רעסטאָרירט געוואָרן. די געשיכטע פון דער מרכבה איז פאַראייביקט געוואָרן אין לידער און ליטעראַטור.

ליטעראַרישע דראָזשקאַזשעס: אין וואַרשע זענען יידישע דראָזשקאַזשעס געווען אַ באַזונדערע קאַטעגאָריע. איינער פון זיי, אברהם דראָזשקאַזש, איז געווען באַקאַנט ווי דער "ליטעראַרישער דראָזשקאַזש" ווייל ער האָט געקויפט און געלייענט ביכער פון יידישע שרייבער ווי י. ל. פּרץ, שלום עליכם און שלום אַש. ער פלעגט רעדן וועגן די ביכער וואָס ער האָט געלייענט מיט גרויס באַגייסטערונג. זיין באַגעגעניש מיט י. ל. פּרצן איז געווען אַ באַרימטע מעשׂה.

אמישע באַגיז: היינט־צו־טאָג נוצן די אמישן פערד-און-באַגיס ווי זייער הויפּט-טראַנספּאָרטאַציע מיטל, אַנשטאָט פון אויטאָס, און פאָרן אַזוי אויף עפנטליכע וועגן.

אידישע טערמינאָלאָגיע און סלאַווישע השפּעה

פיל פון די יידישע טערמינען וואָס באַציען זיך צו פערד-און-וואָגן האָבן סלאַווישע וואָרצלען. למשל, דאָס וואָרט "דראָזשקע" שטאמט פון דעם רוסישן "дрожки" (דרóזשקי), וואָס איז אַ דעמיניוטיוו פונעם רוסישן "дроги" (דרóגי) וואָס מיינט "וואָגן" אָדער "לויטן וואָגן". אויך "בריטשקע" שטאמט פון פּויליש "בריטשקאַ".

אוריאל וויינרייך האָט אַדוואָקירט אַז די יידישע אויסלייג זאָל אָפּשפּיגלען די פאַקטישע יידישע אַרויסרייד, אַנשטאָט צו נאָכפאָלגן די סלאַווישע שרייב-טרעדיציעס. דעריבער, פאַר ווערטער ווי "דראָזשקע" (וואָס אין סלאַווישע שפּראַכן ווערט געשריבן מיט -זשק- און אַרויסגערעדט אַזוי), איז די אַרויסרייד אין יידיש אָפט מיט -שק- ("דראשקע"), און דעריבער איז די אויסלייג "דראשקע" מער פּאַסיק פאַר יידיש.

היינטיקע צייטן

היינט ווערן פערד-און-וואָגן פאָרמיטלען זעלטן גענוצט ווי אַ הויפּט-טראַנספּאָרט-מיטל, אָבער זיי בלייבן וויכטיק אין טוריזם און פאַר עטנישע קהילות. זיי זענען אַ פאָלקס-אַטראַקציע אין ערטער ווי סענטראַל פּאַרק אין מאַנהעטן, ניו יאָרק. אין ענגלאַנד און עסטרייך זענען פאַראַן מוזייען וואָס שטעלן אויס פּרעכטיקע קאַרעטעס וואָס קעניגן און גראַפן האָבן גענוצט.

פערד-און-וואָגן זענען אַן עמבלעם פון אַ פאַרגאַנגענער עפּאָכע, אָבער זייער השפּעה אויף קולטור, ליטעראַטור און שפּראַך איז נאָך אַלץ באַמערקבאַר