המכלול

אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:קערעסטיר"

רוי שמועס

רוי:קערעסטיר (זעט מקור)

רעוויזיע פון 07:05, 8 מאי 2025

3,979 בייטן צוגעלייגט ,  פֿאַר 6 חדשים
קידוד קישורים, החלפות (פ, עליה)
וויזועלוויקיטעקסט
(←‏דרויסנדיגע לינקס: פארברייטערט)
(קידוד קישורים, החלפות (פ, עליה))
צייכן: רויע רעדאגירונג
שורה 2: שורה 2:
{{coord|48|9|37|N|21|21|35|E|region:HU|display=title}}
{{coord|48|9|37|N|21|21|35|E|region:HU|display=title}}
[[טעקע:Bodrogkisfalud, látkép.jpg|קליין|באדראג־קערעסטור]]
[[טעקע:Bodrogkisfalud, látkép.jpg|קליין|באדראג־קערעסטור]]
'''קערעסטיר'''{{הערה|אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.}} (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, '''באָדראָג־קערעסטור'''{{הערה|אפּצוטיילן פון [https://hu.wikipedia.org/wiki/Keresztúr_(egyértelműsítő_lap) פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור].}}) איז איז א דארף אין דער באָרשאָד-אַבאַוי-זעמפּלען פּראווינץ, אין צפון־מזרח אונגארן. דאס שטעטל געפינט זיך אויף די ברעגן פונעם באָדראָג טייך און איז טייל פון דעם טאקאי וויין געגנט, וועלכער איז זינט 2002 א [[UNESCO]] [[וועלט ירושה ארט]]. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. קערעסטיר גרעניצט זיך מיט [[טאקאי|טאָקאַי]], וואס איז בארימט פאר זיינע וויינען. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט [[מישקאלץ]].
'''קערעסטיר'''{{הערה|אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.}} (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, '''באָדראָג־קערעסטור'''{{הערה|אפּצוטיילן פון [https://hu.wikipedia.org/wiki/Keresztúr_(egyértelműsítő_lap) פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור].}}) איז איז א דארף אין דער באָרשאָד-אַבאַוי-זעמפּלען פּראווינץ, אין צפון־מזרח אונגארן. עס געפינט זיך אויף די ברעג פונעם באדראג טייך און איז טייל פון דעם טאקאי וויין געגנט, וועלכער איז א [[UNESCO]] [[וועלט ירושה ארט]]. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט [[מישקאלץ]].


היינט לעבן אין דעם שטעטל אונטער 850 איינוואוינער{{הערה|[https://www.ksh.hu/apps/hntr.telepules?p_lang=EN&p_id=30784 Detailed Gazetteer of Hungary], KSH code 30784|כיוון=שמאל}} וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן.
היינט לעבן אין דעם שטעטל אונטער 850 איינוואוינער{{הערה|[https://www.ksh.hu/apps/hntr.telepules?p_lang=EN&p_id=30784 Detailed Gazetteer of Hungary], KSH code 30784|כיוון=שמאל}} וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן.
שורה 10: שורה 10:


==די אידישע קהילה==
==די אידישע קהילה==
די ערשטע אידן, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן, האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר, אין תפ"ד, לויט א צענזוס פון 1726. זיי האבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די גוט-באזיצער. זיי האבן איבערגענומען דעם וויין-האנדל פון די גריכישע סוחרים און געהאט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן די וויין-קולטור און פּראדוקציע.
{| class="wikitable floatleft"
 
'''פּאפּולאציע:''' די אידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר האט זיך געמערט: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930. לויטן צענזוס פון 1941, דער לעצטער פאר דער שואה, האט דאס שטעטל געהאט א אידישע באפעלקערונג פון 455, וואס האט אויסגעמאכט 20.2% פון דער סך הכל באפעלקערונג פון 2,248. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Laszlo Harsanyi / Randolph Braham|Bodrogkeresztúr|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/bodrogkeresztur}}|כיוון=שמאל}}, און ביים שפּיץ, איז די אידישע פּאפּולאציע נאכן קריג געווען בערך 100 משפּחות{{הערה|שם=גליק|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Gluck.html Sarah Gluck]|כיוון=שמאל}}.
 
{| class="wikitable"
! יאר
! יאר
! צאל אידן{{הערה|פון 1840: [https://library.hungaricana.hu/hu/view/NEDA_nemzetisegi_Zsido_1840-1941/?pg=369&layout=s&query=Bodrogkeresztúr באפעלקערונג צענזוסן פון אונגארישע אידן, 1993]}}
! צאל אידן{{הערה|פון 1840: [https://library.hungaricana.hu/hu/view/NEDA_nemzetisegi_Zsido_1840-1941/?pg=369&layout=s&query=Bodrogkeresztúr באפעלקערונג צענזוסן פון אונגארישע אידן, 1993]}}
! באפעלקערונג אין סך הכל
! באפעלקערונג אין סך הכל
|-
|-
|1736
|תק"כ
|10{{הערה|שם=פנקס|קומלוש, פנקס}}
|10{{הערה|שם=פנקס|קומלוש, פנקס}}
|
|
|-
|-
|1840
|ת"ר
|239
|239
|
|
|-
|-
|1880
|תר"מ
|309
|309
|1,256
|1,256
|-
|-
|1910
|תר"ע
|404
|404
|
|
|-
|-
|1920
|תר"פ
|467
|467
|
|
|-
|-
|1930
|תר"צ
|535
|535
|
|
|-
|-
|1941
|תש"א
|455
|455
|2,248
|2,248
|-
|-
|}
|}
די ערשטע אידן, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן, האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר, אין תפ"ד, לויט א צענזוס פון 1726. זיי האבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די גוט-באזיצער. זיי האבן איבערגענומען דעם וויין-האנדל פון די גריכישע סוחרים און געהאט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן די וויין-קולטור און פּראדוקציע.
'''פּאפּולאציע:''' די אידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר האט זיך געמערט: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930. לויטן צענזוס פון 1941, דער לעצטער פאר דער שואה, האט דאס שטעטל געהאט א אידישע באפעלקערונג פון 455, וואס האט אויסגעמאכט 20.2% פון דער סך הכל באפעלקערונג פון 2,248. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Laszlo Harsanyi / Randolph Braham|Bodrogkeresztúr|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/bodrogkeresztur}}|כיוון=שמאל}}, און ביים שפּיץ, איז די אידישע פּאפּולאציע נאכן קריג געווען בערך 100 משפּחות{{הערה|שם=גליק|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Gluck.html Sarah Gluck]|כיוון=שמאל}}.


===עקאנאמיש לעבן===
===עקאנאמיש לעבן===
די אידן זענען הויפּטזעכליך געווען סוחרים, קרעמערס, קרעטשמערס, און בעלי־עגלה. זיי האבן געהאנדלט מיט לאנדווירטשאפטליכע פּראדוקטן, אריינגערעכנט וויין. ווייל קערעסטיר געפינט זיך אין דער טאקאיער געגנט, זענען אויך געווען אידישע וויין־פּראדוצירערס. די גוט-באזיצער האבן ערלויבט אידן צו קויפן וויינגערטנער צו פּראדוצירן כשר וויין{{הערה|שם=פנקס}}. די טויב פאמיליע האט באזיצט א [[שטיינברוך]] (א בארג פון וואס מען האקט שטיינער; quarry), וואס האט צוגעשטעלט שטיינער פאר הייזער און ארבעט פאר איינוואוינער. די שטיינברוך איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין.
די ערשטע זידלער האבן בעיקר געהאנדלט מיט לאנדווירטשאפטליכע פּראדוקטן, אריינגערעכנט וויין. די גוט-באזיצער האבן ערלויבט אידן צו קויפן וויינגערטנער צו פּראדוצירן כשר וויין{{הערה|שם=פנקס}}. אידישע זידלער האבן געשפּילט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן דעם וויין-וואוקס און פּראדוקציע, און דאס פארשפּרייטן כשר'ע וויינען. די טויב פאמיליע האט באזיצט א [[שטיינברוך]] (א בארג פון וואס מען האקט שטיינער; quarry), וואס האט צוגעשטעלט שטיינער פאר הייזער און ארבעט פאר איינוואוינער. די שטיינברוך איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין.


בעת די צייטן פונעם גרויסן רבי, ר' ישעיה שטיינער, זענען פיל אידן געווען בעלי עגלה (וואס האבן צוגעשטעלט טראנספּארטאציע פאר באזוכער). אויך האבן געוויסע געעפנט רעסטאראנען און געמאכט פרנסה פון די געסט. די מצב פון די מערהייט אידן איז געווען שווער עקאנאמיש, און עס זענען געווען משפחות וועמענס הויפט פרנסה איז געקומען פון דער שטיצע וואס זיי האבן באקומען פון צייט צו צייט פון רבי'ן, פון נדבות פון געסט{{הערה|שם=פנקס}}.
בעת די צייטן פונעם גרויסן רבי, ר' ישעיה שטיינער, זענען פיל אידן געווען בעלי עגלה (וואס האבן צוגעשטעלט טראנספּארטאציע פאר באזוכער). אויך האבן געוויסע געעפנט רעסטאראנען און געמאכט פרנסה פון די געסט. די מצב פון די מערהייט אידן איז געווען שווער עקאנאמיש, און עס זענען געווען משפחות וועמענס הויפט פרנסה איז געקומען פון דער שטיצע וואס זיי האבן באקומען פון צייט צו צייט פון רבי'ן, פון נדבות פון געסט{{הערה|שם=פנקס}}.


===רעליגיעז לעבן און רבנים===
===קהילה===
די קהילה האט זיך ארגאניזירט סוף פונעם 18טן יארהונדערט. א חברה קדישא און א אידישן בית־עלמין זענען געגרינדעט געווארן אין 1767. עס איז אויך געווען א חברת גמילות חסדים, א חברת ש"ס, און א יוגנט גרופּע באקאנט אלס תפארת בחורים. די ערשטע שול איז געבויט געווארן אין 1767. נאך א פייער אין 1906, איז זי ערזעצט געווארן דורך א נייע שול. אין תרכ"ט האט די קהילה זיך דעפינירט אלס [[ארטאדאקסישע אידנטום|ארטאדאקסיש]]. אין 1885 האבן זיך צוגעשלאסן צו דער קהילה פון קערעסטיר די קלענערע שכנות'דיגע קהילות, אריינגערעכנט די פון באדראג־קישפאלוד (Bodrogkisfalud) און באדראג־סעגי (Bodrogszegi). פיל פון די אידן זענען געווען חסידים און האבן געהאט אַן אייגענע שול. קערעסטיר איז געווארן א צענטער פאר די ארטאדאקסישע קהילות אין דער געגנט. א אידישע עלעמענטאר שולע איז געגרינדעט געווארן אין 1784, אבער נאך עטליכע יאר איז זי ערזעצט געווארן דורך א [[חדר]] און תלמוד תורה. עס איז אויך געווען א ישיבה אין שטעטל{{הערה|שם=פנקס}}.
די קהילה האט זיך ארגאניזירט סוף פונעם 18טן יארהונדערט. א חברה קדישא און א אידישן בית־עלמין זענען געגרינדעט געווארן אין תקכ"ז. עס איז אויך געווען א חברת גמילות חסדים, א חברת ש"ס, און א יוגנט גרופּע באקאנט אלס תפארת בחורים.


====רבנים====
די ערשטע שול איז געבויט געווארן אין תקכ"ז. נאך א פייער אין תרס"ו, איז זי ערזעצט געווארן דורך א נייע שול. אין תרכ"ט, ביים [[די טיילונג אין אונגארישן אידנטום|טיילונג]] האט די קהילה זיך דעפינירט אלס [[ארטאדאקסישע אידנטום|ארטאדאקסיש]]. אין תרמ"ה האבן זיך צוגעשלאסן צו דער קהילה פון קערעסטיר די קלענערע שכנות'דיגע קהילות, אריינגערעכנט די פון באדראג־קישפאלוד (Bodrogkisfalud) און באדראג־סעגי (Bodrogszegi). פיל פון די אידן זענען געווען חסידים און האבן געהאט אַן אייגענע שול, וועלכע איז אין תר"פ אויך פארברענט און ווידער אויפגעבויגעווארן{{הערה|שם=פנקס}}. אמאל זענען געווען דריי שולן אין דעם דארף, אבער היינט שטייט נאר די גרעסטע, די נעאלאגישע שול (געבויט תרס"ו), וואס דינט היינט אלס אן אפיס{{הערה|[https://zemplenizsidosag.hu/bodrogkeresztur-en/ Bodrogkeresztúr - A zempléni zsidóság honlapja]}}.
 
קערעסטיר איז געווארן א צענטער פאר די ארטאדאקסישע קהילות אין דער געגנט. א אידישע עלעמענטאר שולע איז געגרינדעט געווארן אין 1784 (תקמ"ה), איינע פון די ערשטע אידישע פּובליק שולעס אין אונגארן, געעפנט נאך דער יאזעף דער צווייטער'ס [[טאלעראנץ־עדיקט|עדיקט פון טאלעראנץ]]{{הערה|[https://bodrogkeresztur.eu/en/venue/former-synagogue Former Synagogue – Dereszla-domb]}}. אבער נאך עטליכע יאר איז זי ערזעצט געווארן דורך א [[חדר]] און תלמוד תורה. עס איז אויך געווען א ישיבה אין שטעטל{{הערה|שם=פנקס}}.
 
===רבנים===
צווישן די רבנים וואס האבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען:
צווישן די רבנים וואס האבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען:
* ר' אליעזר לאנדאן (1780–1796),
* רבי אליעזר לאנדאן (1780–1796).
* ר' ישראל וואַהרמאַן (1785–1799),
* רבי ישראל וואַהרמאַן (1785–1799).
* רבי אברהם אביש טעננענבוים (1800–1815){{הערה|{{היברובוקס|פנחס זעליג שווארץ|שם הגדולים מארץ הגר|67723|page=10|באנד=א|מקום הוצאה=פאקש|שנת הוצאה=תרע"ד|עמ=7}}}},
* רבי אברהם אביש טעננענבוים (1800–1815){{הערה|{{היברובוקס|פנחס זעליג שווארץ|שם הגדולים מארץ הגר|67723|page=10|באנד=א|מקום הוצאה=פאקש|שנת הוצאה=תרע"ד|עמ=7}}}}.
* רבי צבי הירש הכהן גלאנץ (1826–1827?){{הערה|{{היברובוקס|פנחס זעליג שווארץ|שם הגדולים מארץ הגר|67723|page=212|באנד=א|מקום הוצאה=פאקש|שנת הוצאה=תרע"ד|עמ=63}}}}, אַן אייניקל פון [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]], וועמענס השפּעה האט געמאכט די קהילה א פעסטונג פון חסידות.
* רבי צבי הירש הכהן גלאנץ (1826–1830?){{הערה|{{היברובוקס|פנחס זעליג שווארץ|שם הגדולים מארץ הגר|67723|page=212|באנד=א|מקום הוצאה=פאקש|שנת הוצאה=תרע"ד|עמ=63}}}}, אַן אייניקל פון [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]], וועמענס השפּעה האט געמאכט די קהילה א פעסטונג פון חסידות.
* ר' משה אליהו ווייבערג (1833–1837?),
* רבי משה אליהו ווייבערג (1833–1837?).
* ר' מנחם גרשון מאנדל (שפעטער געטוישט זיין נאמען צו גרינוואלד; 1860–1870), וועלכער איז געקומען פון [[קעמעטשע]]. זיין קבר, מיט א נייער מצבה, געפינט זיך נידעריגער אויפן בית־עלמין בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Silberman.html Al Silberman]|כיוון=שמאל}},
* רבי מנחם גרשון מאנדל (שפעטער געטוישט זיין נאמען צו גרינוואלד; 1860–1870), וועלכער איז געקומען פון [[קעמעטשע]]. זיין קבר, מיט א נייער מצבה, געפינט זיך נידעריגער אויפן בית־עלמין בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Silberman.html Al Silberman]|כיוון=שמאל}}.
* ר' משה גינז־שלעזינגער (1894–1924/28), און זיין זון
* רבי משה גינז־שלעזינגער (1894–1924), מחבר פונעם ספר 'חוט המשולש'
* ר' חיים שלעזינגער (1924/28–1944), וואס איז אומגעקומען אין חורבן.
*רבי חיים שלעזינגער (1924/28–1944), זון פון ר' משה, איז געווען דער לעצטער רב און איז אומגעקומען ביי דער חורבן.
 
===[[רבי ישעיה שטיינער]] (ר' ישעילע)===
רבי ישעיה שטיינער (1851–1925), באקאנט אלס ר' ישעי'לע, איז געווען באקאנט אלס א וואונדער טוער רבי. ער איז געבוירן געווארן אין זבאָראָ, אונגערן אין תרי"א. נאך זיין פאטער'ס פטירה, איז ער אין עלטער פון 12 יאר געשיקט געווארן צו לערנען ביי [[רבי צבי הירש פון ליסקא]], און איז געווארן זיין משמש. נאך רבי צבי הירש'ס פטירה (תרל"ד) האט [[רבי מרדכי פון נאדווארנע]] פארגעלייגט פאר רבי ישעי'לע זיך אריבערצוציען קיין קערעסטיר. רבי ישעילע איז געווארן א בארימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 65–67. ר' ישעילע איז געווען באוואוסט פאר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. ר' ישעילע האט ארגאניזירט הילף פאר פּליטים פון גאליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. אפילו גויים האבן אים צוגעשריבן איבערנאטירליכע כוחות און האבן געזוכט זיין הילף{{הערה|שם=פנקס}}.
 
זיין קבר געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Bodrogkeresztur.html A little about Bodrogkeresztúr]|כיוון=שמאל}}. זיין קבר איז א ארט פון מאסן עליה לרגל וואו אסאך אידן קומען אהין, ספּעציעל אין זיין יארצייט. זייט דעם אומפאל פון [[קאמוניזם]] אין 1989, פאָרן פילע אידן פון די גאנצע וועלט, מערסטנס חסידים, קיין קערעסטיר צו זיין קבר. די צאל פון משתטחים איז געוואקסן שטארק אין די לעצטע יארן. מען שאצט אז אין אייר תשפ"ג זענען געווען 50,000 באזוכער, און איז מסתמא די גרעסטע עליה לרגל אין אייראפּע, מעגליך גאר מער ווי [[אומאן]]. די אידן באזוכן צו דאווענען ביי דעם קבר, שרייבן [[קוויטלעך]], און בעטן ברכות. דאס ארט ווערט באטראכט אלס א וויכטיגער רוחניות'דיגער צענטער{{הערה|{{לינק|שרייבער=Gabe Friedman|קעפל=Bodrogkeresztur Pilgrimage: Chasidic Jews flood tiny Hungarian town|זייטל=The Jewish Chronicle|דאטום=אפריל 26, 2023|אדרעס=https://www.thejc.com/news/world/tens-of-thousands-of-chasidic-jews-flood-tiny-hungarian-town-for-miracle-rabbi-pilgrimage-jad2ntj9}}|כיוון=שמאל}}.
 
די רובין פאמיליע, אייניקלעך פון רבי שייעלע, האלטן אונטער די מסורה פון הכנסת אורחים און האבן אנטוויקלט אידישע אינפראסטרוקטור אין קערעסטיר. דאס שליסט איין קויפן די אמאליגע היים פון רבי שייעלע (וואס איז היינט א דענקמאל און הכנסת אורחים הויז) און אויפשטעלן אן [[אוהל]] איבער זיין קבר. ר' משה יוסף פרידלענדער האָט אויך אויפגעשטעלט אַן הכנסת אורחים הויז, איינס פון די צוויי הויפּט הכנסת אורחים אפּעראציעס וואו מען גיט הכנסת אורחים, אריינגערעכנט בחינם עסן, פאר טויזנטער מענטשן{{הערה|[https://www.visitkerestir.com/en/the-jewish-history-of-kerestir The Jewish History of Kerestir (Bodrogkeresztúr) – Visit Kerestir]}}.
 
דער בירגערמייסטער האט באמערקט אַ "קולטור-שאק" פאר די גויאישע איינוואוינער און אַ געמישטע רעאקציע צוליב אומבאקוועמליכקייטן, טראפיק, און זיכערהייט פראַגן. די פּרייזן פון אייגנטום זענען שטארק געשטיגן, וואָס טרייבט טייל איינוואוינער אוועק. עס זענען דא זארגן וועגן דער צוקונפט פון דעם דאָרף און פּאטענציעלע פּראבלעמען ענליך צו אומאן{{הערה|{{לינק|שרייבער=Yaakov Schwartz|קעפל='Wonder Rabbi' pilgrimage brings feuds, fraud and huge potential for Hungary's Jews|זייטל=Times of Israel|דאטום=מאי 6, 2023|אדרעס=https://www.timesofisrael.com/wonder-rabbi-pilgrimage-brings-feuds-fraud-and-huge-potential-for-hungarys-jews/}}|כיוון=שמאל}}.


====[[רבי ישעיה שטיינער]] (ר' ישעילע)====
נאך זיין פטירה אין תרפ"ה, האט אים נאכגעפאלגט זיין זון רבי אברהם (תרפ"ה–תרפ"ז). רבי ישעיה גראָס, אַן אייניקל פון רבי ישעי'לע און הייסט נאך אים, האט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואס איז צוריקגעקומען קיין אונגארן פון אמעריקע אין 1964. ער האט געארבעט אויף צו פארריכטן דאס אוהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואס פירן א קהילה פון קערעסטיר אין בארא פּארק, ברוקלין, נ"י.
ר' ישעיה שטיינער (1851–1925), באקאנט אלס ר' ישעי'לע, איז געווען באקאנט אלס א וואונדער טוער רבי. ער איז געבוירן געווארן אין זבאָראָ, אונגערן אין תרי"א. נאך זיין פאטער'ס פטירה, איז ער אין עלטער פון 12 יאר געשיקט געווארן צו לערנען ביי [[רבי צבי הירש פון ליסקא]], און איז געווארן זיין משמש. נאך רבי צבי הירש'ס פטירה (תרל"ד) האט [[רבי מרדכי פון נאדווארנע]] פארגעלייגט פאר רבי ישעי'לע זיך אריבערצוציען קיין קערעסטיר. רבי ישעילע איז געווארן א בארימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 65–67. ר' ישעילע איז געווען באוואוסט פאר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. ר' ישעילע האט ארגאניזירט הילף פאר פּליטים פון גאליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. אפילו גויים האבן אים צוגעשריבן איבערנאטירליכע כוחות און האבן געזוכט זיין הילף{{הערה|שם=פנקס}}. זיין קבר (דאס אוהל) געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Bodrogkeresztur.html A little about Bodrogkeresztúr]|כיוון=שמאל}}. זיין קבר איז נאך אלץ א ארט פון עליה לרגל. דאס הויז איז איבערגעבויט געווארן און דינט היינט פאר רייזנדע. א סך מענטשן קומען אהין, ספּעציעל אין זיין יארצייט. נאך זיין פטירה אין תרפ"ה, האט אים נאכגעפאלגט זיין זון רבי אברהם (תרפ"ה–תרפ"ז). רבי ישעיה גראָס, אַן אייניקל פון רבי ישעי'לע און הייסט נאך אים, האט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואס איז צוריקגעקומען קיין אונגארן פון אמעריקע אין 1964. ער האט געארבעט אויף צו פארריכטן דאס אוהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואס פירן א קהילה פון קערעסטיר אין בארא פּארק, ברוקלין, נ"י.


====די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם====
====די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם====
א מעשה איז דערציילט פון ר' ישעילע אז אין תקמ"ב האט געלעבט א מיסטיקער מיטן נאמען מרדכי אין א גאסטהויז אויפן וועג צווישן קערעסטיר און טאָקיי. בעת א ברית מילה, האט ר' מרדכי באשלאסן צו פארוויילן די געסט און געזאגט אז ער וועט איינלאדן [[יואב בן צרויה|יוֹאָב בּן צְרוּיָה]], וואס איז געווען דוד המלך'ס גענעראל, צו דער צערעמאניע. ער האט געזאגט עטליכע "מאַגישע" ווערטער, און פּלוצלינג איז פון דער ערד ארויסגעקומען א שרעקליכע געשטאלט אין פולער מיליטערישער פאָרעם מיט א שווערד און שפּיז. די געסט זענען געווארן שטארק דערשראקן, און ר' מרדכי האט אים באפוילן צוריקצוגיין צו זיין ארט. די געשטאלט האט זיך אפּגעזאגט און דערקלערט אז ווייל ער איז געשטערט געווארן, וועט ער פארניכטן די שטאָט קערעסטיר. די דערשראקענע געסט האבן נישט געוואוסט וואס צו טון, ווען פּלוצלינג איז באוויזן געווארן ר' חיים, וואס האט געלעבט אין דעם נאנטן דארף סעג (Szeg) און איז געווען א וויינגערטנער היטער. ר' חיים האט באפוילן דער געשטאלט צוריקצוגיין. די געשטאלט איז גיך פארשוואונדן געווארן. אזוי איז אנטפּלעקט געווארן דער באהאלטענער גרויסער מאן, ר' חיים. מ'האלט אז דער קבר פון ר' חיים בעל שם געפינט זיך אין בית־עלמין און ווערט באצייכנט דורך א מצבה עלטער פון צוויי הונדערט יאר. לעצטנס האט מען איבערגעמאט דעם מציבה און צוגעלייגט אויף אים דעם טיטל "בעל שם טוב" (!){{הערה|{{אוצר החכמה|יוסף מרדכי גינצלער|מי באר ישעיהו|19195|page=35|מקום הוצאה=טארנא|שנת הוצאה=תרפ"ח|עמ=לה–לו}}; זעט {{אייוועלט|43425|הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק}}}}.
א מעשה איז דערציילט פון ר' ישעילע אז אין תקמ"ב האט געלעבט א מיסטיקער מיטן נאמען מרדכי אין א גאסטהויז אויפן וועג צווישן קערעסטיר און טאָקיי. בעת א ברית מילה, האט ר' מרדכי באשלאסן צו פארוויילן די געסט און געזאגט אז ער וועט איינלאדן [[יואב בן צרויה|יוֹאָב בּן צְרוּיָה]], וואס איז געווען דוד המלך'ס גענעראל, צו דער צערעמאניע. ער האט געזאגט עטליכע "מאַגישע" ווערטער, און פּלוצלינג איז פון דער ערד ארויסגעקומען א שרעקליכע געשטאלט אין פולער מיליטערישער פאָרעם מיט א שווערד און שפּיז. די געסט זענען געווארן שטארק דערשראקן, און ר' מרדכי האט אים באפוילן צוריקצוגיין צו זיין ארט. די געשטאלט האט זיך אפּגעזאגט און דערקלערט אז ווייל ער איז געשטערט געווארן, וועט ער פארניכטן די שטאָט קערעסטיר. די דערשראקענע געסט האבן נישט געוואוסט וואס צו טון, ווען פּלוצלינג איז באוויזן געווארן ר' חיים, וואס האט געלעבט אין דעם נאנטן דארף סעג (Szeg) און איז געווען א וויינגערטנער היטער. ר' חיים האט באפוילן דער געשטאלט צוריקצוגיין. די געשטאלט איז גיך פארשוואונדן געווארן. אזוי איז אנטפּלעקט געווארן דער באהאלטענער גרויסער מאן, ר' חיים. מ'האלט אז דער קבר פון ר' חיים בעל שם געפינט זיך אין בית־עלמין און ווערט באצייכנט דורך א מצבה עלטער פון צוויי הונדערט יאר. לעצטנס האט מען איבערגעמאט דעם מציבה און צוגעלייגט אויף אים דעם טיטל "בעל שם טוב" (!){{הערה|{{אוצר החכמה|יוסף מרדכי גינצלער|מי באר ישעיהו|19195|page=35|מקום הוצאה=טארנא|שנת הוצאה=תרפ"ח|עמ=לה–לו}}; זעט {{אייוועלט|43425|הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק}}}}.


===ציונות===
===ציוניזם===
די ציוניסטישע באוועגונג האט זיך געשטארקט און פארשפּרייט מיט דעם אנקומען פון פּליטים פון גאליציע נאך דער ערשטער וועלט מלחמה, און פיל פון די אלטע איינוואוינער פונעם שטעטל האבן זיך שפּעטער צוגעשלאסן צו זיי. נאך די פּרעות פון "[[ווייסן טעראר]]" אין 1919, איז דארט געגרינדעט געווארן א ציוניסטישער סניף{{הערה|שם=פנקס}}.
די ציוניסטישע באוועגונג האט זיך געשטארקט און פארשפּרייט מיט דעם אנקום פון פּליטים פון גאליציע נאך דער ערשטער וועלט מלחמה, און פיל פון די אלטע איינוואוינער פונעם שטעטל האבן זיך שפּעטער צוגעשלאסן צו זיי. נאך די פּאגראמען פון די "[[ווייסע טעראר]]" אין 1919, איז דארט געגרינדעט געווארן א ציוניסטישער סניף, און פילע בן געהאט [[קק"ל]] קעסטלעך און סובסקרייבער צו ציוניסטישע צייטונגען{{הערה|שם=פנקס}}.


===אנטיסעמיטיזם===
===אנטיסעמיטיזם===
שורה 83: שורה 94:


===דער חורבן===
===דער חורבן===
בעת דער צווייטער וועלט מלחמה, זענען די אידן אונטערגעווארפן געווארן דראַקאָנישע אַנטי־אידישע מיטלען. זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער פּרנסה, און פיל בחורים זענען רעקרוטירט געווארן פאר צוואנגס ארבעט.
בעת דער צווייטער וועלט מלחמה, אנגעהויבן פון תרצ"ט, זענען די אידן אונטערגעווארפן געווארן שטרענגע אנטי־אידישע מאסנאמען. זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער פּרנסה, און פיל בחורים זענען רעקרוטירט געווארן פאר צוואנגס-ארבעט.
נאך דער דייטשער אקופּאציע פון אונגארן (19טן מערץ 1944), זענען די אידן צוזאמגענומען געווארן (אסרו חג פסח, 16–17טן אפּריל). זיי זענען ערשט קאנצענטרירט געווארן אין א לאקאלן געטא, באשטייענדיג פון דער שול און די ארומיגע קהילה בנינים, וואו זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער לעצטן פארמעגן. עס זענען פארשפּרייט געווארן פּלאקאטן צווישן די גויאישע איינוואוינער, וואס האבן געווארנט מיט טויט־שטראף פאר יעדן וואס פּרואווט העלפן אידן אנטלויפן, און מיט ארעסט פאר יעדן וואס נעמט אידיש פארמעגן אלס פקדון{{הערה|שם=פנקס}}.
נאך דער דייטשער אקופּאציע פון אונגארן (19טן מערץ 1944), זענען די אידן צוזאמגענומען געווארן (אסרו חג פסח, 16–17טן אפּריל). זיי זענען ערשט קאנצענטרירט געווארן אין א לאקאלן געטא, וואס איז באשטאנען פון דער שול און ארומיגע קהילה בנינים, וואו זיי זענען בארויבט געווארן פון זייער לעצטן פארמעגן. עס זענען פארשפּרייט געווארן פּלאקאטן צווישן די גויאישע איינוואוינער, וואס האבן געווארנט מיט טויט־שטראף פאר יעדן וואס פּרואווט העלפן אידן אנטלויפן, און מיט ארעסט פאר יעדן וואס נעמט אידיש פארמעגן אלס פקדון{{הערה|שם=פנקס}}.


נאך עטליכע טעג, זענען זיי אריבערגעפירט געווארן צום געטא פון [[איהעל]], וואו אויך אנדערע אידן פון דער געגנט זענען קאנצענטרירט געווארן. די איינוואוינער פונעם שטעטל האבן צוגעקוקט גלייכגילטיג ווי מען דעפּארטירט די אידן. א טאג נאך דער דעפּארטאציע, איז אלץ פון די אידן — קליידער, מעבל — אויפגעקליבן געווארן דורך דער לאקאלער צווייג פונעם [[פייל קרייץ|פייל־קרייץ]] און פארטיילט געווארן צווישן די איינוואוינער. זייערע הייזער זענען אויך פארכאפּט געווארן דורך די קריסטן{{הערה|שם=פנקס}}.
נאך עטליכע טעג, זענען זיי אריבערגעפירט געווארן צום געטא פון [[איהעל]], וואו אויך אנדערע אידן פון דער געגנט זענען קאנצענטרירט געווארן. די איינוואוינער פונעם שטעטל האבן צוגעקוקט גלייכגילטיג ווי מען דעפּארטירט די אידן. א טאג נאך דער דעפּארטאציע, איז אלץ פון די אידן — קליידער, מעבל — אויפגעקליבן געווארן דורך דער לאקאלער צווייג פונעם [[פייל קרייץ|פייל־קרייץ]] און פארטיילט געווארן צווישן די איינוואוינער. זייערע הייזער זענען אויך פארכאפּט געווארן דורך די קריסטן{{הערה|שם=פנקס}}.


ביים ארויסגיין פון קערעסטיר, איז זיי נישט ערלויבט געווארן מיטצונעמען מער ווי א קליינע האנט־טאש. מען האט געמאכט א גרונטליכע זוכונג אויף יעדן וואס איז אריין אין געטא, און יעדע ווערטפולע זאך וואס מען האט געפונען ביי זיי, איז צוגענומען געווארן. די ענגשאפט אין געטא איז געווען זייער גרויס, בערך 20–25 מענטשן אין איין צימער. די צאל פון די פארשפּארטע אין געטא האט דערגרייכט 15,000 מענטשן, און עס איז זיי געגעבן געווארן ווייניג עסן. די זשאנדארמען האבן אויסגעפארשט די אידן, מיט פּייניגונגען, כדי ארויסצופּרעסן פון זיי הודאות וועגן זייער באהאלטן ווערטפולע זאכן. עטליכע זענען געשטארבן פון די פּייניגונגען, און אנדערע האבן זיך גענומען דאס לעבן{{הערה|שם=פנקס}}.
ביים ארויסגיין פון קערעסטיר, איז זיי נישט ערלויבט געווארן מיטצונעמען מער ווי א קליינע האנט־טאש. מען האט געמאכט א גרונטליכע זוכונג אויף יעדן וואס איז אריין אין געטא, און יעדע ווערטפולע זאך וואס מען האט געפונען ביי זיי, איז צוגענומען געווארן. די ענגשאפט אין געטא איז געווען זייער גרויס, בערך 20–25 מענטשן אין איין צימער. די צאל פון די פארשפּארטע אין געטא האט דערגרייכט 15,000 מענטשן, און עס איז זיי געגעבן געווארן ווייניג עסן. די זשאנדארמען האבן אויסגעפארשט די אידן, מיט פּייניגונגען, כדי ארויסצופּרעסן פון זיי אינפארמאציע וועגן זייער באהאלטן ווערטפולע זאכן. עטליכע זענען געשטארבן פון די יסורים, און אנדערע האבן זיך גענומען דאס לעבן{{הערה|שם=פנקס}}.


די אידן זענען דעפּארטירט געווארן פון איהעל קיין אוישוויץ אין פיר טראנספּארטן. די מערהייט פון די אידן פון קערעסטיר זענען געווען אין דעם דריטן טראנספּארט, וואס איז ארויסגעפארן דעם 25טן מאי, מיט 4,000 מענטשן. זיי זענען אנגעקומען קיין אוישוויץ ערב שבועות תש"ד{{הערה|שם=פנקס}}. פון די 700 וואס זענען דעפּארטירט געווארן, זענען ווייניגער ווי הונדערט געבליבן לעבן.
די אידן זענען דעפּארטירט געווארן פון איהעל קיין אוישוויץ אין פיר טראנספּארטן. די מערהייט פון די אידן פון קערעסטיר זענען געווען אינעם דריטן טראנספּארט, וואס איז ארויסגעפארן דעם 25טן מאי, מיט 4,000 מענטשן. זיי זענען אנגעקומען קיין אוישוויץ ערב שבועות תש"ד{{הערה|שם=פנקס}}. פון די 700 וואס זענען דעפּארטירט געווארן, זענען ווייניגער ווי הונדערט געבליבן לעבן.


==נאכן חורבן==
==נאכן חורבן==
שורה 102: שורה 113:
'''ר' ישעי'לע'ס קבר (דאס אוהל):''' געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. דאס אוהל איז אַן אָרט פון פּילגרימאַזש. ארום תש"ס פלעגן ארום 600–800 מענטשן מאכן די יערליכע רייזע צום יארצייט{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Grosz.html Rabbi Shaye Grosz]|כיוון=שמאל}}.
'''ר' ישעי'לע'ס קבר (דאס אוהל):''' געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. דאס אוהל איז אַן אָרט פון פּילגרימאַזש. ארום תש"ס פלעגן ארום 600–800 מענטשן מאכן די יערליכע רייזע צום יארצייט{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Grosz.html Rabbi Shaye Grosz]|כיוון=שמאל}}.


'''אידישער בית־עלמין:''' געגרינדעט אין 1767. עס ליגן דארט רבנים ווי דער רב, ר' מנחם גרשון מאנדל. אַן אלטער קבר, מער ווי צוויי הונדערט יאר אלט, געפינט זיך דארט. פיל גלויבן אז דארט ליגט ר' חיים בעל שם.
'''אידישער בית־עלמין:''' געגרינדעט אין 1767. עס ליגן דארט רבנים ווי דער רב, ר' מנחם גרשון מאנדל. אַן אלטער קבר, מער ווי צוויי הונדערט יאר אלט, געפינט זיך דארט. פיל גלויבן אז דארט ליגט ר' חיים בעל שם (זעט אויבן).


'''אנדערע דענקמעלער און אַטראַקציעס:''' דער מלחמה קרבנות מעמאָריאַל־פּאַרק, דער חורבן מעמאָריאַל טאַבלאַט און מעמאָריאַל אָרט זענען נאָענט צום הויפּט גאַס פונעם דאָרף. אן אייגנארטיגע אטראקציע איז דער אונגערישער מאטארביציקל מוזעום{{הערה|[https://footstepsofwonderrabbis.com/en/tourism/item/hungarian-motorcycle-museum-1106 Footsteps of the wonder rabbis - Hungarian Motorcycle Museum]|כיוון=שמאל}}. עס זענען אויך ארומיקע בערג. דאס שטעטל גרעניצט זיך מיט טאָקאי, בארימט פאר וויין. די [[שטיינברוך]] איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין און מ'גלויבט אז זי ווערט נאך גענוצט.
'''אנדערע דענקמעלער און אַטראַקציעס:''' דער מלחמה קרבנות מעמאָריאַל־פּאַרק, דער חורבן מעמאָריאַל טאַבלאַט און מעמאָריאַל אָרט זענען ביים הויפּט גאס פונעם דאָרף. אן אייגנארטיגע אטראקציע איז דער אונגערישער מאטארביציקל מוזעום{{הערה|[https://footstepsofwonderrabbis.com/en/tourism/item/hungarian-motorcycle-museum-1106 Footsteps of the wonder rabbis - Hungarian Motorcycle Museum]|כיוון=שמאל}}. עס זענען אויך ארומיקע בערג. דאס שטעטל גרעניצט זיך מיט טאָקאי, בארימט פאר וויין. די [[שטיינברוך]] איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין און מ'גלויבט אז זי ווערט נאך גענוצט.


==נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)==
==נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)==
גענומען פון "https://yi.hamichlol.org.il/באַזונדער:השוואה_ניידת/336475"