רוי:סעלצער
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
סעלצער וואסער, אויך באקאנט ווי קארבאנירטע וואסער (ענגליש: Carbonated water), זאָדיג-וואסער, אדער סאדע וואסער, איז וואסער וואס אנטהאלט אויפגעלייזטע קוילן-זויערע גאז (carbon dioxide). דאס גאז קען אריינגעפירט ווערן קינסטליך אונטער דרוק, אדער עס קען פאסירן נאטירליך צוליב געאלאגישע פראצעסן. די קארבאנאציע פארשאַפט קליינע בלעזלעך (bubbles) צו פאָרמירן, וואס גיט דעם וואסער א שפריצלדיגע קוואליטעט.
סעלצער איז לאנג געווען א באליבטע טרינקווארג צווישן אשכנזישע אידן, פון די סאלאנען אין ניו יארק'ס לאוער איסט סייד ביז היינטיגע שבת טישן. עס איז אזוי שטארק פארבונדן מיט דער אידישער קולטור, אז עס ווערט אפט באצייכנט אלס "אידישער שאמפאניער". די פאפולאריטעט פון סעלצער איז געשטיגן אין אמעריקע, און עס האט דערגרייכט א נייעם רעקארד אין קאנסומציע[1].
עטימאָלאָגיע
דאס ווארט "סעלצער" איז א אידישער דריי אויפן ארגינעלן דייטשן ווארט "seltser"[1]. עס שטאמט פונעם דייטשן שטעטל נידערזעלטערס (Niederselters) נעבן פראנקפורט, וואס איז בארימט פאר אירע נאטירליך שפריצלדיקע מינעראל קוואלן. די וואסער פון דארט איז געווען פאפולער פאר יארהונדערטער, באקאנט פאר אירע מעדיצינישע אייגנשאפטן.
היסטאריע
אנטדעקונג פון קארבאנאציע
שוין אין אוראלטע צייטן, האבן מענטשן געגלייבט אז נאטירליך שפריצלדיגע וואסערן האבן מעדיצינישע אייגנשאפטן. היפאקראטוס האט געשריבן וועגן דעם אין זיין ווערק "אויף לופט, וואסער און ערטער"[2]. די קונסטליכע קארבאנאציע פון וואסער האט זיך אנגעהויבן אין די 18טן יארהונדערט.
- וויליאם בראונריגג (William Brownrigg) איז לכאורה געווען דער ערשטער צו פראדוצירן קונסטלעך קארבאנירטע וואסער אין די פריע 1740ער יארן, ניצנדיג קוילן-זויערע פון מינעס.
- הענרי קעווענדיש (Henry Cavendish) האט אין 1766 אנטוויקלט א לופטונגס-אפאראט.
אין די 1760ער יאָרן האָט דער ענגלישער גייסטליכער און וויסנשאַפטלער דזשאָזעף פּריסטלי (Joseph Priestley) אַנטדעקט א מעטאָד צו קינסטליך קארבאנירן וואַסער. ער האָט געפונען אַז דורך גיסן וואַסער אהין און צוריק איבער אַ ביר-פאַס ביי אַ ברועריי אין לידז, ענגלאַנד, קען מען דאָס וואַסער פאַרבונדן מיט קוילן-זויערע גאַז ("fixed air" ווי ער האָט עס גערופן), וואָס גיט אים אַi אנגענעם טעם. פּריסטלי האָט פאַרעפנטליכט זיין אַרבעט אין 1772 מיטן נאָמען "Directions for Impregnating Water with Fixed Air". פריערדיגע פאָרשונגען זענען געווען דורך וויליאם בראַונריג אין די 1740ער יאָרן און הענרי קאווענדיש אין די 1760ער יאָרן.
קאָמערציעלע אַנטוויקלונג
דער שווייצער וויסנשאַפטלער יאהאן יאַקאָב שוועפּע (Johann Jacob Schweppe) האָט אינדוסטריאליזירט פּריסטלי'ס פּראָצעס און געגרינדעט די שוועפּעס קאָמפּאַניע אין גענף אין 1783, פאַרקויפנדיג פלעשלדיקע קארבאנירטע מינעראל-וואַסער. טאָמאַס הענרי (Thomas Henry), אַ אַפּטייקער אין מאַנטשעסטער, ווערט קרעדיטירט אַלס דער ערשטער קאָמערציעלער פּראָדוצירער פון קינסטלעך קארבאנירטע וואַסער אין די שפּעטע 1770ער יאָרן. ביז 1800 איז די פּראָדוקציע פון מינעראל-וואַסער געווען גוט עטאַבלירט.
אין די פאַרייניקטע שטאַטן, איז די ערשטע קאָמערציעלע פּראָדוקציע אַטריביוטירט געוואָרן צו בנימין סילימאן אין 1807 אין ניו העיווען. דורך דעם 19טן יאָרהונדערט איז די פּאָפּולאַריטעט פון קארבאנירטע געטראַנקען געוואַקסן, טיילווייז צוליב די טעמפּעראַנס באַוועגונג. אין אייראָפּע זענען סאָדע סיפאָנען געוואָרן פּאָפּולער פאַר היים-נוץ, בשעת אין די USA זענען סאָדע פאָנטענס אין געשעפטן געוואָרן זייער פּאָפּולער. פון דאָרטן זענען אַרויסגעקומען פלייווערד סאָדעס ווי דאָקטאָר פּעפּער און קאָקאַ-קאָלאַ.
אין די 1970ער יאָרן האָט די פראַנצויזישע מאַרקע פּעריער (Perrier) געבראַכט איר מינעראל-וואַסער צו די פאַרייניקטע שטאַטן, וואָס האָט פאַרשאַפן א נאַציאָנאַלע טרענד און געעפנט די טיר פאַר פלייווערד וואַסער. שפּעטער, אין 2015, איז LaCroix געוואָרן א קולטורעלע אָבסעסיע, באַווירקט דורך עפנטליכע געזונט-קאַמפּיינז קעגן צוקער.
אידישע פאַרבינדונג
זעלצער האָט זיך שטאַרק פאַרבונדן מיט דער יידישער קולטור, אַזוי שטאַרק אַז עס איז טייל מאָל גערופן "יידישע שאַמפּאַניע" ("Jewish champagne"). דאָס וואָרט "זעלצער" אַליין איז אַ יידישער דריי אויפן אָריגינעלן דייטשישן "Selters".
אין ניו יאָרק
ווען אייראָפּעישע אידן זענען אימיגרירט קיין אַמעריקע אין די שפּעטע 18טן און פריע 19טן יאָרהונדערטער, ספּעציעל אין דער Lower East Side אין ניו יאָרק, זענען פילע געוואָרן "זעלצערמענער". די זעלצער אינדוסטריע איז געוואָרן אַן ביליקער געשעפט מיט נידעריקע אָנהייב-קאָסטן, און איז געוואָרן אַ צוטריטליכע גרונט-וואַסער-אינפראַסטרוקטור פאַר אָרעמע אימיגראַנטן, ווייל עס איז געווען אַ ריינערע אַלטערנאַטיוו צו די אומזיכערע שטאָט וואַסער פון יענער צייט. די זעלצערמענער פלעגן דעליווערן זעלצער אין גלאָז-סיפאָנען מיט זייערע נעמען און יידישע סימבאָלן, ווי אַ מנורה אָדער מגן דוד, אַרויפגעקריצט אויפן גלאָז.
קולטורעלע באַדייטונג
זעלצער איז געוואָרן אַן עמבלעם פון יידישער אידענטיטעט און אַסימילאַציע, סיי דערמאָנענדיג די היסטאָרישע מלחמות, סיי פייערנדיג די ברכה. עס איז געווען אַ געוויינטלעכער געטראַנק אויף שבת-טישן, חתונה-פייערונגען און אַנדערע יידישע געשעענישן. פיל אידן האָבן געפונען טרייסט אין זעלצער, באַטראַכטנדיג די בלעזלעך ווי אַ פּסיכישע וויי-שטילער.
סאדע וואסער איז אויך געווען אַ צענטראַלער באַשטאַנדטייל אין ניו יאָרקער יידישע טרינק-רעצעפּטן ווי דער אייער קרעם (Egg Cream), וואָס אַנטהאַלט מילך, שאָקאָלאַד סירופ, און זעלצער, אָבער נישט קיין אייער אָדער קרעם.
אין יידיש פירט מען זיך צו באַשרייבן אַ פלאַך געוואָרענע קארבאנירטע געטראַנק מיט דעם וואָרט "אויסגעוועפּט", וואָס מיינט אַז די גאַז האָט זיך "פאַרדאַמפט" פון דער פליסיקייט.
פאַבריקאַציע
סאדע וואסער ווערט פאבריצירט דורך צעלאזן קוילן-זויער גאַז (CO₂) אין וואסער. די פיזיק פונעם פּראָצעס ווערט באַשריבן דורך הענרי'ס געזעץ (Henry's Law), וואָס זאָגט אַז די מאָס פון צעלאָזטע גאַז אין אַ פליסיקייט איז דירעקט פּראָפּאָרציאָנעל צום פּאַרטייישן דרוק פון דער גאַז איבער דער פליסיקייט ביים עקוויוואַליבריום.
באַשטאַנדטיילן און פּראָצעס
די הויפּט באַשטאַנדטיילן זענען וואַסער און קוילן-זויער. די אויפלייזונג פון CO₂ אין וואַסער איז אַפעקטירט דורך טעמפּעראַטור און דרוק:
- טעמפּעראַטור
- קוילן-זויער צעלאָזט זיך בעסער אין קאַלט וואַסער. ווען די טעמפּעראַטור שטייגט, פאַרמינערט זיך די צעלאָזקייט.
- דרוק
- אַ העכערער דרוק איבערן וואַסער פאַרגרעסערט די מאָס פון גאַז וואָס צעלאָזט זיך אין אים. דאָס איז דערפאַר וואָס פלעשלעך מיט סאדע וואסער מוזן זיין געחתמעט אונטער דרוק כּדי צו האַלטן די קארבאנאציע.
אין קאָמערציעלער פּראָדוקציע ווערט דאָס וואַסער טריפּל-פילטרירט (דורכ'ן זאַמד, קויל און פּאַפּיר), דערנאָך געקילט און געבלאָזן מיט הויך-דרוק קוילן-זויער אין אַ קאַרבאָנאַטאָר. מען ניצט CO₂ אַנשטאָט געוויינטליכע לופט, ווייל זויערשטאָף (Oxygen) אין דער לופט קען פאַרדערבן די געטראַנקען און רעדוצירן זייער האַלטבאַרקייט. קוילן-זויער גיט אויך אַ דערקענטלעכן "פיזיק טעם".
היים-קארבאנאציע
היינטיקע צייטן קען מען מאַכן סאדע וואַסער אין שטוב מיט געצייג ווי סאָדאַסטרים (SodaStream) מאַשינען. די מאַשינען אַרבעטן דורך אַרויסלאָזן CO₂ גאַז פון אַ צילינדער אין אַ פלעשל וואַסער, פאָרמירנדיג בובעלעך און צוגעבנדיג קארבאנאציע. היסטאָריש זענען אויך גענוצט געוואָרן סאדע סיפאָנען (soda siphons) און גאַזאָגענען (gasogenes) פאַר היים-נוץ.
טייפּן פון קאַרבאָנירטע וואַסער
עס זענען פאראן עטליכע סארטן קארבאנירטע וואסער:
- זעלצער וואַסער איז געווענליך ריינע קארבאנירטע וואסער אָן צוגעלייגטע זאַלצן.
- קלוב סאדע אנטהאלט עטליכע צוגעלייגטע מינעראלן, ווי סאדיום בייקארבאנאט אדער קאליום סולפאט, כדי צו פארבעסערן דעם טעם.
- מינעראל וואַסער איז א וואסער וואס שטאמט פון נאטירליכע קוואלן און אנטהאלט מינעראלן, און קען זיין סיי בלעזלדיק סיי שטיל.
- טאניק וואַסער איז קארבאנירטע וואסער מיט קינין, וואָס גיט אים א ביטערן טעם, און צוקער כדי צו פאַרדעקן די ביטערקייט. עס איז אָריגינעל גענוצט געוואָרן ווי א מיטל קעגן מאַלאַריע.
- סאדע / זיסע געטראַנקען אנטהאלטן אויך צוגעלייגטע זיסמאכער, געשמאקן און קאלירן.
געזונט עפעקטן
סאדע וואַסער קען זיין אַ גרויסער וועג צו בלייבן הידראַטירט, פּונקט ווי געוויינטלעך וואַסער, בפרט אויב עס איז אָן צוקער. פאַר טייל מענטשן קען די פיזיקייט אַפילו פאַרבעסערן די טרינקען-איבערלעבונג[3].
אָבער, עס זענען דאָ מעגליכע ריזיקעס:
- ציין געזונט
- קארבאנירטע וואַסער איז אַ ביסל זויער צוליב דער פאָרמאַציע פון קאַרבאָנישע זויער (carbonic acid) ווען CO₂ צעלאָזט זיך אין וואַסער. העכערע קארבאנאציעס שטאפּלען ווייזן אַ העכערע טענדענץ פאַר ציין-עראָזיע, אָבער די צוגאב פון קאַלציום קען עס פאַרמינערן. דאָס אַלגעמיינע קאָנצענזוס איז אַז ריינע קארבאנירטע וואַסער איז נישט זייער שעדליך פאַר די ציין, אָבער פלעיווערד סעלצערס מיט צוגעלייגטע זויערס קענען זיין ערגער[4].
- פאַרדייאונג
- די גאַז אין סאדע וואסער קען העלפן מיט פאַרדייאונג דורך פאַרשאַפן בערך, וואָס איז אמאל געווען באַטראַכט אלס געזונט[2]. פאַר טייל מענטשן קען עס אָבער פאַרשאַפן בלאָהונג אָדער אומבאַקוועמליכקייט[5].
קארבאן פוטפרינט
די פּראָדוקציע פון קארבאנירטע זיסע געטראַנקען האָט אַ קארבאן פוטפרינט, וואָס ווערט אויסגערעכנט דורך אַנאַליזירן דעם גאַנצן פּראָדוקציע-קייט. די הויפּט ביישטייערער צום קארבאן פוטפרינט פאַר קארבאנירטע זיסע געטראַנקען זענען:
- פאַרפּאַקונגס-מאַטעריאַלן
- פאַר פּעט (PET) פלעשלעך (35% פונעם גאַנצן פוטפרינט) און אַלומיניום קאַנס (71% פונעם גאַנצן פוטפרינט).
- זיסמאַכער
- 33% פונעם גאַנצן פוטפרינט פאַר פּעט פלעשלעך און 10% פאַר אַלומיניום קאַנס.
- טראַנספּאָרטאַציע און דיסטריבוציע
- 17.5% פאַר פּעט פלעשלעך און 9% פאַר אַלומיניום קאַנס.
- קאָנסומענטן-קילונג און פּראָדוקציע אויך ביישטייערן, אָבער צו אַ קלענערן גראַד.
פאַקטאָרן ווי דער וואָג פון דער פאַרפּאַקונג, דער ענערגיע-מישפּראָפּאָרציע פון דער לאָקאַלער עלעקטרישער נעץ, און די וואַריאַציע אין זיסמאַכער קענען באַדייטנדיג אַפעקטירן דעם קארבאן פוטפרינט.
הלכה
אין הלכה איז פאַראַן אַ דיון וועגן דעם סטאַטוס פון זעלצער וואַסער, ספּעציעל אין דעם קאָנטעקסט פון "משלוח מנות" אויף פּורים:
- משלוח מנות
- ריינע וואַסער, אַריינגערעכנט טייערע בראַנדן אָדער בלעזלדיקע וואַסער, ציילט נישט ווי אַ "מנה" (טייל) פאַר משלוח מנות, ווייל עס פעלט אים וויכטיקייט. פלייווערד זעלצער אָדער סאָדע קענען אָבער יאָ ציילן.
- כושר סטאַטוס
- זעלצער אָן פלייווערס איז מענטשן פון זיך אַליין כשר (inherently kosher) און דאַרף נישט קיין ספּעציעלע השגחה. מיט פלייווערס אָבער דאַרף עס כשרות סערטיפיקאַציע, ווייל מען ווייסט נישט די באַשטאַנדטיילן פון די פלייווערס.
- שבת
- עס איז פאַראַן אַ דיון צווישן פּוסקים צי מען טאָר אָדער מען מעג מאַכן זעלצער אויף שבת מיט ניט-עלעקטרישע מאַשינען (כמו סאָדאַסטרים).
- מקור התאוות
- עס איז מקובל ביי געוויסע ערליכע אידן נישט צו טרינקען ריינע וואַסער, זעענדיג עס ווי "מקור התאוות" (דעם מקור פון תאוות). זיי פלעגן צולייגן אַ קליינעם טראָפּ פון עפּעס אַנדערש אָדער אָפּגיסן אַ ביסל פאַרן טרינקען. דאָס זעלבע פירן זיך טייל אויך מיט זעלצער וואַסער.
אַנדערע נוצן
סעלצער ווערט געניצט ווי אַ פאַרדינער פאַר אַלקאָהאָלישע געטראַנקען, וואָס גיט זיי בלאָזן און מאַכט זיי "לאַנגע" געטראַנקען. עס איז אַ נייטיקער באַשטאַנדטייל אין פיל קאָקטיילוס, ווי וויסקי און סאָדע אָדער קאַמפּאַרי און סאָדע[6]. אין קוקינג קען מען עס נוצן צו לייַכטערן עסן[7]. עס קען אויך דינען ווי אַ פלעק-באַזייַטיקער[8].
דרויסנדיגע לינקס
- r/sparklingwater - Reddit – סובפארום אויף רעדיט
זעט אויך
• קארבאנירטע געטראַנקען • סאָדעסטרים
- ↑ 1.0 1.1 'Jewish Champagne,' AKA Seltzer, Sees Its Popularity Bubble - The Forward.
- ↑ 2.0 2.1 The Effervescent History of Seltzer, From the Early Days of Home Delivery to Today's Trendy Cans - Smithsonian Magazine.
- ↑ Does Sparkling Water Hydrate You? - Healthline.
- ↑ Ryu HK, Kim YD, Heo SS, Kim SC. Effect of carbonated water manufactured by a soda carbonator on etched or sealed enamel. Korean J Orthod. 2018 Jan;48(1):48-56. doi: 10.4041/kjod.2018.48.1.48. Epub 2017 Nov 19. PMID: 29291188; PMCID: PMC5702778.
- ↑ Seltzer, aka "Jewish Champagne," has a fascinating history, so why does this Atlantic writer hate it?
- ↑ Carbonated water - Wikipedia.
- ↑ Carbonated (Sparkling) Water: Good or Bad? - Healthline.
- ↑ Carbonated Soft Drink Production Process - Neologic Engineers.