געטא
א געטא באצייכנט א געגנט אינערהאלב א שטאט וואו אידן זענען באגרעניצט צו וואוינען, איבערהויפט צוליב רעגירונג'ס צוימונגען, אדער צוליב פאליטישע, סאציאלע, לעגאלע, און עקאנאמישע אפגעזונדערקייט. דער טערמין שטאמט פון די ווענעציער געטא, וואו אידן זענען געווארן געצוואונגען צו וואוינען אין 1516, אפגעטיילט פון די איבריגע שטאט. דורכאויס די האלאקאוסט האבן די נאציס געשאפן איבער 1,000 געטאס צו פלאצירן די אידן פון אייראפע, מיט'ן ציל זיי צו אויסניצן און פארטיליגן אלס טייל פון די "ענדגילטיגע לעזונג". היינט איז דער טערמין פארברייטערט און ווערט געניצט פאר סיי וועלכע - געווענליך ארעמע - געגנט וואס איז אויסשליסליך באזעצט דורך א מינאריטעט גרופע.
עטימאלאגיע
דאס ווארט געטא שטאמט פון די אידישע געטא אין קאנארעזשאו, ווענעציע. אין 1899 איז דער טערמין שוין געווען פארשפרייט און באניצט פאר אנדערע צעשטופטע קווארטלען, אויך פון אנדערע מינאריטעט גרופעס. עס קומט ווארשיינליך פון איטאליענישן "ghèto", א 'מעטאל פאבריק', וויבאלד אזא פאבריק איז געווען פלאצירט נעבן די ווענעציער געטא, דאך איז נישט זיכער די עטימאלאגיע פונעם ווארט, און פארשידענע טעאריעס זענען פארהאן איבער די מקור פונעם טערמין[1]: פון לשה"ק'דיגן "גט", אנדייטנדיג די אפגעזונדערקייט; פון אידיש - "גאס", ווי די געטאס זענען אפט גערופן געווארן "די אידישע גאס"; פון דייטשע "gehacktes" (אפגעהאקט); פון איטאליענישן "borghetto" (קליינע אפטיילונג פון א שטאט); פון אלט-פראנצויזישן "guect" (שומר).
היסטאריע ביז'ן האלאקאוסט
אייראפע
דער באשלוס צו אפטיילן די אידן איז ערשט אדאפטירט געווארן ביים דריטן לאטעראן קאנסיל (ענ') פונעם קירכע אום 1179, כאטש מען האט עס נישט תיכף אינפארסירט[2]. אין 1462 זענען די אידן אין פראנקפורט געווארן אריינגעצוואונגען צו וואוינען נאר אין די "יודנגאסע" (Judengasse)[3], און די ווענעציער געטא איז געשאפן געווארן אין 1516[4]. נאכפאלגנדיג א פויפסטליכע באפעל אין 1555 אז אידישע געטאס זאלן געשאפן ווערן אין רוים און איבער אלע לענדער פון קריסטנטום איז געשאפן געווארן די רוימישע געטא און נאך געטאס איבער פראנקרייך, דייטשלאנד און אנדערע צענטראל אייראפעאישע לענדער[5].
די געטאס זענען געווענליך געווען ארומגענומען מיט א מויער, מיט בלויז איין אדער איינצלנע טויערן, און אידן זענען געווען פארבאטן ארויסצוגיין פון אירע גרעניצן ביינאכט און אין קריסטליכע חגאות. אינדרויסן פון די געטאס האבן זיי געדארפט טראגן באצייכענונגען אז זיי זענען אידן, ווי געלע שטערנס, און זיי זענען געווען אויסגעשטעלט צו פארפאלגונגען דורך די קריסטליכע איינוואוינער. אין גרויס טייל זענען די געטאס געווען אין די שוואכסטע געגענט אין שטאט, דער צושטאנד ארעם, איבערגעפולט און מיט שוואכע היגיענישע באדינגונגען, אויסגעשטעלט צו קרענק און מגיפות. דאך זענען געווען געוויסע געטאס וואו די אידן האבן יא געלעבט א רייכערע לעבן, און געפירט א שטיקל אטאנאמישע ווירטשאפט אינערהאלב די אידישע קווארטל.
דורכאויס די 19'טע יאר-הונדערט מיט די אידישע עמאנציפאציע האבן זיך די געטאס צוביסלעך אפגעשאפן. די רוימישע געטא איז געווען די לעצטע צו אויפגעלעזט ווערן ביז'ן קריג, אפיציעל אין 1870, מיט אירע מויערן גענצליך אראפגעריסן און די טאטאלע פאקטישע אויפלעזונג אין 1888.
דאס לעבן אפגעזונדערט פון די גויים האט למעשה געשפילט א ראלע אין אפהיטן די ספעציעלע לעבנסשטייגער פון די אידן, און פארמיטן דאס זיך אויסמישן מיט די גויים, איבערהויפט דורכאויס דער מאדערנער תקופה. אין פאקט האבן אידן אין גלות אלץ געזוכט - אפילו אומגעצווינגען - צו וואוינען אין אפגעזונדערטע געמיינדעס אין אייגענע קווארטלען זיך צו קענען האלטן צו אידישקייט, און האבן ווייניגער פארקער מיט די נישט-אידישע שכנים, און זיך דערווייטערן פון די געפארן פון ווערן אטאקירט[6].
מיטל מזרח
אין די מוסלומענע לענדער זענען געטאס נישט געווען אזוי ברייט פארשפרייט, אבער פארט האבן זיי עקזיסטירט אין עטליכע לענדער פאר לאנגע יארן, צווישן זיי פערסיע, תימן, און עגיפטן. שוין אזוי פרי ווי אין יאר 1280 זענען שוין אין מאראקא געווען געטאס - גערופן "מעלאח" - אויפ'ן שטייגער ווי שפעטער אין אייראפע, וואו אידן האבן געוואוינט צווישן מויערן אפגעטיילט פון די איבריגע טיילן פון שטאט. אויך אנדערע נישט-מוסלומענער גרופעס זענען געווען געצוימט צו געוויסע געגנטער אין געוויסע מוסלומענער לענדער. די צוימונגען האבן אנגעהאלטן אין געוויסע ערטער ביז אזוי שפעט ווי די מאסן עמיגראציע קיין ארץ ישראל אין תש"ח, מיט די גרינדונג פון מדינת ישראל.
אין אסאך אראבישע און מוסלומענער לענדער, איבערהויפט איבער די אטאמאנישע אימפעריע זענען געווען פילע געגנטער וואו אידן האבן געהאט דעזיגנירטע קווארטלען פון אייגענעם ווילן, מיט אטאנאמישע ווירטשאפט אויף פארשידענע שטאפלען.
נאצי געטאס
ביים צווייטן וועלט קריג האבן זיך די נאציס באניצט מיט'ן טערמין "געטא", אלס טייל פון זייער פארפירערישע פראפאגאנדע, און עס געניצט צו אנרופן די גאסן און קווארטלען ארומגענומען מיט מויערן, וואס אין זיי זענען די אידן אריינגעשטעלט געווארן. געוויסע פון זיי זענען געווען אויפ'ן ארט פון פריער-עקזיסטירנדע אידישע קווארטלען און טייל זענען פריש געשאפן געווארן. די אידן זענען איינגעזאמלט געווארן אהין דורך פראקלאמירטע באפעלן אויף שילדן און דורך די ראדיא, אלס סטאנציע צו ווערן אפגעשיקט צו קאנצענטראציע לאגערן וואו זיי זענען געניצט געווארן פאר צוואנגס-ארבעט און פארטיליגט געווארן. די "געטאס" זענען אבער פאקטיש געווען קאנצענטראציע לאגערן אין צענטער פון שטאט. א גרויס טייל פון אייראפעאישע אידנטום זענען שוין געשטארבן אין די געטאס, צוליב די שרעקליכע אומשטענדן אין וועלכע זיי זענען געווען אריינגעשטעלט[7].
דער טערמין היינט
דער טערמין איז אדאפטירט געווארן און ווערט באניצט פאר יעדע געגנט וואס איז אפגעזונדערט קולטורעל און איז אויסגעשלאסן פון די דרויסנדיגע וועלט. געטאס שאפן זיך סיי פון די ווילן פון אירע איינוואוינער און סיי צוליב דרויסנדיגע פאקטארן.
אין אמעריקא איז עס אריינגעקומען אין ברייטן באנוץ פאר געגנטער באוואוינט מיט אפרא-אמעריקאנער, געווענליך מיט נידריגע עקאנאמישע מעגליכקייטן. דורכאויס די יארן זענען געווען פילע געגנטער וואו אימיגראנטן פון פארשידענע לענדער האבן זיך קאנצענטרירט און געשאפן אפגעזונדערטע וואוינערטער, אדער "געטאס". אין אייראפעאישע לענדער זענען פארהאן פילע געטאס וואו ציגאנער זענען קאנצענטרירט, אויך זענען פארהאן פארשידענע געגנטער מיט א קאנצענטראציע פון אזיאטישע און אנדערע מינאריטעטן[8].
דער טערמין ווערט אויך געניצט צו באצייכענען סיי וועלכע געגנט וועלכע שטייט ארויס מיט אירע אייגנשאפטן פונעם ארום[9]. אין די ציוני'סטישע נאראטיוו ווערט דער באגריף באניצט צו באצייכענען די אויסגעשלאסנקייט און איינגעצוימטקייט פון דאס אידישע לעבנסשטייגער אין גלות, פון וועלכע זיי האבן געזוכט זיך צו באפרייען.
דרויסנדע לינקס
- Ghettos, אויף די ייווא ענציקלאפעדיע פון אידן אין מזרח אייראפע
- Ghettos: History & Overview, אויף די אידישע ווירטואלע ביבליאטעק
- The Krakow (Cracow) Ghetto during the Holocaust אויף די פאראייניגטע שטאטן האלאקאסט אנדענק מוזעאום
- "Ghetto", JewishEncyclopedia.com (ענגליש)
רעפערענצן
- ↑ ghetto (n.), אויף Online Etymology Dictionary
- ↑ היסטאריע פון די געטא.
- ↑ "פראנקפורט, דייטשלאנד". Jewish Virtual Library.
- ↑ "ווענעציע, איטאליע אידישע היסטאריע טור". Jewish Virtual Library.
- ↑ "פאול דער 5'טער". Jewish Virtual Library.
{{cite web}}: Cite has empty unknown parameter:|1=(help) - ↑ העמק דבר, בראשית מו, לד.
- ↑ געטאס, שליסל פאקטן אויפ'ן "United States Holocaust Memorial Museum" וועבזייטל
געטאס אויפ'ן יד ושם וועבזייטל - ↑ Domonoske, Camila (27 April 2014). "Segregated From Its History, How 'Ghetto' Lost Its Meaning". NPR.org (in ענגליש). Retrieved 2019-12-12.
- ↑ "ghetto". Merriam-Webster.