הרב בערל וויין
 | |
| געבורט |
25סטן מערץ 1934 שיקאגא, אילינוי, פאראייניגטע שטאטן |
|---|---|
| פטירה |
16טן אויגוסט 2025 כ"ב אב תשפ"ה ירושלים, ארץ ישראל |
| שם מלא | דוב בער וויין |
| ווייב | יוכבד (דזשעקי) לעווין (געהייראט 1955; נפטר 2006), און מירה כהן (נפטר 2018) |
| טאטע | הרב זאב וויין (1906–2004) |
| מאמע | אסתר רובינשטיין |
| קינדער | איין זון, הרב חיים צבי וויין, און דריי טעכטער: שרה טייטלבויים, מרים געטינגער, און דינה געווירץ |
רבי בערל וויין (תרצ"ד, שיקאגא – תשפ"ה, ירושלים) איז געווען אַן אמעריקאנער-געבוירענער ארטאדאקסישער רב, בעל דרשן, שרייבער, און היסטאריקער. ער איז ברייט באקאנט פאר פּאפּולאריזירן אידישע היסטאריע דורך טויזנטער אוידיא טעיפס, ביכער, סעמינארן, טעלעוויזיע און ראדיא אויפטריטן, און פילמען. ער האט טיף באאיינפלוסט דורות פון ארטאדאקסישע אידן דורך זיין ארבעט, און איז אפט באצייכנט געווארן ווי "די שטימע פון אידישער היסטאריע"[1]. במשך זיין קאריערע, האט ער געהאלטן פערזענלעכע און אידעאָלאָגישע פארבינדונגען סיי צו מאָדערן אָרטאָדאָקסישן יידנטום און סיי צו חרדישן אידנטום.
ביאגראפיע
געבורט און יוגנט
הרב וויין שטאמט פון א משפחה פון ליטווישע רבנים. ער איז געבוירן געווארן ט' ניסן ה'תרצ"ד[2], אין שיקאַגאָ, אילינוי, אלס אַן איינציגער זון צו רבי זאב וויין (1906-2004), און אסתר, א טאכטער פון רבי חיים צבי הלוי רובינשטיין (נפ' חשון תש"ד), דער גרינדער פון 'היברו טעאלאגישן קאלעדזש' (בית מדרש לתורה, באקאנט אלס "סקאָקי ישיבה") (העב'), וועמען ר' בערל האט געשילדערט אלס זיין מוסטער. זיין פאטער ר' זאב איז געווען א תלמיד פון רבי שמעון שקאפ און שפּעטער פון הרב קוק[3], און האט געדינט אלס רב פון קהלת בית המדרש הגדול אנשי לוקניק אין שיקאגא איבער 51 יאר[4]. ער איז געווען א ברודער פון הרב שמעי׳ דוד וויין, דער ערשטער רב אין חולון[5].
די ערשטע לימודים האט ר' בערל געהאט אין א פובליק-סקול, און לימודי קודש האט ער געלערנט בחברותא מיט זיין טאטן. ער איז אריבער פון פובליק-סקול צו לערנען אין ישיבת משנה תורה ביי די 11 יאר, לויט דער עצה פון זיין זיידע[6][3]. זיין טאטע האט פארלאנגט ער זאל לערנען ענגליש כדי ער זאל קענען אויפטרעטן אין שול נישט נאר אין אידיש.
בילדונג און הייראט
ער האט שטודירט געזעץ, באקומען א באַקאַלאַורוס אין בילדונג פון רוזוועלט אוניווערסיטעט אין 1954 און א געזעץ דעגרי פון דעפּאָל אוניווערזיטעט אין 1956.
אין פּאראלעל מיט זיינע לעגאלע שטודיעס האט הרב וויין געלערנט אין 'בית מדרש לתורה' אין שיקאַגאָ, וואס איז געגרינדעט געווארן דורך זיין זיידע הרב רובינשטיין און וואו ער האט באקומען סמיכה דורך זיין רבי, רבי חיים קרייזווירטה. זיינע אנדערע רבי'ס זענען געווען רבי מרדכי רוגוב[7] און רבי ישראל מענדל הכהן קאפּלאן[8][9].
אין יאר תשט"ו (1955) האט ער חתונה געהאט מיט יוכבד ("דזשעקי") לעווין, וועלכע איז געבוירן אין וואַסיקי, ליטע, און האט ביי די פיר יאר אלט עמיגרירט מיט איר פאמיליע קיין דעטרויט[9], וואו איר פאטער הרב אליעזר לעווין, א נאענטער תלמיד פונעם חפץ חיים, האט געדינט אלס רב איבער זעכציג יאר[10]. אין שיקאַגאָ האבן זיי געהאט פיר קינדער. יוכבד איז נפטר געווארן אין 2006, און ער האט שפּעטער חתונה געהאט מיט מירא כהן, אן אייניקל פון א צאל חסידישע גזע'ס און א מלחמה איבערלעבער, וועלכע איז נפטר געווארן אין 2018[11].
קאריערע אין אמעריקע
פון תשט"ז ביז תשכ"ד האט הרב וויין פּראקטיצירט אלס אדוואקאט אין שיקאגאָ. ער האט געזאגט אז ער האט נישט הנאה געהאט פון דעם געזעץ פעלד, ווייל ער האט דארט געזען מענטשן אין זייער ערגסטן צושטאנד[3].
אין יאר תשכ"ד, אין עלטער פון 30, איז ער געווארן דער רב אין קהילת בית ישראל אין מיאמי ביטש, פלארידע, וואו ער איז געבליבן ביז תשל"ב. ער האט אויסגעברייטערט די קהילה פון 39 פאמיליעס צו 250[12]. דאָרטן האָט ער אויך געדינט אלס איינער פון די הויפּט לערערס אין דער יונגער ישיבה קטנה, מתיבתא פון גרעיטער מיאמי. אין דער צייט האט ער געשמיעדט נאענטע באציאונגען מיט גדולי ישראל. ער האט דארט אויפגעבויט א מקווה אין שול, וואס דער סאטמארער רבי האט גענוצט, און אזוי ארום באשטעטיגט איר כשרות[13].
אין 1967 האט ער באקומען א דאקטאר אין העברעישע ליטעראטור פון העברעישער טעאלאגישער קאלעדזש[14].
אין תשל"ב (1972) איז די משפחה אריבער קיין ניו יארק, וואו ער איז באשטימט געווארן אלס עקזעקוטיווער וויצע־פּרעזידענט פון דער ארטאדאקסישער פארבאנד (OU). באלד דערנאך, נאך דער פּלוצלינגער פטירה פון רבי אלכסנדר ראזענבערג, האט וויין אים איבערגענומען אלס דער רבנישער אדמיניסטראטאר פון OU כשרות אפּטיילונג, א פּאזיציע וואס ער האט פארנומען פאר פינף יאר. ער ווערט קרעדיטירט מיט פארוואנדלען די כשרות השגחה אין צפון אמעריקע, אריינברענגענדיג ארדענונג, עפעקטיווקייט און קעמפנדיג קעגן כאאס און אומזיכערע הכשרים[3]. ער איז אחראי געווען פאר'ן איינפירן די OU אין דער פלייש אינדוסטריע[15].
אין 1973, האט ער געגרינדעט די קהילה בית תורה אין סאפערן, ניו יארק, וואו ער האט געדינט אלס רב פאר 24 יאר און וועלכע איז געוואקסן צו א פירנדע שול אין דער געגנט[16]. אין 1977 האט ער געגרינדעט ישיבה שערי תורה פון ראקלענד[17]. די ישיבה איז שפעטער אריבערגעפירט געווארן צו די שטח פון זיין שול. ער האט געדינט אלס ראש ישיבה ביז 1997, ווען ער איז ארויף קיין ארץ ישראל. פילע פון זיינע תלמידים זענען שפעטער געווארן אנגעזעענע רבנים און קהילה פירער[16]. זיין זון, רבי חיים צבי וויין, האט אים איבערגענומען אלס ראש ישיבה.
קאריערע אין ארץ ישראל
אין 1997 האבן הרב וויין און זיין פרוי געמאכט עליה קיין ארץ ישראל. זיי האבן זיך באזעצט אין דעם רחביה קווארטאל פון ירושלים, וואו ער איז געווארן דער רב פון בית כנסת הנשיא אין 2002[18]. ער איז אויך געווען א עלטערער פאַקולטעט מיטגליד פון ישיבת אור שמח אין ירושלים, וואו ער האט געגעבן שיעורים פאר ענגליש-רעדנדע סטודענטן.
ער האָט ברייט געלעקטשערט אין ארץ ישראל און אינדרויסן פון לאַנד, און האָט געשריבן א רעגולערע וואכעדיגע קאָלומנע פאר דער ירושלים פּאָסט זינט 1999. ער איז אויך באַוויזן געוואָרן רעגולער אין טעלעוויזיע פּראָגראַמען אין ישראל, ווי "פרעג דעם רב".
פטירה
רבי בערל וויין איז נפטר געווארן אין ירושלים דעם 16טן אויגוסט 2025, אין עלטער פון 91 יאר, נאך עטליכע יאר פון קראנקהייט. ער איז באערדיגט געווארן אויפן הר הזיתים אין ירושלים. ער איז איבערגעבליבן דורך זיין זון, רבי חיים וויין, און דריי טעכטער: מרת שרי טייטלבוים, מרת מרים געטינגער, און מרת דינה געווירץ, ווי אויך פיל אייניקלעך און אור-אייניקלעך[9].
לערנען און ווערק
אידישע היסטאריע
רבי בערל וויין איז געווען אַ פּראָליפישער שרייבער אין סיי העברעיש סיי ענגליש, ווי אויך אין אודיא און וויזועלע פאָרמאַטן. ער איז ברייט באַקאַנט פאַר זיין ראָלע אין פּאָפּולאַריזירן אידישע געשיכטע. אין 1984, האָט ער אנגעהויבן ארגאניזירן ספּעציעלע אידישע געשיכטע קלאַסן אין זיין שול און ישיבה, וועלכע זענען געוואָרן זייער פּאָפּולערע אודיאָ אויפנאַמען. אין 1986, האָט ער זיך אונטערגענומען אַ מיסיע "צו אויפלייבן די שטארבנדיגע דערציילונג פון אידישער היסטאריע". זיינע לעקציעס, באַרימט פאַר זייער כאַפּנדיגער דערציילונג, קלוגשאַפט און הומאָר, האָבן געהאַט אַ זייער שטאַרקן אַפּיל, מיט מער ווי 1 מיליאָן לעקציעס פאַרקויפט איבער דער וועלט.
ער איז דער מחבר פון אַ פיר-באַנדן סעריע ביכער וועגן אידישער געשיכטע: עכאָוס פון כבוד (Echoes of Glory: The Story of the Jews in the Classical Era, 350 BCE-750 CE), העראַלד פון גורל (Herald of Destiny: The Story of the Jews in the Medieval Era, 750-1650), טריומף פון איבערלעבונג (Triumph of Survival: The Story of the Jews in the Modern Era, 1650-1995), אמונה און גורל (Faith and Fate: The Story of the Jewish People in the Twentieth Century). די לעצטע איז אויך א דאָקומענטאַרע פילם סעריע.
אנדערע היסטאָריע ביכער (פיל זענען פובליצירט געוואָרן דורך ארטסקראל) נעמען אריין מוסטערן אין אידישער געשיכטע (Patterns in Jewish History), אומענדליכער האַס: אַנטיסעמיטיזם פון דער תנ"כישער עפּאָכע ביז מאָדערנע צייטן (Endless Hatred), און אין די פוסטריט פון אליהו הנביא (In The Footsteps of Eliyahu HaNavi). זיין לעצטע ווערק, אַכט מענטשן וואָס מיר האָבן באַגעגנט אויפן וועג אַהיים (Eight People We Met on the Way Home), קאָנצענטרירט זיך אויף דער געשיכטע פון ציוניזם און מדינת ישראל.
אנדערע שריפטן און מעדיע
הרב וויין האט געשריבן ווערק אויף תורה פּרשנות, אידיש לעבן און הלכה. ער איז באַקאַנט פאַר זיין שפּאַסיגן רעדע און שרייב סטיל. צווישן זיינע ווערק זענען:
- ווינטאַגע וויין (Vintage Wein): אַ זאַמלונג פון זיינע געדאַנקען און אַנעקדאָטן.
- עסיי זאַמלונגען: צווייטע געדאַנקען (Second Thoughts), קויף גרינע באַנאַנעס (Buy Green Bananas), און לעבן אידיש (Living Jewish).
- פּרשנות: פּרקי אבות: לערנונגען פאַר אונזערע צייטן (Pirkei Avos: Teachings for Our Times), די פּסחדיגע הגדה: דורך דער פּריזמע פון דערפאַרונג (The Pesach Haggadah).
- ביכער אויף תלמודישע טעמעס: די בעל-פּה תורה פון סיני (Oral Law of Sinai), וויזיע און העלדישקייט (Vision & Valor).
- זיין אויטאָביאָגראַפיע: לערן זיי פלייסיג (Teach Them Diligently), Tending the Vineyard.
- העברעישע ספרים
- חקרי הלכה (1976), עיונים במסכתות התלמוד (1989, 2 בענדער), חוקי חיים (1991), במסילה נעלה (2014).
די דעסטיני פונדאַציע, וואס הרב וויין האט געגרינדעט, פּראָדוצירט הויך-קוואַליטעט פילמען אויף אידישער געשיכטע, אַריינגערעכנט:
- רש"י – אַ ליכט נאָך די טונקעלע צייטן (Rashi – A Light After the Dark Ages; 1999).
- רמב"ם – די געשיכטע פון רמב"ם (Rambam – The Story of Maimonides; 2005).
- אמונה און גורל – די געשיכטע פון דעם אידישן פאָלק אין דעם צוואנציגסטן יאָרהונדערט (Faith & Fate – The Story of the Jewish People in the Twentieth Century; פארשידענע עפּיזאָדן).
- הרב בערל וויינ'ס ישראל רייזע – ירושלים (Berel Wein's Israel Journey – Jerusalem; 2003).
- אברבנאל (נייע פילם, פאַרענדיגט אין 2025).
ער האָט אויך רעדאַקטירט אַ חודשליכן נוזלעטער, די וויין פּרעס (The Wein Press).
בילדונגס־פילאָזאָפיע
הרב וויין האט געהאלטן, אז א מאנגל פון וויסן וועגן אידישער געשיכטע פירט צו סעקולאַריזאַציע[6]. ער האָט אונטערגעשטראָכן די וויכטיקייט פון לערנען היסטאריע ווי אַ לעבעדיגע, פאַרבונדענע געשיכטע, אַנשטאָט בלויז דאַטן און פאַקטן, כדי עס זאָל זיין "לעבעדיג" און פול מיט זינען. זיין ציל איז געווען צו פּראָדוצירן סיי למדנים סיי "מענטשן"[19]. ער האָט אָנגעוויזן אויף דעם באַדייט פון פאַרבינדן זיך מיט דער רייכער פאַרגאַנגענהייט פון אידישן פאָלק צו בויען אַ זינפולע צוקונפט.
ער האָט געגלייבט אַז די געשיכטע פון דעם אידישן פאָלק איז אַ אָפּשפּיגלונג פון ווי גאָט אַרבעט אין דער וועלט. ער האָט גע'טענה'ט אַז די צוקונפט פון דעם אידישן פאָלק איז פאַרבונדן מיט דער מדינת ישראל, און אַז די איצטיגע גערודער איז אַ קאַמף פאַר דער אידענטיטעט פון א אידישער מדינה, מיט א דגש אויף דער ראָלע פון תורה אין איר[20].
איינפלוסן און באַציאונגען
- רבי יצחק אייזיק הלוי הערצאג (הויפּט רב פון ארץ ישראל)
- א שליסל איינפלוס אויף הרב וויין. אין עלטער פון 11 יאָר, האָט הרב וויין געהערט ווי הרב הערצאג וויינט איבער דעם אוממעגליכקייט צוריקצובאקומען 10,000 אידישע קינדער פון קאטוילישע אינסטיטוציעס נאָך דעם חורבן, און האט ארויסגערופן דעם עולם: "וואס וועט איר טאָן פאַר די קינדער פון כלל ישראל?" די ווערטער האבן אים געפאָלגט און מאָטיווירט זיין גאַנץ לעבן.
- הערמאַן וואָוק
- דער פּוליצער פּרייז געווינער און שרייבער, האט באַאיינפלוסט הרב וויינ'ס אַמביציעס מיט אַ רעדע וואָס האָט פאַרטיידיגט תורה לערנען און אָבזערוואַנץ פאַר אַ נישט-פרומען עולם, וואָס האָט געוויזן אַז אָרטאָדאָקסיע קען זיין דערפאָלגרייך אין אַמעריקע[21].
- רבי פנחס מרדכי טייץ
- זיין אָפּטימיזם וועגן אַ וואַקסנדיקער, וויכטיקער אָרטאָדאָקסיע אין אַמעריקע האָט אים געמאַכט צו אַ העלדישער פיגור און פירער פאַר הרב וויין[21].
- סאטמארער רבי, רבי יואל טייטלבוים
- טראָץ זייערע אידעאָלאָגישע חילוקי דעות (הרב וויין איז געווען פּראָ-ציוניסטיש, און דער סאטמארער רבי שטאטש אַנטי-ציוניסטיש), האָט הרב וויין טיף באַוואונדערט זיין גאונות און צדקות. הרב וויין האָט דערציילט פערזענליכע אינטעראַקציעס מיט דעם רבי'ן, אַריינגערעכנט דעם רבי'נס שטיצע פאַר זיין מקוה און כשר פיס־עסן איניציאַטיוון. דער רבי'נס פילאָסאָפיע איז געווען אַז יונגעלייט, וואָס קענען נישט לערנען פול-צייט, זאָלן גיין אַרבעטן.
דרויסנדיגע לינקס
- אפיציעלע וועבזייטל פון הרב בערל וויין
- הרב ברל ויין - הידברות
- https://www.yeshiva.co/midrash/filter?rabbi=12
- Rabbi Berel Wein - YUTorah
- Rabbi Wein Archives - Torah.org
- Rabbi Berel Wein - Ohr Somayach Audio
- Jewish History Crash Course Videos – 99 קורצע קליפּס דורך הרב וויין
- R' Berel Wein ZTL – TorahAnytime
רעפערענצן
- ↑ Paul Mendlowitz, Rabbi Berel Wein zt”l : The Rabbi Who Gave the Jewish People Their Story, Aug 18, 2025.
- ↑ Greenwald, Yisroel (1995). Reb Mendel and his Wisdom. Mesorah. p. xvii. ISBN 978-0-89906-117-7 (פון ענגליש וויקיפּעדיע).
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 Gedalia Guttentag, Voice of History, Mishpacha Magazine, אוגוסט 19, 2025.
- ↑ Rabbi Zev Wein To Be Honored By Kesser Maariv On Sunday, The Sentinel, מערץ 10, 1966.
- ↑ איבער אים זעט: רבי שמעיה דוד ויין, אויף המכלול אין העברעאיש.
- ↑ 6.0 6.1 Yonoson Rosenblum, The Story That Never Grows Old, Mishpacha Magazine, מערץ 29, 2022.
- ↑ איבער אים: רבי מרדכי רוגוב, אויף "אישי ישראל".
- ↑ איבער אים: רבי ישראל מנדל קפלן, אויף "אישי ישראל".
- ↑ 9.0 9.1 9.2 Boruch Dayan Emes: Rav Berel Wein zt”l, Matzav.com, August 16, 2025.
- ↑ רבי אליעזר לוין, אויף המכלול אין העברעאיש.
- ↑ Davis, Lenore (January 12, 2018). "Passing of Rebbetzin Mira Cohen Wein". Five Towns Jewish Times.
- ↑ https://www.rocklanddaily.com/news/in-tribute-rabbi-berel-wein-z-l-prominent-monsey-torah-personality.
- ↑ Berel Wein, Miami Beach Memoirs, JewishPress.com, 14 Sivan 5774.
- ↑ https://covenantfn.org/award-person/berel-wein/.
- ↑ https://jewishaction.com/jewish-world/people/centennial-spotlight-rabbi-berel-wein/.
- ↑ 16.0 16.1 Olivestone, David (Summer 2021), "An 'Author' in History", Jewish Action (OU).
- ↑ איבער די ישיבה זעט: דער ארטיקל "ישיבת שערי תורה (מונסי)", אויפ'ן "ויקישיבה" זייטל.
- ↑ איבער דער שול זעט: בית הכנסת הנשיא, אויף המכלול אין העברעאיש.
- ↑ Rabbi Shlomo Goder, https://covenantfn.org/award-person/berel-wein/.
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=-VIGL23pYVM.
- ↑ 21.0 21.1 Rabbi Berel Wein: Influences & Reflections, Aish, אפריל 1, 2025.