רוי:טיטוס-בויגן
דער טיטוס בויגן, טיטוס-טויער אדער שער טיטוס (אויף לאַטייניש: Arcus Titi, אויף איטאַליעניש: Arco di Tito) איז אַ באַקאַנטער טריומף-בויגן וואָס געפינט זיך אין רוים, איטאַליע. ער איז אויפגעבויט געוואָרן אַרום 81 נצ״ר דורך דעם קייסער דאָמיטיאַן צו כּבוד זיין פאַרשטאָרבענעם ברודער טיטוס. דער בויגן קאָמעמאָרירט טיטוס'ס מיליטערישע זיגן, בפרט זיין זיג איבער ירושלים אין 70 נצ״ר בעתן יידישן קריג, וואָס האָט זיך געענדיקט מיט דער צעשטערונג פונעם צווייטן בית-המקדש.
דער בויגן איז אַ באַדייטנדיקער אַרכיטעקטורישער ווערק, וואָס פאַרמאָגט טיף איינגעקריצטע רעליעפן, וועלכע שילדערן טיטוס'ס טריומפירנדיקן אַריינטריט אין רוים. פאַר אידן האָט דער בויגן אַ ספּעציעלן פּלאַץ אין זכּרון, סימבאָליזירנדיג חורבן, גלות און אידישע קאַטאַסטראָפע פאַר כּמעט צוויי יאָרטויזנט. אין דער מאָדערנער צייט, אָבער, ספּעציעל נאָך דער גרינדונג פון מדינת ישראל, איז דער בויגן און זיין מנורה-בילד פאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ סימבאָל פון גאולה און נייער אידישער נאַציאָנאַלער אידענטיטעט.
געשיכטע און בוי-אויפגאַבע
דער טיטוס בויגן געפינט זיך ביים מזרחדיקן עק פונעם פאָרום רומאַנום, אויפן וועליאַ בערגל, וואָס איז געווען דער הויפּט פּראָצעסיאָנאַלער וועג אין אַלטן רוים. דער בויגן איז אויפגעשטעלט געוואָרן נאָכן טויט פון טיטוס אין 81 נצ״ר, כּדי אים צו פאַרגאָטירן (אַפּאָטהעאָסיס) און אָנצודענקען זיינע געראָטענע קאַמפּיינז אין יהודה. זיין ברודער און יורש, דאָמיטיאַן, איז געווען די הויפּט קראַפט הינטער דעם מאָנומענטאַלן פּראָיעקט.
דער בויגן איז אַ ביישפּיל פון פלאַווישער פּראָפּאַגאַנדע, וואָס האָט אונטערגעשטראָכן די אימפּעריאַלע דינאַסטיעס זיג איבער דעם יידישן אויפשטאַנד. לויט יוסף פלאַוויוס, דער יידיש-רוימישער היסטאָריקער, איז דער זיג געווען אַזוי באַדייטנדיג, אַז ער האָט קאָנקורירט מיט אַלע פריערדיקע רוימישע טריומפן. דער בויגן איז בערך 15.4 מעטער הויך, 13.5 מעטער ברייט און 4.75 מעטער טיף. ער איז געבויט געוואָרן פון פּענטעלישן מאַרמאָר. פאָרשונגען פונעם ישיבה-אוניווערזיטעט טיטוס בויגן פּראָיעקט האָבן אַנטפּלעקט אַז די רעליעפן זענען אָריגינעל געווען קאָלירט, אַ פּראָסטע פּראַקטיק אין רוימישער סקולפּטור.
רעליעף-סקולפּטורן און איקאָנאָגראַפיע
אין אינעווייניקסטן דורכגאַנג פונעם בויגן געפינען זיך צוויי מאָנומענטאַלע רעליעף-טאַפלען, איינע מיט די שלל פון ירושלים און די אַנדערע מיט טיטוס'ס טריומף. אַ קלענערע רעליעף, אין צענטער פון בויגן-געוועלב, שילדערט טיטוס'ס אַפּאָטהעאָסיס.
שלל פון ירושלים טאַפל (דרום זייט)
די דאָזיקע טאַפל ווייזט אַ ריי רוימישע סאָלדאַטן וואָס טראָגן די קריגס-רויבן פונעם בית-המקדש, אַריינגערעכנט די גאָלדענע שולחן-לחם, זילבערנע שופרות און דעם זיבן-צווייגיקן מנורה. לויט יוסף פלאַוויוס זענען די מנורה און דער שולחן-לחם געווען די באַדייטנדיקסטע רויבן. די טאַפל אַקצענטירט די שווערקייט און רייכקייט פון די רויבן, מיט אַכט טרעגערס פאַר יעדן אייזנטראָג, וואָס ליינען זיך אָן אויף קוצקעס. אויבן אויף די שלל זענען געווען פּלאַקאַטן (tituli), וואָס האָבן געשריבן די נעמען פון די אָביעקטן; מען פאַרדאַכט, אַז איין פּלאַקאַט האָט געשריבן "די אידישע געזעץ" (די תּורה-ספר).
- פאָליכראָמיע (פאַרביקייט)
- אין 2012, האָט אַן אינטערנאַציאָנאַלער פאָרשונגס-קאָלעקטיוו געפונען שפּורן פון געל אָכער פּיגמענטן אויף די אָרעמס און באַזע פון דער מנורה, באַשטעטיקנדיג אַז זי איז אָריגינעל געווען געפאַרבט גאָלד. די דאָזיקע אַנטפּלעקונג איז קאָנסיסטענט מיט אַלטע קוועלן, אַריינגערעכנט יוסף פלאַוויוס, וועלכער האָט באַשריבן די גאָלדענע מנורה. די פאָרשערס האָבן אויך געמאַכט אַ היפּאָטעטישע רעקאָנסטרוקציע פון דער גאַנצער טאַפל, באַזירט אויף אַלטע פרעסקעס און אַנדערע אויפדעקונגען.
טיטוס טריומף טאַפל (צפון זייט)
די טאַפל שילדערט טיטוס רייטנדיג אין אַ קוואַדריגאַ (פיר-פערד וואָגן) בעתן טריומף, באַקרוינט דורך אַ geflügeltע נצחון-גאָטין (וויקטאָריאַ). אַ בעהעלמטע פיגור, וואָס פאָרשטעלט רוים אָדער די טאַפּפערקייט (Virtus), פירט די קוואַדריגאַ.
אָריגינעלע אויפשריפטן
די אויפשריפט אויפן מזרח-פלאַך פונעם בויגן דערמאָנט טיטוס אַלס "divo Tito" (דערוויקטער טיטוס), וואָס באַשטעטיקט אַז דער בויגן איז פאַרענדיקט געוואָרן נאָך זיין טויט. עס האָט אויך עקזיסטירט אַ פריערדיקער טריומף-בויגן פאַר טיטוס אין סירקוס מאַקסימוס, וואָס איז שוין נישט פאַראַן.
אידישע דייטונגען און זיכרונות
פאַר אידן האָט דער טיטוס בויגן לאַנג געדינט ווי אַ סימבאָל פון נאציאנאלן חורבן, גלות און די דעבאַסאַציע פון אידישקייט. די מנורה אויפן בויגן האָט אָפט סימבאָליזירט די צעשטערונג פון דעם בית המקדש און דעם אָנהייב פון יידישע צרות.
רבנישע קעגן-נאַראַטיוון
אין רבנישע קוועלן ווערט טיטוס באַצייכנט אַלס "טיטוס הרשע" פאַר זיין ראָלע אין דעם חורבן ירושלים. איינע פון די באַקאַנטסטע לעגענדעס דערציילט ווי טיטוס איז באַשטראָפט געוואָרן פאַר זיין שמד: אַ קליינע מוסקיטע (גנאַט) איז אַריינגעפלויגן אין זיין נאָז און האָט אויפגעגעסן זיין מוח, וואָס האָט אים געבראַכט צו משוגעת און טויט. די רבנים האָבן דורך דעם נאַראַטיוו געמאַכט אַ קעגן-נאַראַטיוו צו דער רוימישער דערציילונג, אונטערשטראָכנדיג גאָטס שטראָף פאַר שמד.
מויזעס מענדלסאָן'ס קריטיק
אין 18טן יאָרהונדערט, ווען בילדער פונעם בויגן האָבן זיך פאַרשפּרייט אין אייראָפּע, האָבן אידן אָנגעהויבן אַקטיוו אינטערעסירן זיך אינעם בויגן. מויזעס מענדלסאָן, דער דייטש-יידישער פילאָסאָף, האָט אין זיין ספר "נתיבות השלום" (1780-1783) געקריטיקירט דאָס בילד פון דער מנורה אויפן טיטוס בויגן, טענהנדיג אַז עס שטימט נישט מיט רבנישע באַשריבונגען. ער האָט גע'טענה'ט אַז דער רוימישער קינסטלער האָט ווארשיינלעך נישט געקאפּיעט די מנורה גענוי אָדער געארבעט פון זכרון. דאָס איז געווען אַ פאַרזוך צו פאַרטיידיקן רבנישע טראַדיציע אָן באַליידיקן קריסטליכע סענסיביליטעטן, אויך אַ טייל פון זיין געראַנגל פאַר אידישע עמאַנציפּאַציע אין פּרייסן.
די טראַדיציע פון אויסמיידן דעם בויגן
אַמאָל, אין מיטל-עלטער און פריער מאָדערנער צייט, האָט עקזיסטירט אַ טראַדיציע, ספּעציעל צווישן רוימישע אידן, נישט צו אַריבערגיין אונטער דעם טיטוס בויגן, כדי נישט צו געבן כּבוד צו טיטוס און אויסצודריקן צעשטערקייט צום רוימישן זיג. כאָטש עס איז דאָ קליין געשריבענע באַווייזן פאַר דער דאָזיקער הלכה אָדער מנהג, איז עס געוואָרן אַ טייל פון דער יידישער פאָלקלאָר און שפּעטער אַ מאָדערנער "פאַקט" דורך איבערחזרונג אין רייזע-ליטעראַטור און טוריזם. אָבער, אין דער מאָדערנער צייט, האָבן פיל אידן, ספּעציעל ציוניסטן, בכויוון אַריבערגעגאַנגען דעם בויגן אַלס אַ סימבאָל פון אידישער איבערלעבונג און אומקער צו ציון.
סימבאָל פון נאַציאָנאַלער גאולה
אין 20סטן יאָרהונדערט, בפרט נאָכן צווייטן וועלט-קריג און דער גרינדונג פון מדינת ישראל, איז דער טיטוס בויגן געוואָרן אַ פּלאַץ פאַר יידישע פּילגרימאַזש און פּראָטעסט.
- יידישע לעגיאָן און מדינת ישראל
- בעתן ערשטן וועלט-קריג, האָט די יידישע לעגיאָן פון דער בריטישער אַרמיי באַנוצט די מנורה פונעם טיטוס בויגן אַלס איר עמבלעם, מיט די ווערטער "קדימה" (פאָרויס אָדער מזרחה). אין 1949, נאָך לאַנגע דעבאַטעס, איז די מנורה פונעם טיטוס בויגן אויסגעקליבן געוואָרן אַלס דער אָפיציעלער סימבאָל פון מדינת ישראל.
- נאָך-קריג פּראָטעסטן
- אין דעצעמבער 1947, נאָך דער יו.ען. באַשלוס איבער פּאַלעסטינע, האָבן טויזנטער אידן אין רוים, ספּעציעל איבערלעבער פונעם חורבן, מאַרשירט אונטער דעם בויגן אין פאַרקערטער ריכטונג, סימבאָליש צו ענדיקן דעם גלות און ברענגען די מנורה צוריק קיין ירושלים. דאָס איז געוואָרן אַ שטאַרקער בילד פון אידישער גאולה.
- מער מאָדערנע אַספּעקטן
- הייַנטצוטאָג, באַזוכן פיל אידן דעם בויגן, אָפט מאָל אויסדריקנדיג דעם געפיל "טיטוס, דו ביסט פאַרגאַנגען, אָבער מיר זענען נאָך דאָ, עם ישראל חי!". דאָס איז געוואָרן אַ טייל פון מאָדערנער יידישער ציווילער רעליגיע. עס זענען אויך פאַראַן קאָנטראָווערסיעלע דעבאַטן, אַזוי ווי פּראָטעסטן בעתן קאָוויד-19 צייט, אָדער אַפילו פאָרשלאָגן צו צעברעכן דעם בויגן, וואָס ווייזט ווי לעבעדיק זיין סימבאָליק בלייבט.
קריסטליכע דייטונגען
פאַר די קריסטליכע קירך, ספּעציעל אין מיטל-עלטער און פריער מאָדערנער צייט, האָט דער טיטוס בויגן אויסגעדריקט דעם טריומף פון קריסטנטום איבער אידישקייט, און די געטליכע שטראָף וואָס איז אויפגעלעגן געוואָרן אויף די אידן פאַרן אָפּוואַרפן יאָשקע.
- פּויפּס פּראָצעסיעס און יידישע דערנידערונג
- די פּויפּסטליכע אַריינפיר-פּראָצעסיעס אין רוים, ספּעציעל פון 17טן יאָרהונדערט אָן, זענען אָפט דורכגעגאַנגען דורך דעם טיטוס בויגן. אין אַ צייטווייליקן צערעמאָניע זענען אידן געווען געצוואונגען צו באַגריסן דעם נייעם פּאָפּע און אַפילו צו באַצירן דעם וועג מיט טעפּיכן און פּלאַקאַטן מיט ווערטער פון תּנ"ך, וואָס האָבן אויסגעדריקט זייער אונטערטעניקייט. אין 19טן יאָרהונדערט זענען די אידן גאָר אַראָפּגענומען געוואָרן פון די דאָזיקע צערעמאָניעס.
- רעליקן און דער לאַטעראַן
- אין מיטל-עלטער האָט מען געגלויבט אַז די מנורה און אַנדערע כּלי-קודש פונעם בית-המקדש זענען פאַרוואַלטעט געוואָרן אין דער לאַטעראַן באַסיליקאַ אין רוים.
רעסטאַווראַציעס און מאָדערנע באַוואונדערונג
דער טיטוס בויגן איז אַריבער פיל גשמיותדיקע ענדערונגען איבער זיין לאַנגער געשיכטע. ביזן 19טן יאָרהונדערט איז ער געווען אין אַ חורבה-צושטאַנד.
- 19טן יאָרהונדערט רעסטאַווראַציע
- פּאָפּע פּיוס דער זיבעטער האָט באַפוילן אַ גרויסע רעסטאַווראַציע פונעם בויגן צווישן 1818 און 1823, געפירט פון אַרכיטעקטן ווי דזשוסעפּע וואַלאַדיער. די רעסטאַווראַציע איז געוואָרן אַ מאָדעל פאַר קאָנסערוואַציע פון אַלטע מאָנומענטן. די נייע טיילן זענען געבויט געוואָרן פון טראַווערטין מאַסאָנרי, וואָס איז געווען אונטערשיידבאַר פונעם אָריגינעלן מאַרמאָר.
- אַכיטעקטורישע השפּעה
- דער טיטוס בויגן האָט געדינט ווי אַ מאָדעל פאַר אַנדערע טריומף-בויגנס אין מאָדערנער אייראָפּע און צפון אַמעריקע, אַריינגערעכנט דער אַרק דע טריומף אין פּאַריז און דער סאָלדאַטן און סיילערס מעמאָריאַל אַרך אין ברוקלין.
- קינסטלערישע און אַקאַדעמישע אינטערעסן
- איבער די יאָרהונדערטער האָט דער בויגן אַרויסגערופן גרויסן אינטערעס ביי קינסטלער, פּאָעטן און געלערנטע, וואָס האָבן אים שילדערט און אינטערפּרעטירט אין פאַרשיידענע קולטורעלע קאָנטעקסטן.
די אויפשריפטן און רעליעפן פונעם בויגן דינען נאָך אַלץ ווי אַ וויכטיקע קוועל פאַר פאַרשטיין די רוימישע געשיכטע און די קאָמפּלעקסע באַציונגען צווישן רוים און אידן אין דער ערשטער יאָרהונדערט נצ״ר.