אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:רבי ישראל איסרלין"

'''רבי ישראל איסרליין'''{{הערה|איסרליין איז די [[דימינוטיוו]] פארעם פון איסר, א כינוי פונעם נאמען ישראל.}} (בן פתחיה אשכנזי; אויך באקאנט ווי '''מהרא"י''', ר' ישראל פון נוישטאט, ר' ישראל פון מארפורק, און דער "בעל '''תרומת הדשן'''") איז געווען איינער פון די גרעסטע תלמידי־חכמים און הלכה־פוסקים פון אשכנזישן אידנטום אין פופצנטן יארהונדערט. ער ווערט אנגעזען ווי איינער פון די לעצטע ראשונים אדער די ערשטע אחרונים.

רבי ישראל איסרליין איז געבוירן בערך ה'ק"נ. הגם [[רעגנסבורג]] אין באיערן ווערט אפט ציטירט אלס זיין געבורטס־ארט, איז היינט קלאר אז ער איז געבוירן אין מאריבאר, דעמאלט דוקאט פון שטייערמארק (היינט אין [[סלאוועניע]]){{הערה|שם=וויקי|ענגליש וויקיפעדיע.}}{{מקור}}. ער איז אוועק אין [[וויענער ניישטאט|ווינער־נוישטאט]], נידעריגע עסטרייך, אין ה'ר"כ.

זיין פאטער איז געווען ר' פתחיה פון מאריבאר, און ער איז געווען אן אייניקל פון [[רבי ישראל פון קרעמס]], דער מחבר פון "הגהות אשרי". נאך זיין פאטער'ס פריצייטיגן פטירה, האט אים זיין מוטער'ס ברודער, ר' אהרן פּלומעל (בלומליין), מחנך געווען אין ווינער־נוישטאט{{הערה|יודאיקע}}. ר' איסרלין האט אויך געלערנט בײ א געוויסן ר' נתן, וואס איז אויך באקאנט געווען אלס אַן אויסגעצייכנטער למדן{{הערה|שם=אנצ|{{אנצ יהודית|1=8277-israel-isserlein|3=Solomon Schechter, Louis Ginzberg}}.}}.  

אין יאר ק"פ, ווען ר' איסרלין איז געווען בערך דרייסיג יאר אלט, האבן זיך אנגעהויבן די ברוטאלע פארפאלגונגען פון אידן אין עסטרייך, וואס האבן געפירט צו דער [[ווינער גזירה]] אין ט' ניסן קפ"א. די פארפאלגונגען זענען געטריבן געווארן פון פאקטארן ווי א בלוט־בלבול, אנטי־אידישע שנאה, בירגער־פארדרוס פון אידישן עשירות, און דער הוסיטישער אויפשטאנד. עס איז געווען א ברייטע צעשיידונג פון משפחות, פארסירטע טויפונגען, און פיל לעבנסגעבליבענע אידן זענען פארברענט געווארן. וויען איז געווארן באקאנט אלס "עיר הדמים" (שטאט פון בלוט). זיין פעטער און זיין מוטער זענען געמארדעט געווארן אין די דאזיגע פארפאלגונגען, און ר' איסרליין האט פאר א צייט געפליכטעט קיין איטאליע{{הערה|שם=קאווע|{{לינק|שרייבער=Dr. Tamar Ron Marvin|קעפל=Coffee with Terumat ha-Deshen|זייטל=Stories from Jewish History|דאטום=יוני 25, 2025|אדרעס=https://trmarvin.substack.com/p/coffee-with-terumat-ha-deshen}}|כיוון=שמאל}}. שפּעטער האט ער זיך באזעצט אין מאַריבאָר, שטײערמארק, וואו ער האט אנגעהויבן דינען אלס רב{{הערה|שם=אנצ}}.

ער האט זיך אומגעקערט קיין ווינער־נוישטאט מער ווי צוויי יארצענדלינג שפעטער, אין 1445, וואו ער איז באשטימט געווארן פאר רב און אב בית דין. דורך אים איז ווינער־נוישטאט געווארן א צענטער פון תורה, און ער האט געצויגן א סך תלמידים פון עסטרייך, באהעמיע, מאראוויע, אונגערן, שלעזיע, באיערן און ריינלאנד. צווישן זיינע באקאנטע תלמידים זענען רבי יוסף בן משה (ר' יאסליין עסטרייכער, מחבר פון "לקט יושר"), רבי ישראל ברונא און רבי משה מינץ. ר' ישראל איסרליין האט געזוכט צו פארשטארקן דעם לערנען פון תלמוד און אנדערע אלטע קוואלן קעגן דער טענדענץ צו זיך פֿאַרלאָזן בלויז אויף די שפּעטערדיקע קאָדיפֿיקאַטאָרן{{הערה|{{יודאיקה|Simha Katz|Isserlein, Israel ben Pethahiah|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/isserlein-israel-ben-pethahiah}}|שם=יודאיקע}}.

ר' איסרליין האט געלעבט א לעבן פון פרומקייט און אסקעטיזם. הגם ער איז געווען שטרענג אין דאורייתא־ענינים, איז ער אפטמאל געווען לייכטער אין זיינע הלכה־פסקים, בפרט בנוגע עגונות{{הערה|שם=קאווע}}. ער האט אפט געדינט אלס א בורר צווישן קהילות, און זיינע באשלוסן זענען אנגענומען געווארן ווי לעצטיג{{הערה|שם=וויקי}}. למרות זײן גרויסקייט אין תורה, איז ער געווען זייער באשיידן און האָט נישט דערלאזט זיך צו רופן "מורנו" בײם עולה זײן לתורה. ער האָט אפט געליטן פון גיכטיקייט און אויגן־פּראבלעמען, אָבער האט געצוואונגען זיך צו דיקטירן תשובות צו די פילע שאלות וואס מען האט אים געשטעלט{{הערה|שם=אנצ}}. ער האט זיך אפילו אפגעזאגט צו נעמען א משכורת פון זיין קהילה{{הערה|שם=יודאיקע}}.

רבי איסרליין'ס פרוי, שונדליין, איז אויך געווען געלערנט און פרום. זי האט פערזענלעך בודק חמץ געווען אירע פּריוואטע צימערן פאר פסח, וואס ר' איסרליין האט אנגעזען אלס אן אויטאריטעטיווע בדיקה. זי האט אפילו געשריבן א תשובה אין אידיש אויף הלכות נדה בשם איר מאן{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).19.2 יו"ד (בערלין תרס"ד) עמ' 19].}}. זיי האבן געהאט פיר זין: פתחיה (גערופן קעכל), אברהם, שלום, און אהרן{{הערה|שם=יודאיקע}}.

רבי ישראל איסרליין האט געשריבן עטליכע וויכטיגע ווערק, וואס האבן געהאט אַן עפּעס־דײטיגע השפּעה אויף דער הלכה־ליטעראטור.

רבי ישראל איסרליין איז בעסטנס באקאנט פאר זיין הויפט־ווערק, "תרומת הדשן". דער נאמען פון דעם ספר קומט דערפון וואס עס ענטהאלט 354 שאלות ותשובות (שו"ת), א צאל וואס איז דער גימטריא פון "דשן". דער אויסדרוק "תרומת הדשן" באציט זיך אויף דער ריטואלער האנדלונג פון רייניגן די אש פון דעם בית המקדש מזבח, ווי באשריבן אין {{תנ"ך|ויקרא|ו|ג}}. דער ספר באהאנדלט א ברייטע רייע הלכה־טאפיקס און גיט אַן עכטן בילד פון דעם דעמאלסטיגן אידישן לעבן.

כאראקטער פון די פראגן (היפאטעטישע פראגן): עס איז אן אלטע מסורה, וואס ווערט באשטעטיגט דורך א צאל פוסקים, אז רבי ישראל איסרליין האט אליין פארפאסט די פראגן אין זיין "תרומת הדשן", און נישט געענטפערט אויף פאקטישע פראגן פון מענטשן{{הערה|זעט ש"ך אויף יורה דעה, קצו:כ; ט"ז אויף יורה דעה, שכח:ב; בית שמואל אויף אבן העזר, קל:כ. זעט אויך חיד"א'ס {{שם הגדולים|גדולים|י|תב}}.}}. דער ציל פון דעם איז געווען צו שארפן פאקטישע פראגן און צו געבן א פולשטענדיגן ענטפער, אדער צו צושטעלן אויטאריטעטיווע הלכה־ענטפערס פאר אנדערע רבנים איידער דער שולחן ערוך איז קאמפּאנירט געווארן. יעקב טאובעס באמערקט, אז דער דאזיגער סטיל איז גענוצט געווארן ווי א פּעדאגאגישער מיטל צו מאכן תורה־פרינציפן מער אינטערעסאנט און שייכות'דיג פאר לערנער{{הערה|שם=לעהר|{{לינק|אדרעס=https://thelehrhaus.com/timely-thoughts/a-what-if-review-hypothetical-history-science-and-halakhah/|שרייבער=Yaakov Taubes|קעפל=A “What If” Review: Hypothetical History, Science, and Halakhah|זייטל=The Lehrhaus|דאטום=July 5, 2022}}.|כיוון=שמאל}}.

טראץ דעם, האבן 19טן און 20טן יארהונדערט געלערנטע, ווי אברהם בערלינער און יעקב פריימאן, קוועסטיונירט די טראדיציאנעלע מיינונג, טענהנדיג אז פאראלעלן צווישן "תרומת הדשן" און אנדערע טעקסטן פון ר' איסרליין (ווי "לקט יושר" פון זיין תלמיד רבי יוסף בן משה), באווייזן אז די שו"ת זענען יא געווען באזירט אויף עכטע פראגן. אבער, די דאזיגע איבערלעגונגען פארנעמען ווייניגער ווי א זעקסטל פון די גאנצע שו"ת אין דער אריגינעלער "תרומת הדשן"{{הערה|שם=לעהר}}. צירא קעלמאן האט באמערקט, אז פריע הלכה־מחברים האבן געוואוסט פון די דאזיגע פאראלעלן, אבער זיי האבן דאך אונטערגעשטראכן אז "תרומת הדשן" איז א קאמפאנירט ספר, באשאפן פאר לימוד און נישט פאר באשטימונג פון פאקטישע פאלן{{הערה|קעלמאן, ז' 105.}}.

דער ספר אנטהאלט 267 שו"ת, רעדאגירט דורך זיינע תלמידים נאך זיין פטירה. עס איז ארויסגעגעבן געווארן צוזאמען מיט "תרומת הדשן" אין 1519. "פסקים וכתבים" איז אנדערש פון "תרומת הדשן" ווייל עס אנטהאלט נעמען און ספעציפישע דעטאלן פון די סיטואציעס{{הערה|קעלמאן, זז' 102–103.}}.

*"[https://hebrewbooks.org/31485 ביאורים]": קאמענטארן אויף רש"י'ס פירוש אויפן תורה{{הערה|{{סדר הדורות|ספרים|רסט}}.}}. זײן "ביאורים על רש"י" האט געווירקט אויף שפּעטערדיגע סופּערקאָמענטאַרן און איז אויך געקומען צו א ברייטערער עפנטליכקייט דורך ווערק ווי "צאינה וראינה".

*"36 שערים": אויף די הלכות פון כשרות און איסור והיתר{{הערה|{{Cite journal|last=Lawee|first=Eric|title=Biblical Scholarship in Late Medieval Ashkenaz: The Turn to Rashi Supercommentary|url=https://www.researchgate.net/publication/307621991_Biblical_Scholarship_in_Late_Medieval_Ashkenaz_The_Turn_to_Rashi_Supercommentary|journal=Hebrew Union College Annual|publication-date=2015|volume=86|page=295|doi=10.15650/hebruniocollannu.86.2015.0265}}.}}.

*"[https://hebrewbooks.org/8906 סדר גיטין]": א האנטבוך פאר גירושין, וואס ווערט דערמאנט דורך געוויסע אויטאריטעטן, און קען זײן די באזע פאר דער פאָרעם פון גט אין רבי משה מינץ'ס תשובות.

*עטליכע פיוטים און תפילות ווערן אויך צוגעשריבן צו אים. דרײ פון ר' איסרליין'ס ליטורגישע שטיקלעך צײגן זײן טאלאנט, אבער נישט זײן פּאעטישע פעאיגקייט{{הערה|שם=יודאיקע}}.

"לקט יושר" איז א וואלפולע קוואל פאר פראזאישע דעטאלן פון ר' איסרליין'ס טעגליכן לעבן, ווי זיין מארגנרוטין, ווי אויך סובסטאנטיווע הלכה־פסקים און פרומע אויפפירן. דער ספר איז געדרוקט געווארן אין 1903 און איז איינע פון די פריעסטע ווערק צו אדאפטירן די סטרוקטור פון "[[ארבעה טורים]]"{{הערה|שם=קאווע}}.