רוי:גרויסער אידישער אויפשטאנד
דער גרויסער (אָדער ערשטער) ייִדישער אויפשטאַנד (אין העברעאיש: מרד הגדול) איז געווען אַ מלחמה צווישן די יידן אין יהודה און די רוימער אין יאָר 66 ביז 70 אצ"ר. דער דאזיגער אויפשטאנד איז דער ערשטער פון דריי גרויסע אויפשטאנדן קעגן די רוימער ביי אידן.
די מלחמה האָט אָנגעהויבן אין יאר 66 צוליב וואקסנדיקע שפּאַנונגען. במשך פון דער מלחמה האָבן די רוימער חרוב געמאַכט אַ סך שטעט (גמלא, מצדה, ירושלים, אאַ"וו) און אין יאָר 70 דעם בית־המקדש.
די מלחמה
ערשטנס האָט די רוימישע ארמיי פון סיריע אַטאַקירט די אידן מיט שוועריגקייט. קייסער ניראָ האט ארויסגעשיקט וועספאסיאנוס ארויס קיין גליל פון רוים צו העלפן. שוין אין 68 האט וועספאסיאנוס איינגענומען גאנצן גליל. יוסף בן מתתיהו האָט פּרטימדיק אפּגעמשלט די באַלעגערונגען פון טאַריכעאַ, יודפת און גמלא.
אין 69 איז וועספאסיאנוס געווארן דער קייסער פון רוים; זיין זון טיטוס האט ממשיך געווען צו אַטאַקירן די אידן. טיטוס האָט באלעגערט ירושלים זיבן חדשים. די רוימער האבן חרוב געמאכט ירושלים און דעם בית־המקדש אין 70 אצ"ר און האבן צעראבאווענט די מנורה, דעם שלחן, די כלים און געלט פון זיי.
פונדעסטוועגן, עטליכע שטעט האבן די רוימער נישט איינגענומען ביז נאך חורבן ירושלים. מען איז למשל איינגענומען מאַכיירוס אין 72 אצ"ר און מצדה אין 73 אצ"ר.
רבן יוחנן בן זכאי מיט אספסיינוס
נישט לאנג נאך וואס דער ווידערשטאנד קעגן די רוימער האט אויסגעבראכן, האט די קעניגרייך געשיקט איר מעכטיגער מיליטער זיי צו אונטערדריקן. דער רוימישער גענעראל אספסיינוס מיט זיינע לעגיאָנען האבן באלאגערט ירושלים. דאס עסן אין שטאט האט זיך אויסגעלאזט, און א שרעקליכער הונגער האט אונטערדריקט די איינוואוינער. רבן יוחנן בן זכאי האט געזען מיט זיין קלוגשאפט אז דער שטאט וועט פאלן צו די רוימער, און האט באשלאסן ארויסצוגיין פון ירושלים און גרינדן א תורה צענטער אין אן אנדער פלאץ. וויבאלד די קנאי'שע בריונים האבן נישט געלאזט קיינעם ארויסגיין צו די רוימער, האט זיך רבן יוחנן געמאכט ווי א טויטער, און זיינע תלמידים רבי אליעזר און רבי יהושע האבן אנגעכאפט זיין ארון פון ביידע זייטן און האבן אים ארויסגעטראגן פון שטאט, כאילו צום באערדיגן[1].
ווען רבן יוחנן איז געקומען פאר אספסיינוס איז ער געפאָלן אין זיינע אויגן, און יענער האט אים נאכגעגעבן איבערצולאזן פאר אים דער שטאָט יבנה און אירע חכמים. אויך האט ער אים געגעבן רשות ארויסצונעמען פון ירושלים פאר'ן איר אייננעמען וועמען ער וויל פון זיינע פריינט אדער קרובים. רבן יוחנן האט געבעטן צו ראטעווען רבי צדוק, און האט געשיקט רבי אליעזר און רבי יהושע אים צו זוכן. זיי האבן אים געטראפן אין איינע פון די שטאט־טויערן און האבן אים געברענגט פאר אספסיינוס, וואס האט באפוילן זיינע רופאים אים אויסצוהיילן[2].
רבן יוחנן מיט זיינע תלמידים האבן געווארט מיט א צאפלדיג הארץ אויף די שמועות פון ירושלים. ווען ס'איז אנגעקומען די שרעקליכע בשורה אויף דאס פאלן פון ירושלים און דאס פארברענען דעם בית המקדש האבן ער און זיינע תלמידים זיך צעריסן זייערע קליידער, און האבן געוויינט און געשריגן און געקלאגט[3].
היסטאָרישע קוואַלן
ס'רוב וואָס מיר ווייסן וועגן דער מלחמה האָט יוסף בן מתתיהו רעקאָרדירט אין זיין ביכער. ער איז געווען אַ כהן וועלכער איז געוואָרן אַ אידישער גענעראַל אינעם גליל. דערנאָך האבן די רוימער אים געפאַנגען גענומען. יוסף האָט אָנגעהויבן צו העלפן די רוימער און איז געוואָרן פלאַוויוס יאָסעפוס (Flavius Josephus). וואוינענדיק אין רוים האט ער אנגעשריבן עטליכע ביכער וועגן יידישער געשיכטע, יידישער רעליגיע און זיין לעבן.
רוימישער היסטאָריקער און חז"ל האָבן אויכעט געשריבן וועגן דער מלחמה.
זייער א סך ארכעאלאגישע ארטיפאקטן און מטבעות האָבן זיך געפונען שוין אין ארץ ישראל.
דער דערנאָכדעם פון אויפשטאַנד
די צעשטערונג נאָך דער מלחמה איז געווען וואָגיק. די חורבן פון בית־המקדש און שטאַט יהודה איז געווען טראַגיש צו אידן ביז היינטיגע צייטן. אידן פאַסטן און קלאגן אלע יאָר תשעה באב, דעם טאג ווען מען האָט חרוב געמאַכט ביידע בתי מקדשים. די מלחמה איז געווען אַ פונדאמענטאלע תקופה אין יידישער געשיכטע.
תפילה און שילן זענען געווארן מער וויכטיג נאכן חורבן, ווייל מען האט נישט געקענט נאך ברענגען קרבנות.
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!