רוי:מיהאלאוויץ
מיכאַלאָווצע[1] (אונגאריש: Nagymihály, נאָדימיהאַלי; דייטש: Grossmichel) איז א שטאָט אין צפון־מזרח סלאָוואַקיי. די אידישע קהילה אין מיכאַלאָווצע האָט געהאַט אַ רייכע געשיכטע ביז איר צעשטערונג דורך די נאַציס און זייערע מיטאַרבעטער בשעת דעם חורבן. די שטאָט איז באַוואוסט אין דער אידישער געשיכטע פאַר דעם קאָנווענץ פון אָרטאָדאָקסישע רבנים פון גרעסערן אונגאַרן אין 1865.
היסטאריע
די ערשטע אידן האָבן זיך באַזעצט אין מיכאַלאָווצע בעתן אָטאָמאַנישן הערשאפט פון גרעסערן אונגאַרן (1526–1699) און זענען געבליבן נאָכדעם ווי די טערקן זענען אַוועק. אַ צענזוס פון 1724 באַשטעטיגט א אידישע אנוועזנהייט; דער ציל פונעם צענזוס איז געווען צו פאַרהיטן אידן פון פאַרמאָגן גרונט־אייגנטום. אין דער צייט איז די צאָל אידן געווען קליין. אידן האָבן געוואוינט אין שכנישע דערפער, ווי סטראַנאַני און פּאָזדיסאָווצע, וואו זיי האָבן געדאַוונט.
אין 1732 איז די צאָל אידן געשטיגן צו 400. זיי האָבן אויך געהאַט אַ מקוה. רוב אידן האָבן געוואוינט אין זילק גאַס ("Hodvabna ulica"). ווען די גאַס האָט מער נישט געקענט באַאַקאָמעדירן אַלע, איז צוגעלייגט געוואָרן די נייע גאַס ("Nova ulica"). דער בית־עלמין איז געווען אין סטראַנאַני. אין 1792 איז געגרינדעט געוואָרן די חברא קדישא.
באַפעלקערונג וואוקס
די אידישע באַפעלקערונג אין מיכאַלאָווצע איז געוואַקסן שטאַרק אין די 19טן און 20סטן יאָרהונדערטער.
- 1840: 170 אידן (אויסשליסנדיג די שכנישע דערפער).
- 1844: 311 אידן.
- 1857: 445 אידן.
- 1880: 1,079 אידן (27.6% פון אַלע איינוואוינער).
- 1910: 2,200 אידן.
- 1930 (צווייטער טשעכאָסלאָוואַקישער צענזוס): 3,386 אידן.
- 1940 (איידער די דעפּאָרטאַציעס): 4,197 אידן.
דער שנעלער וואוקס איז געווען אַ דאַנק אימיגראַציע פון גאַליציע, איבערציאונג פון אידן פון די אַרומיגע דערפער צו דער שטאָט, און די אייזנבאַן וואָס האָט נאָך מער פאַרגרעסערט די אידישע באַפעלקערונג. אין דער טשעכאָסלאָוואַקישער צייט, פון אַ גאַנצער באַפעלקערונג פון 15,000, זענען געווען 4,000 אידן.
רעליגיעז לעבן און אינסטיטוציעס
די ערשטע שול איז געבויט געווארן אויפן פארמעגן פון דער געק (Gueck) פאַמיליע[2]. די קהילה אין מיכאַלאָווצע איז געווען ארטאדאקסיש. די קהילה איז פאָרמעל געגרינדעט געוואָרן אין 1867. אין 1888 האָט מען געבויט אַ גרויסע שול, וואָס איז ערזעצט געווארן מיט אַן אַנדער געביידע אין 1905. די שול איז צעבראָכן געוואָרן אין 1970. אַ גרופּע חסידים וואָס האָבן געהאַט דעם נוסח ספרד, האָבן זיך אָפּגעטיילט פון דער קהילה און האָבן אין 1926 איינגעוויינט זייער אייגענע שול. איינע פון די גרינדער פונעם קלויז (וואו מען האָט געדאַוונט נוסח ספרד) איז געווען הנגיד רבי דוד זאָנענשיין, א חסיד פון שינאווא און סטראָפּקאָוו[3].
אין די לעצטע 20 יאר פונעם 19טן יארהונדערט איז געבויט געווארן א בית מדרש, א מקוה און א תלמוד תורה. אין די 1930ער יארן זענען געגרינדעט געווארן א בית יעקב שולע פאר מיידלעך און אַן אנדער אידישע שולע. עס איז געווען א הויפּט ישיבה און א חסידישע ישיבה[2]. די ישיבות זענען געווען אויפן יסוד פון באָרדינג־הויזן; די בחורים האבן געגעסן טעג ביי אנדערע בעלי בתים, און עס איז נישט געווען איינער וואָס האָט נישט בייגעשטייערט כאטש איין טאָג אַ וואָך פאַר דעם צוועק[4]. דער לערנען־שפּראַך אינעם תלמוד תורה איז געווען דייטש. קליינע ישיבות זענען אויך געווען, צווישן זיי די פון רבי יונה צבי פאנפעדער[5], רבי יוסף בוקסבוים און רבי רפאל בלום. רבי שמעון עהרענפעלד איז געווען דער אָרטיגער רב, ער איז געווען פרעזידענט פון דער חברה ש"ס, און האט געפירט א גרויסע ישיבה פאר דער ערשטער וועלט־מלחמה. נאָך דער מלחמה האָט רבי משה גרינבערגער געגרינדעט אַ ישיבה און זי געפירטמוסטער:ספר, ז' 19. די תלמידי חכמים האבן געדאוונט אינעם קליינעם בית מדרש "תורת חסד", וואו מנינים האָבן זיך געזאמלט פון דער עלות ביז 9-10 אינדערפרי[6]. רבי אליעזר דאווידאוויטש איז געווען דער דיין פאר סטראַנאַני. צווישן די וועטעראַן מלמדים זענען געווען ר' יעקב יצחק מעלער, רבי משה בלאַו, ר' גדלי' אַדלער, ר' פייבל שטייף, און ר' פסח קארצער[7].
דער מיהאלאוויצער אסיפה תרכ"ה
דער וויכטיגסטער געשעעניש וואס האט באפעסטיגט דעם רום פון מיכאַלאָווצע אין דער אידישער געשיכטע, איז געווען דער קאָנווענץ פון אָרטאָדאָקסישע רבנים אין 1865. דער קאָנווענץ איז געהאַלטן געוואָרן כדי אַנטקעגנשטעלן די רעפאָרמיסטישע שולן וואָס האָבן זיך דאַן אָנגעהויבן פאַרשפּרייטן אין אונגאַרן. די רבנים האָבן אַרויסגעגעבן אַ פּסק בית דין וואָס האָט פאַרבאָטן אייניגע נייע פּראַקטיקן וואָס די רעפאָרמער האָבן איינגעפירט, אַריינגערעכנט: פּרעדיגן אין אַנדערע שפּראַכן אויסער אידיש, אַריינגיין אין א שול וואו די בימה איז נישט אינעם צענטער אדער וואו די ווייבער־עזרת כלל איז נישט גענוג פאַרדעקט, רעליגיעזע פונקציאָנערן וואָס טראָגן קלויסטערליכע קליידונג, און חופּות אינעווייניק אין דער שול. זיי האָבן באַפעסטיגט די רעגעל פון באניצן נאר לשון־קודש און אידיש אין רעליגיעזער טעטיגקייט. דער פּסק איז אונטערגעשריבן געוואָרן דורך כּמעט 70 רבנים (אָדער 71 אונטערשריפטן זענען געזאמלט געוואָרן). דער רב פון פּרעשבורג, דער "כתב סופר", איז נישט געווען צווישן די חותמים. דאָס וואָס די אָרטאָדאָקסישע רבנים האָבן אויסגעקליבן זיך צו פאַרזאַמלען אין מיכאַלאָווצע, ווייזט אַז זי איז שוין דאַן געווען אַ וויכטיגער צענטער פון אָרטאָדאָקסישן אידנטום. דאָס איז געווען אַן ערשטער שריט צו דער הויפּט שפּאַלטונג צווישן די אָרטאָדאָקסישע און נאָלאָגישע (רעפאָרם) קהילות אין אונגאַרן, וואָס איז פאָרגעקומען אין תרכ"ט.
עקאָנאָמיש און סאציאל לעבן
בשעת די אידן האָבן זיך געשלאָגן עקאָנאָמיש, איז אויך געווען אַן אָרעם שיכט פון דער באַפעלקערונג. אידן זענען געווען פאַרקניפּט אין האַנדל און געשעפט, אַרייַנגערעכנט האַנדל מיט אַלקאָהאָל. זיי האָבן געהאַט געשעפטן, ספּעציעל אויף דער הויפּט גאַס אַנטקעגן דעם שטאָט ראַטהויז. די געשעפטן זענען געווען פאַרמאַכט אויפן שבת. אידן זענען געווען לעסיז פון שענקען, גאַסטהייזער, גוטער, און אַנדערע געשעפטן, און שפּעטער אויך לאַנדבאַזירער. די Sztáray פאַמיליע, וועלכע האָט געהאַט גוטער אין מזרח סלאָוואַקיי זייטן מיטל־אַלטער, האָט זיך אָפט געקלאַגט מיט אידישע לעסיז וועגן די באַדינגונגען פון זייערע געשעפטן. דאָקומענטן פון דער שטאַט אַרכיוו אין פּרעשאָוו אַנטהאַלטן פיל דאָקומענטן פון דער Sztáray פאַמיליע וואָס שייך אידן, אַרייַנגערעכנט ליסטעס פון אידן (1831), לעגאַלע קלאַגעס, און ליסיז פון בירערייען, שענקען און אַנדערע געשעפטן. עס איז אויך געווען אַ אידישער קרעדיט קאָאָפּעראַטיוו אין מיכאַלאָווצע, וואָס איז געפירט געוואָרן דורך שמואל עהרענפעלד.
פּאָליטיש לעבן
ציוניסטישע טעטיגקייט האט זיך אנגעהויבן אין מיכאַלאָווצע פאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה, און אלע קאלירן פון פּאליטישע מיינונגען זענען געווען פאָרגעשטעלט. די אידישע פּארטיי איז געווען שטארק און איז רעגולער ערוועלט געווארן צום מוניציפּאלן ראַט[2]. ביי די מוניציפּאלע וואלן אין 1926, האָט די ליסטע פון דער אידישער פּאַרטיי געהאַט 16 נעמען, אריינגערעכנט שמואל עהרענפעלד. אין 1931 האָבן די פאַרבונדענע אידישע פּאַרטייען באַקומען 1,061 שטימען און 10 מאַנדאַטן, די העכסטע צאָל אין ראַט. אין די וואַלן פונעם מוניציפּאַלן ראַט אין 1936 זענען געווען דריי אידישע פּאַרטייען: די אידישע עקאָנאָמישע פּאַרטיי, די וואַל גרופּע פון דער צענטראַלער אידישער פּאַרטיי, און די גרופּע פון אידישע סוחרים פון דער טשעכאָסלאָוואַקישער האַנדלס־פּאַרטיי. די פּאָעלי ציון פּאַרטיי האָט געהאַט עטליכע אונטערשטיצונג צווישן דעם אָרעמען שיכט. מיכאַלאָווצע איז געווען איינע פון די שטעטלעך וואו די אידישע קהילה האָט געלעבט ווי אַן איינהייט, און די פירערשאַפט פון שטעטל האָט באַשטאַנען פון אידן.
דער חורבן
מיט דער אויפקומען פון פאַשיסטישן רעזשים אין סלאָוואַקיי אין 1939, האָט זיך אָנגעהויבן אַ קאַמף פאַרן לעבן אַליין, אַנשטאָט אַ פּרנסה'דיגן, רעליגיעזן, סאציאלן, קולטורעלן און נאַציאָנאַלן לעבן. די סלאָוואַקישע רעגירונגען האָבן איינגעפירט אַנטי־אידישע מיטלען. די שיינע קהילה פון מיכאַלאָווצע, וואָס האָט געבליט פיל יאָרן, איז צעשטערט און פאַרניכטעט געוואָרן ביז אַ האַנדפול איבערלעבער. די סלאָוואַקן האָבן זיך אויך אויסגעצייכנט אין די ליקווידאַציע אקטן, אַפילו אָן דער אויפמונטיקונג פון די דייטשן. שוין פאַר דער דייטשער איינעמעניש אין 1942, האָבן די סלאָוואַקן דעפּאָרטירט אַרום 6,000 נפשות אויף זייער אייגענער איניציאַטיוו און אָן קיין אויסערליכן דרוק. אַ ליסטע פון אידן פון מיכאַלאָווצע און איר סביבה וואָס זענען דעפּאָרטירט געוואָרן אין לובלין געגנט דעם 5טן יוני 1942, איז פאַראַן ביי יד ושם[8]. נאָכן חורבן זענען געבליבן בלויז עטליכע הונדערט נפשות לעבן "ווי דורך א נס".
נאָטירבארע מענטשן (???)
- רבי שמעון עהרענפעלד – אָרטיקער רב, פּרעזידענט פון משנה־חברה, געפירט אַ גרויסע ישיבה.
• פיליפּ רייך – דירעקטאָר פון דער מיכאַלאָווצער בירעריי, איז געשטאַנען פאַר דער אידישער עקאָנאָמישער פּאַרטיי. • שמואל עהרענפעלד – דירעקטאָר פון אידישן קרעדיט קאָאָפּעראַטיוו, קאַנדידאַט ביי די וואַלן אין 1926. • רבי משה גרינבערגער – מחבר פון "ספר באר משה", געפירט אַ ישיבה נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה. • יונה צבי פויפעדער – גרינדער פון אַ קליינער ישיבה. • רבי חיים צבי בערקאָוויטש – איינער פון די גרינדער פונעם נוסח ספרד קלויז.
ביבליאגאפיע
- מרדכי פארקאש (רעדאקטאר), ספר מיכאלובצה והסביבה, ועד יוצאי מיכאלובצה בישראל, תש"ל
- ↑ מיכאַלאָװיטש, מיהאַלאָװיץ, מיהאַליװיץ, מיהאַלװיץ, מיהאַלעװיץ, מיהאלעוויטץ, מיהאַלעװיטש, מהאַליװיץ, מיהאַלאָװצע. בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, ז' 168.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 Meir Lamed / Yeshayahu Jelinek, "Michalovce", Encyclopaedia Judaica, 2007.
- ↑ ספר, ז' 28.
- ↑ ספר, ז' 29.
- ↑ מנחם מאיר יאקאבאוויטש, "הג"ר יונה צבי פאנפעדער ראש ישיבה במיהאלוויץ, עלי זכרון 18 / י' אייר תשע"ו, עמ' מח.
- ↑ ספר, ז' 28.
- ↑ ספר, ז' 20.
- ↑ List of Jews from Michalovce and settlements in the Michalovce vicinity deported to the Lublin region, 06/05/1942.