דרעפט:אקראסטיך

אקראסטיך (פון גריכיש: "άκρο" עקסטרעם + "στίχος" שורה; אין לאטייניש: Acrostic) איז א שרייבן מעטאד אריינצולייגן קונסט אין א ליד אדער א פראזע, וואס דער צוזאמקלייבן פון די ערשטע בוכשטאב פון יעדע ווארט, שורה אדער פאל אינעם ליד שאפט א ווארט אדער אפאר ווערטער, א נאמען, די אלף בית אותיות, און דאס גלייכן.

אין דער מיטל אלטער ווערט דער אקראסטיך גערעכנט ווי איינע פון די באפוצונגען פון א ליד, און ווי מער די אקראסטיך איז מער קאמפליצירט און סאפיסטיקירט, האט דאס צוגעגעבן צו די טייערקייט פונעם ליד און זיין פארפאסער.

דער באנוץ מיט'ן אקראסטיך איז איינגעפירט היינט צוטאגס בעיקר ביים שרייבן מציבות, און אויף חתונה בריוולעך און נאך. אין די אלגעמיינע וועלט איז דאס אבער נישט איינגעפירט דורכאויס די מאדערנע תקופה ביי א ערנסטע ליד, אבער טייל נוצן דאס נאך ביים שרייבן פאר פארוויילונג, צום ביישפיל ביי ווינטשן אויף א געבורטס טאג.

נאך א באנוץ פאר אקראסטיקס איז ווי א מיטל פאר א קאוד – די קאמבינאציע וואס ווערט געשאפן דורך די ערשטע בוכשטאבן איז די הויפט זאך, און די ליד נוצט ווי א קאמפולאזש. די אקראסטיק האט אריינגעדרינגען אויך צו די תגובות אין אינטערנעט, כדי צו אריבערפירן א מעסעדזש וואס גייט אדורך די צענזור פונעם רעדאגירער פון וועבזייטל.

אקראסטיך אין תנ"ך און אין פיוטים

אקראסטיכן לויט די סדר פון אלף בית גייט שוין צוריק גאר א לאנגע צייט, מען געפינט דאס שוין אין געוויסע שירים אין תנ"ך. עס איז פארהאן עטליכע אלף בית אקראסטיכן תנ"ך, צווישן אנדערע אין מגילת איכה, אין משלי ("אשת חיל") און אין געוויסע קאפיטלען תהילים, ווי ביי מזמור קיא און קיא. דער מזמור קיט פארמאגט אן אכט-מאליגער געדאפלטער אקראסטיך, אין אים ערשיינט יעדע אות אין אנפאנג פון אכט פסוקים נאכאנאד, (אין חז"ל ווערט די קאפיטל אנגערופן "תמניא אפי", פון אראמיש "אכט געזיכטער"). שפעטער געפינט מען אויך אקראסטיך אויך לויט אן אנדער סדר פון די אלף בית, צום ביישפיל תשר"ק (די אלף בית צוריקצואוועגס) אדער א"ת ב"ש (אן אות פון אנפאנג און אן אות פון ענד). די אלף בית אקראסטיך ערשיינען אויך אין געוויסע תפילות, ווי ביי תפילת שחרית פון די וואכנטעג "א-ל ברוך גדול דעה הכין ופעל זהרי חמה" אא"וו, אדער צוריקצואוועגס _תשר"ק) ביי מוסף פון שבת, "תִּכַּנְתָּ שבת רצית קרבנותיה, ציווית פירושיה עם סידורי נסכיה" אא"וו.

ווען די פיוטים האבן אנגעהויבן ווערן מער פארשפרייט און מאדיפיצירט האבן די פייטנים אנגעהויבן צו צייכענען זייער נאמען אין די אקראסטיך. אין צוגאב אדער אנשטאט די אלף בית. צומאל האבן זיך די מחברים באגענוגנט מיט די פריוואטע נאמען (א שטייגער ווי דונש, אנדערע האבן אויך צוגעלייגט דעם טאטנ'ס נאמען, די נאמען פון וואוינארט און/אדער די טיטל "חזן". א באקאנטע אייגנשאפט איז געווען דאס צולייגן דעם אויספיר "חזק". געוויסע פייטנים האבן אהערגעשטעלט א לענגערע אקראסטיך באגלייט מיט ברכות און וואונטשן, צום ביישפיל ביים פיוט אקדמות פונעם 11'טער יארהונדערט, ערשיינט אין די אקראסטיך א דאפלטע אלף בית און דערנאך די אונטערשריפט "מאיר ביר רבי יצחק יגדל בתורה ובמעשים טובים אמן וחזק ואמץ". עס זענען אויך דא פיוטים מיט גאר קאמליצירטע אקראסטיכן וואס באשטייט פון קאמבינאציעס פון אפאר אקראסטיכן אין פארשידענע פלעצער אינעם שורה.

די אקראסטיך איז איינע פון די פאקטארן וואס האבן צוגעברענגט צו "דרוק אין ליד" (צוזאמען מיטן גראמען און וואג), וואס לויט'ן באגריף פון די פריערדיגע פייטנים זענען ערלויבט געווארן געוויסע אפווענדונגען פון דקדוק וואס וואלטן נישט אריבער אין אנדערע פעלער. אזוי, צום ביישפיל, אין פעלער וואס די אקראסטיך באדארפט אז א שורה זאל זיך אנפאנגען מיטן בוכשטאב ו' זענען געשאפן געווארן זאצן וואס האבן זיך אנגעפאנגען מיט ו"ו החיבור, אזוי ווי אין לשון מקרא, אנדערש ווי איינגעפירט ביי אלגעמיינע שריפשטעלער פון יענע תקופה.

עס איז איינגעפירט ביי מחברים פון ספרים, ארויסצושטעלן אן אקראסטיך ביים אריינפיר פונעם ספר, בעיקר מיט די אקראסטיך פון שם השם. אזוי ווי ספר משנה תורה פון דער רמב"ם, וואס עפנט זיך מיט די ווערטער "יסוד היסודות ועמוד החכמות", און מסילת ישרים פון דער רמח"ל וואס עפנט זיך מיט די ווערטער "יסוד החסידות ושורש העבודה".

באוואוסטע לשה"ק פיוטים און זייערע אקראסטיכן

אין תנ"ך

• אסאך מזמורים אין תהלים זענען אויסגעשטעלט אין א אלפאבעט אקראסטיק אזוי ווי מזמור תהלים קיט וואס און אים איז דא סעריעס פון אכט פסוקים פאר יעדע אות, די מזמורים תהלים לד און תהלים קמה (אשרי יושבי ביתך) און נאך אסאך.
• אשת חיל – א אלפאבעט אקראסטיק אין משלי לא, וואס באשרייבט די אידעאלישע פרוי.
• מגילת איכה – קאפיטלען א-ד זענען אויסגעשטעלט אויף א אלפאבעטישער אקראסטיק, און קאפיטל ה' נוצט ווי א 'ליידיגע אקראסטיק'. אין די צייט וואס אין קאפיטלען א-ג און ה' זענען דא 22 פסוקים ווי די צאל אותיות פון אלף בית, אין קאפיטל ד זענען דא 66 פסוקים און אין דעם א טריפלטע אקראסטיק.

אין ענדע פון הגדה של פסח זענען דא אפאר אקראסטיקס לויט די אותיות פון אלף בית:

• ובכן ויהי בחצי הלילה – א פיוט פון יַנַיי פונעם 5'טע יארהונדערט.
• ובכן ואמרתם זבח פסח – א פיוט פון רבי אלעזר הקליר פונעם 5'טע יארהונדערט.
• אדיר במלוכה – מיוחס צו רב יעקב מלונדריש פונעם 13'טער יארהונדערט.
• אדיר הוא – ליד וואס איז פארפאסט געווארן אינעם מיטל אלטער.

אין זמירות שבת

אין די איינגעפירטע זמירות פון שבת זענען פארהאן אסאך אקראסטיקס, מערסטנס צו די נעמען פון זייערע פארפאסער:

• אזמר בשבחין – אקראסטיק "אני יצחק לוריא בן (ש)שלמה" – אר"י
• יום זה לישראל – אקראסטיק "יצחק לוריא חזק" – דער אר"י
• אסדר לסעודתא – אקראסטיק "אני יצחק לוריא" – דער אר"י
• מה ידידות מנוחתך – אקראסטיק "מנחם"
• יום שבת קודש הוא – אקראסטיק "יהונתן חזק"
• י-ה ריבון עלם – אקראסטיק "ישראל" – רבי ישראל נאג'ארה
• ידידי רועי מקימי – אקראסטיק "ישראל חזק" – רבי ישראל נאג'ארה
• ברוך קל עליון – אקראסטיק "ברוך חזק" – ברוך בר שמואל פון מאגענצא
• יום שבתון אין לשכוח – אקראסטיק "יהודה" – רבי יהודה הלוי
• דרור יקרא לבן עם בת – אקראסטיק "דונש" חזר'ט איבער ביי יעדן זאץ פון די פיר פאלן פונעם פיוט – דונש בן לברט
• קל מסתתר בשפריר חביון – אקראסטיק "אברהם מימין חזק"
• י-ה אכסוף נעם שבת – געטריפלטע אקראסטיק: די ערשטע ווארט אין יעדע פאל – י-ה-ו-ה, די צווייטע – אהרן – נאמען פון מחבר, און דער דריטער – נשמה

אין דאווענען

• קל אדון על כל המעשים – אלפאבעטישע אקראסטיק
• פיוט אדון הסליחות, וואס איז א טייל פון סליחות – אלפאבעט אקראסטיק
• לכה דודי – אקראסטיק "שלמה הלוי" – רבי שלמה אלקבץ
• עת שערי רצון להפתח – די ערשטע אותיות אין יעדע צירקל שאפן אן אקראסטיק פון נאמען פון מחבר: "עבאס יהודה שמואל"
• מעוז צור – די ערשטע אות פון יעדע פאל שאפט די ווארט "מרדכי" (ווי עס שיינט, איז עס די נאמען פון מחבר), און די ראשי תיבות פון די ערשטע שורה אינעם לעצטן פאל זענען "חזק" ווי א ווינטש פארן מחבר
• יום ליבשה – אקראסטיק "יהודה הלוי"
• ידיד נפש – אקראסטיק "י-ה-ו-ה"
• אדון בפקדך – אקראסטיק א-ת
• קל רחום שמך – די ערשטע אותיות פון צונעמען פון גאט אין יעדע ווארט שאפן אן אלפאבעט אקראסטיק
• אנא בקראנו - די ערשטע אותיות אין יעדער פאל ביי די פיוט שאפן אן אקראסטיק פון "דוד חזק", וואס זענען מרמז די נאמען פון מחבר.

סיבות צו שאפן אקראסטיך

עס איז פארהאן עטליכע סיבות פארוואס א פייטן זאל לייגן אן אקראסטיך אויף זיין פיוט.

• העכערקייט – עס זענען דא פיוטים וואס זייער טעמע איז דעם שם שמים, אזוי ווי פיוט "ידיד נפש", אדער י-ה אכסוף.
• דרוק רעכטן – דאס נוצן זיך מיטן אונטערשרייבן די נאמען פון מחבר אין אקראסטיך איז ספעציעל צו מייחס זיין דעם פיוט צו זיין מחבר און צו אפהאלטן פלאגיאט פונעם פיוט. אין דעם פארבינדונג איז באוואוסט די מעשה פונעם פיוט "יום שבת קודש הוא" (אקראסטיך 'יהונתן חזק') וואס זיין אלגעמיינער אינהאלט איז די חשיבות פון שבת און די באלוין פון דער וואס היט איר, אבער די לעצטע פאל אנטהאלט א אנדער טעקסט אינגאנצן: "קולי קולות יחדלון, בעת שירי יגדלון, כי כטל הם יזלון. ואל ישיגו גבולי, באורח שיר נפל חבלי, התקוששו ואל תשמשו בנזר שיר, שפרה לי" (טייטש: די קולי קולות זאלן זיך ענדיגן, אין די צייט פון מיין געזאנג, ווייל ווי טוי וועלן זיי רינען. און זיי זאלן נישט דערגרייכן מיינע גרעניצן, אין די וועג פון זינגען איז געפאלן מיינע ליידן, מאכט אייך שיין און נוצט זיך נישט מיטן קרוין פון לידער, וואס איז שיין פאר מיר). לויט די לעגענדע איז אין יענע צייט געווען די פרנסה פונעם משורר פון וואנדערן אין שטעט צו גיבן צו הערן זיינע לידער, אין רעזולטאט איז געווען פארשפרייט די ערשיינונג אז צוויי מענטשן האבן געזינגען די זעלבע ליד, און עס האט זיך געמאכט א דעבאטע וועגן די רעכטן אויף די געלט פון די צוהערער. כדי צו זיך פארזיכערן האט דער פאַרפאַסער איבערגעלאזט דעם אקראסטיק דעפעקטיוו, און ער האט דערלאנגט די ליד אן די לעצטע פאל, און ווען עס האט זיך ארויסגעשטעלט זיין חשש און א צווייטער מענטש האט געזינגען זיין ליד, האט ער פארגעשלאגן אז דאס פארענדיגן די לעצטע פאל זאל זיין א הוכחה אז דער פארענדיגער איז דער מחבר פון פיוט.
• אטענטישקייט– די אקראסטיכן אין די פיוטים האבן אויך אכטונג געגעבן אויף די אטענטישקייט פון די שאַפונג, אזוי אז דאס איבערהיפן פעלער אדער טוישונגען זענען געווארן באמערקט, אזוי ווי אין פיוט "אסדר לסעודתא" פון דער אר"י דארט זענען ארויסגעפאלן אמווייניגסטנס צוויי פעלער ביים ענד.
• זכרון טאקטיק – דאס פארשפרייטונג פונעם אקראסטיך איז מען מייחס אויך צום באדערפעניש פון די חזנים אין שול צו געדענקען אויסנווייניג די פיוטים, איידער זיי זענען געשריבן געווארן אויף פאפיר. דער אקראסטיך האט ערלויבט פארן חזן צו געדענקען די אנהייב פון יעדע שורה. אויך ווען די פיוטים זענען שוין געשריבן געווארן איז נאך ווייטער פארגעגאנגען דאס באנוץ מיטן אקראסטיך, וואס איז שוין פארוואנדלט געווארן אין א קאנווענעציאנאל.

דרויסנדיגע לינקס

• Acrostic - ביישפּילן און דעפיניציעס פון אַקראָסטיק, אויף Literary Devices (ענגליש)
• מוסטער:בריטניקה

רעפערענצן

טיילן פון דער בלאט זענען מעגליך איבערגעזעצט פון העברעאישער וויקיפעדיע
cc-by-sa 3.0 ערלויבעניש • אריגינעלער בלאט • ביישטייערער