1,047
רעדאגירונגען
ק
←ביבליאגראפיע: הגהה
(←היסטאריע: כזה) |
ק (←ביבליאגראפיע: הגהה) |
||
| (25 מיטלסטע ווערסיעס פון 4 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע|סארט פּיוטים-סעריע}} | {{דעסקריפציע|סארט פּיוטים-סעריע}} | ||
[[טעקע:מחזור קרובות היידנהיים.jpg|קליין|שער-בלאט פון א "ספר קרובות" (מחזור) ארויסגעגעבן דורך [[רבי וואלף היידנהיים]], מיט א פּאָרטרעט פון [[רבי אלעזר הקליר]]]] | [[טעקע:מחזור קרובות היידנהיים.jpg|קליין|שער-בלאט פון א "ספר קרובות" (מחזור) ארויסגעגעבן דורך [[רבי וואלף היידנהיים]], מיט א פּאָרטרעט פון [[רבי אלעזר הקליר]]]] | ||
''' | '''קרובה''' (אויך '''קרובות''', אדער '''קרובץ''') איז א סיסטעם פון [[פיוטים]] וואס ווערן געזאגט בשעת [[חזרת הש"ץ]]. היינט ווערן זיי צומאל אויך אנגערופן [[יוצרות]], א טיטל וואס איז אריגינעל געווען באשטימט פאר די פיוטים פון ברכת קריאת שמע. אין געוויסע ספרים קענען אויך אנדערע פיוטים ווערן באצייכנט מיט'ן טיטל 'קרובץ'. | ||
דורכאויס די אנטוויקלונג תקופה פון פיוט, זענען פארפאסט געווארן צענדליגער קרובות-סעריעס צוגעפאסט צו באשטימטע שבתים אין ימים טובים, דאס מערסטע פון זיי דורך די פייטנים [[יניי]] און [[רבי אלעזר הקליר]]. פון זיי זענען | דורכאויס די אנטוויקלונג תקופה פון פיוט, זענען פארפאסט געווארן צענדליגער קרובות-סעריעס צוגעפאסט צו באשטימטע שבתים אין ימים טובים, דאס מערסטע פון זיי דורך די פייטנים [[יניי]] און [[רבי אלעזר הקליר]]. פון זיי זענען א צאל סעריעס פון קליר פארבליבן אין די מחזורים ביזן היינטיגן טאג, בעיקר אויף די [[ימים נוראים]], [[שלש רגלים]] און [[ארבע פרשיות]]. דאס טוישן די נוסח פון שמונה עשרה אדער מפסיק זיין אינדערמיט צו זאגן פיוטים האט ערוועקט הלכה'דיגע חילוקי דעות, און עס זענען פארהאן פארשידענע מנהגים דערין. | ||
איין סארט קרובה באשטימט פאר דער חזרת הש"ץ אין וועלכער מען האט געזאגט קדושה, ד. ה., פאר דער שחרית הויך שמונה-עשרה, לויט דער אור־אלטער מנהג פון ארץ ישראל, איז געווארן באצייכנט אלס '''קדושתא''', בשעת דער קרובה פאר דער מוסף חזרת הש"ץ, וואו עס איז נישט געווען איינגעפירט צו זאגן קדושה, האט מען גערופן '''שבעתא''' אדער שבעה. | איין סארט קרובה באשטימט פאר דער חזרת הש"ץ אין וועלכער מען האט געזאגט קדושה, ד. ה., פאר דער שחרית הויך שמונה-עשרה, לויט דער אור־אלטער מנהג פון ארץ ישראל, איז געווארן באצייכנט אלס '''קדושתא''', בשעת דער קרובה פאר דער מוסף חזרת הש"ץ, וואו עס איז נישט געווען איינגעפירט צו זאגן קדושה, האט מען גערופן '''שבעתא''' אדער שבעה. | ||
==היסטאריע== | ==היסטאריע== | ||
די אנטוויקלונג פון די קרובות סעריעס און די אומשטענדן וואס האבן צוגעברענגט דערצו גייען צוריק צום תקופה פון די ערשטע דור פייטנים | די אנטוויקלונג פון די קרובות סעריעס און די אומשטענדן וואס האבן צוגעברענגט דערצו גייען צוריק צום תקופה פון די ערשטע דור פייטנים. ס'איז פארהאן א דעה אז דאס האט זיך אנגעהויבן צוליב א גזירה וואס האט פארבאטן דאס לערנען [[תלמוד]], דעריבער האט דער שליח ציבור ביים דאווענען אריינגעריקט הלכות און מדרשים{{הערה|[[פרקוי בן באבוי]] אין נאמען פון זיין רבי'ן [[רב יהודאי גאון]], גנזי שכטר ח"ב זייט 551-552; העתים קעב-קעג; מקור חיים סימן סח}}. אין ספר הפרדס שטייט אז צוליב וואס אין גלות, וואו די חכמה איז נתמעט געווארן, האט מען נישט איבעראל מקיים געווען די תקנה פון משה רבינו{{הערה|{{בבלי|מגילה|לב|א}}}} צו דרש'ענען אין יום טוב בעניינו של יום, "האבן די קדושי עליון ווי [[רבי אלעזר הקליר]] און [[רבי שלמה הבבלי]]… מייסד געווען די [[אזהרות]], קרובות און יוצרות"{{הערה|שם=פרדס|{{היברובוקס|2=ספר הפרדס|3=8962|page=252|מקום הוצאה=בודאפעסט|שנת הוצאה=תרפ"ד|עמ=רכג–רכט|4=הלכות ר"ה}}; זעט פנחס רוט, [https://cris.biu.ac.il/ws/portalfiles/portal/57473278/Sefer_ha_Pardes_The_Genesis_of_a_Medieva.pdf#page=117 ספר הפרדס: לדרכי היווצרותו של ילקוט הלכתי בימי הביניים], תשס"ח, עמ' 117–121}}. די ערשטע קרובות וואס מען זאגט ביז היינט זענען די פון רבי אלעזר הקליר, אויף וועם טייל ראשונים שרייבן אז ער איז געווען פון די תנאים. אין די [[קאהירער גניזה|גניזה פון קאהיר]] האט מען געטראפן פילע קרובה-סעריעס פון [[יניי]] און דער קליר וואס זענען נישט באקאנט געווען ביז דאן. [[רבינו גרשום מאור הגולה]] שרייבט אז יניי האט מחבר געווען קרובות אויף יעדן פון די סדרות פון קריאת התורה, לויט דעם דריי-יעריגן מחזור וואס איז געווען איינגעפירט אין ארץ ישראל, איבערבלייבענישן דערפון האט מען געפונען אין גניזה. קליר'ס קרובות זענען בעיקר אויף ספעציעלע שבתים און ימים טובים, אריינגערעכנט חנוכה, פורים, און פאר א חתן. | ||
דער נאמען קרובות שטאמט ווארשיינליך אויפ'ן נאמען פונעם [[שליח ציבור]], וואס מ'האט גערופן אין ארץ ישראל שפראך "'''קרוב'''"{{הערה|{{ירושלמי|ברכות|א|ה}}; {{רבה|ויקרא|יט}}; זעט אויך כל בו, סימן יא}}, ווייל ער איז ווי א כהן וואס האט מקריב געווען קרבנות{{הערה|אבודרהם נאך 'אין כאלוקינו'; [https://shulchanarukh.alhatorah.org/Parshan/Peri_Megadim_Mishbetzot_Zahav/Orach_Chayyim/53.19 פרי מגדים, משבצות זהב נג, י]}}{{הערה|זעט {{ירושלמי|ברכות|ד|ד}}: "''זה שעובר לפני התיבה אין אומר לו בוא והתפלל, אלא '''בוא וקרב''', עשה קרבנינו, עשה צרכינו, עשה מלחמותינו, פייס בעדינו''"}}. אן אנדער טעם איז וויבאלד מען דערנענטערט זיך צו השי"ת דורך אים לויבן{{הערה|[[רבי יום-טוב ליפמאן העלער]], [https://www.sefaria.org/Maadaney_Yom_Tov_on_Berakhot.827 מעדני יום טוב | דער נאמען קרובות שטאמט ווארשיינליך אויפ'ן נאמען פונעם [[שליח ציבור]], וואס מ'האט גערופן אין ארץ ישראל שפראך "'''קרוב'''"{{הערה|{{ירושלמי|ברכות|א|ה}}; {{רבה|ויקרא|יט}}; זעט אויך כל בו, סימן יא}}, ווייל ער איז ווי א כהן וואס האט מקריב געווען קרבנות{{הערה|אבודרהם נאך 'אין כאלוקינו'; [https://shulchanarukh.alhatorah.org/Parshan/Peri_Megadim_Mishbetzot_Zahav/Orach_Chayyim/53.19 פרי מגדים, משבצות זהב נג, י]}}{{הערה|זעט {{ירושלמי|ברכות|ד|ד}}: "''זה שעובר לפני התיבה אין אומר לו בוא והתפלל, אלא '''בוא וקרב''', עשה קרבנינו, עשה צרכינו, עשה מלחמותינו, פייס בעדינו''"}}. אן אנדער טעם איז אז עס גייט ארויף אויף די פיוט, וויבאלד מען דערנענטערט זיך צו השי"ת דורך אים לויבן{{הערה|[[רבי יום-טוב ליפמאן העלער]], [https://www.sefaria.org/Maadaney_Yom_Tov_on_Berakhot.827 מעדני יום טוב אויפ'ן רא"ש ברכות פרק ה, סי' כא]}}, אדער פון לשון "קרב" - אינעווייניג, ווייל דאס ווערט אריינגעשטעלט אינערהאלב דעם נוסח התפילה{{הערה|אבודרהם; זעט אליה רבה נג, כג}}. די בעלי ה[[תוספות]]{{הערה|תוספות {{בבלי|חגיגה|יג|א}} ד"ה ורגלי; [https://www.sefaria.org/Rosh_on_Berakhot.5.21 רא"ש ברכות פ"ה סימן כא]}} און נאך זיי דער [[טור]]{{הערה|שם=טורסח|{{טור|אורח חיים|סח}}}} באצייכענען דאס אלס "'''קרובץ'''", און אזוי געפינט מען אויך אין די ספרים פון מנהגי אשכנז, וואס געבן אן דערויף אז דאס איז ראשי תיבות "'''ק'''ול '''ר'''נה '''ו'''ישועה '''ב'''אהלי '''צ'''דיקים" ({{תנ"ך|תהלים|קיח|טו}}){{הערה|ספר המנהגים קלויזנער, טו ח; {{טור|אורח חיים|סח|מפרש=בית יוסף}}; [[רבי צבי הירש קאידינאווער]], [[שית:Kav_HaYashar.86|קב הישר פרק פו]]}}. דער לינגוויסט [[רבי אליהו בחור]] (ה'ש"א) מאכט אוועק דעם ראשי תיבות, און זאגט אז דער נאמען שטאמט פון דעם וואס די דייטשע אידן האבן פארמישט די פראנצויזישער אקצענט פונעם ווארט 'קרוּבוֹת' (ר' אליהו פּינטלט דעם ערשטן ו' מיט א מלאפּום){{הערה|רבי אליהו בחור, [https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10988900?page=73 ספר התשבי, איזנא, ש"א], עמ' 215, ערך קרבץ. זעט פרי מגדים, משבצות זהב נג י; מעדני יום טוב; [[רבי יעקב עמדין]], [https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=7920#p=100 מור וקציעה, סי' קיב]}}. אין בבל האט מען עס גערופן מיט טיטל "מעמד", אויפ'ן נאמען פון די תפילת עמידה. | ||
די ערשטע קרובות סעריע זענען פארפאסט געווארן אין ארץ ישראל, ווי עס שטארט ארויס פון די נוסח התפילה און די מנהגים. און זענען געווען געאייגנט צו זאגן דורכ'ן בעל תפילה, אלס ערזאץ, און שפעטער אלס צוגאב, צום אלגעמיינעם נוסח פון די הויכע שמונה עשרה. דער בעל תפילה האט געהאט די געלעגנהייט צו אויסוועלן זיין אייגענעם נוסח התפילה. ווי עס איז משמע פון די ראשונים האט אין זייער צייט בלויז דער בעל תפילה געזאגט די פיוטים און דער ציבור האט צוגעהערט{{הערה|ספר | די ערשטע קרובות סעריע זענען פארפאסט געווארן אין ארץ ישראל, ווי עס שטארט ארויס פון די נוסח התפילה און די מנהגים. און זענען געווען געאייגנט צו זאגן דורכ'ן בעל תפילה, אלס ערזאץ, און שפעטער אלס צוגאב, צום אלגעמיינעם נוסח פון די הויכע שמונה עשרה. דער בעל תפילה האט געהאט די געלעגנהייט צו אויסוועלן זיין אייגענעם נוסח התפילה. ווי עס איז משמע פון די ראשונים האט אין זייער צייט בלויז דער בעל תפילה געזאגט די פיוטים און דער ציבור האט צוגעהערט{{הערה|ספר תחכמוני; זכר יהוסף אורח חיים יט}}, שפעטער מיטן פארשפרייטונג פון געדרוקטע מחזורים איז געווארן איינגעפירט אז דער ציבור זאגט דאס פאר זיך, און דער בעל תפילה לאזט עס אויס מיט א נוסח{{הערה|מקור חיים; זעט אויך מהרי"ל}}. | ||
==סארטן קרובות== | ==סארטן קרובות== | ||
| שורה 27: | שורה 27: | ||
::די דריי ווערן אנגערופן: | ::די דריי ווערן אנגערופן: | ||
<ol style="list-style-type: hebrew;"> | <ol style="list-style-type: hebrew;"> | ||
:::<li>'''מגן''' - געזאגט ביי די ערשטע ברכה פון 'מגן אברהם'. בדרך כלל איז דאס א פיוט פון עטליכע בתים, און דערנאך פלעגט נאכפאלגן א רייע פון פסוקים, וואס האט שייכות מיט דעם פיוט, דער ערשטער פון זיי געווענליך פון דער היינטיגער פרשה. נאך דעם לעצטן פסוק האט | :::<li>'''מגן''' - געזאגט ביי די ערשטע ברכה פון 'מגן אברהם'. בדרך כלל איז דאס א פיוט פון עטליכע בתים, און דערנאך פלעגט נאכפאלגן א רייע פון פסוקים, וואס האט שייכות מיט דעם פיוט, דער ערשטער פון זיי געווענליך פון דער היינטיגער פרשה. נאך דעם לעצטן פסוק האט נאכגעפאלגט איין בית, אין פארעם פון א קייט - דער לעצטער אות פונעם לעצטן פסוק איז געווען דער ערשטער ווארט פונעם בית, און דאס האט געדינט צו אויספירן מעין החתימה פון די ברכה{{הערה|שם=גולדלג|גולדשמיט זייט לג}}.</li> | ||
:::<li>'''מחיה''' - געזאגט ביי די צווייטע ברכה פון 'מחיה המתים'. דער געבוי פונעם מחיה איז געווען דער זעלבער ווי פון דעם מגן. און האט זיך באצויגן איבערן המשך פון די קריאת התורה</li> | :::<li>'''מחיה''' - געזאגט ביי די צווייטע ברכה פון 'מחיה המתים'. דער געבוי פונעם מחיה איז געווען דער זעלבער ווי פון דעם מגן. און האט זיך באצויגן איבערן המשך פון די קריאת התורה.</li> | ||
:::<li>'''משלש''' - דער ערשטער פיוט פון דער דריטער ברכה פון 'הא-ל הקדוש'. די פריערדיגע פייטנים פלעגן באזירן דעם פיוט אויף די פסוקים פון די הפטרה. אויך ביי דעם פיוט האט נאכגעפאלגט א רייע פסוקים, און האבן זיך געענדיגט מיט דעם פסוק "ימלוך ה' לעולם…"{{הערה|{{תנ"ך|תהלים|קמו|י}}}}, אדער "ואתה קדוש יושב תהילות ישראל"{{הערה|{{תנ"ך|תהלים|כב|ד}}}} אדער ביידע. צום לעצטן פסוק איז צוגעלייגט געווארן די ווערטער "א-ל נא", דאס ערשיינט שוין אויך אין די כתבי יד, און די פארשער זענען ביי די מיינונג איז דאס דארף אנצודייטן אויפ'ן אנהייב פונעם נאכפאלגנדן פיוט{{הערה| | :::<li>'''משלש''' - דער ערשטער פיוט פון דער דריטער ברכה פון 'הא-ל הקדוש'. די פריערדיגע פייטנים פלעגן באזירן דעם פיוט אויף די פסוקים פון די הפטרה. אויך ביי דעם פיוט האט נאכגעפאלגט א רייע פסוקים, און האבן זיך געענדיגט מיט דעם פסוק "ימלוך ה' לעולם…"{{הערה|{{תנ"ך|תהלים|קמו|י}}}}, אדער "ואתה קדוש יושב תהילות ישראל"{{הערה|{{תנ"ך|תהלים|כב|ד}}}} אדער ביידע. צום לעצטן פסוק איז צוגעלייגט געווארן די ווערטער "א-ל נא", דאס ערשיינט שוין אויך אין די כתבי יד, און די פארשער זענען ביי די מיינונג איז דאס דארף אנצודייטן אויפ'ן אנהייב פונעם נאכפאלגנדן פיוט{{הערה|שם=גולדלג}}.</li> | ||
דאס האט אריינגעפירט צום לענגערן סעריע וואס האט געדינט אלס אריינפיר צו דאס זאגן 'קדושה': | דאס האט אריינגעפירט צום לענגערן סעריע וואס האט געדינט אלס אריינפיר צו דאס זאגן 'קדושה': | ||
:::<li> דער פיוט נאכ'ן משלש איז א קורצער און פון אן אנדער סארט ווי געווענליך, דאס געבוי איז צעשטרויבלט, מיט אומפינקטליכע שורות, און אלע ווערטער פונעם גאנצן פיוט זענען אויפ'ן זעלבן גראם. דער פיוט ענדיגט זיך מיט די ווערטער "קדוש", "נורא וקדוש" אדער "נורא ומרום וקדוש", וואס איז דורכאויס די דורות באשטימט געווארן אויף "חי וקים נורא ומרום וקדוש". | :::<li> דער פיוט נאכ'ן משלש איז א קורצער און פון אן אנדער סארט ווי געווענליך, דאס געבוי איז צעשטרויבלט, מיט אומפינקטליכע שורות, און אלע ווערטער פונעם גאנצן פיוט זענען אויפ'ן זעלבן גראם. דער פיוט ענדיגט זיך מיט די ווערטער "קדוש", "נורא וקדוש" אדער "נורא ומרום וקדוש", וואס איז דורכאויס די דורות באשטימט געווארן אויף "חי וקים נורא ומרום וקדוש".</li> | ||
:::<li> דער | :::<li> דער פינפטער פיוט איז א גרעסערע פיוט וואס רעדט ארום איבער ענינים פון אגדה, אלס אויספיר צו דעם פיוט זאגט מען דעם פארצייטישן תפילה פון "א-ל נא לעולם תוערץ". דאס געבוי פון דעם פיוט קען זיין פארשידנארטיג, יניי פלעגט אריינשטעלן אן '''עשיריה''', א פיוט וואס דער אקראסטיך לויפט פון אות א' ביז י'{{הערה|זעט עזרא פליישר, שירת הקודש העברית בימי הביניים, ירושלים 1975, זייט 146}}. ווידעראום רבי אלעזר הקליר פלעגט געווענליך לייגן א שיר פון פיר סטאנצן אין יעדן סטראף, מיט זיין נאמען אלס די אקראסטיך.</li> | ||
:::אין די קדושתאות פון ימים נוראים פעלט דער פערטער און פיפטער פיוט{{הערה|זעט רוקח, הל' ראש השנה, סימן ר, און נאך}}, לויט געוויסע מנהגים זאגט מען אנשטאט דעם דער פיוט "אתה הוא אלקינו", מיט'ן אויספיר פון "חי וקיים נורא ומרום וקדוש"{{הערה|גולדשמיט זייט לד}}.</li> | :::אין די קדושתאות פון ימים נוראים פעלט דער פערטער און פיפטער פיוט{{הערה|זעט רוקח, הל' ראש השנה, סימן ר, און נאך}}, לויט געוויסע מנהגים זאגט מען אנשטאט דעם דער פיוט "אתה הוא אלקינו", מיט'ן אויספיר פון "חי וקיים נורא ומרום וקדוש"{{הערה|גולדשמיט זייט לד}}.</li> | ||
:::<li> דינט אלס אריינפיר צום סילוק, און פלעגט ביי רוב פארצייטישע פיוטים זיין מיט א צאמגענומענער און מסודר'דיגער פיוט. ביים קליר איז דאס על פי רוב געווען מיט א '''קיקלר''' געבוי, בתים פון דריי | :::<li> דינט אלס אריינפיר צום סילוק, און פלעגט ביי רוב פארצייטישע פיוטים זיין מיט א צאמגענומענער און מסודר'דיגער פיוט. ביים קליר איז דאס על פי רוב געווען מיט א '''קיקלר''' געבוי, בתים פון דריי פערזן איטליכער, און נאך יעדע דריי בתים קומט א '''פזמון''' וואס פירט אויס מיט'ן ווארט "קדוש", דער סדר פלעגט ווארשיינליך זיין אז דער חזן האט געזאגט דעם פיוט, און דער קהל אדער א כאר האט געענטפערט מיט'ן פזמון{{הערה|אזוי זעט מען פון תלמידי רש"י{{מקור}}}} (דאס איז בעצם די שטיקלעך וואס ווערט היינט געזאגט "חזן וקהל" בעפאר דעם פיוט, וויבאלד מיט די צייט האט מען אויפגעהערט צו זאגן דעם פזמון אינצווישן די בתים, און מען זאגט עס נאר אנהייב און סוף{{הערה|תלמידי רש"י; זעט אויך תוספות ראש השנה ג. ד"ה וישמע וואס רופט דאס אן א "פזמון לפרשת זכור"}}), אדער אן '''עסתריוטא''' - בתים פון צוויי שורות גראמען, און דערנאך א דריטער גראם וואס ענדיגט זיך מיט "קדוש".</li> | ||
:::<li> '''רהיט''' - אן אריינפיר צו קדושה, און רעדט געווענליך איבער די מעלה פון די מלאכים און די גרויסקייט פון די אידן איבער זיי. זיי הייבן זיך מיטן ווארט "ובכן". אפטמאל ווערט דער רהיט | :::<li> '''רהיט''' - אן אריינפיר צו קדושה, און רעדט געווענליך איבער די מעלה פון די מלאכים און די גרויסקייט פון די אידן איבער זיי. זיי הייבן זיך מיטן ווארט "ובכן". אפטמאל ווערט דער רהיט אנגעהויבן מיט א פסוק (צום ביישפיל; "ובכן ויהי בשלם סוכו") און דער פייטן וועט דרש'ענען דעם גאנצן פסוק אין די רייע. אין געוויסע קדושתאות זענען די רהיטים אויסגעלאזט געווארן מיט די יארן, אבער אין די [[קאיר גניזה]] זעט מען אז זיי האבן עקזיסטירט. עס קען אויך זיין מערערע רהיטים (אדער רהוטות) און איין סעריע.</li> | ||
:::<li>'''סילוק''' - דער אויספיר פירט אריין צו די פסוקים פון "קדושה", ביי קליר און זיינע נאכפאלגער איז דאס דער לענגסטער פיוט פון אלע, און איז בכלל נישט געבויט מיט קיין ריטם פון א ליד. דער סילוק פלעגט דינען אלס אריינפיר צו די פסוקים פון "קדוש" און ברוך", אנשטאט די באשטימטע נוסח פון "כתר יתנו לך" אדער "נעריצך". דער חזן האט געזאגט דעם אריינפיר און אויסגעפירט "ככתוב וקרא זה אל זה ואמר", און דער גאנצער קהל האט געענפערט צו אים מיט דעם פסוק פון "קדוש".</li> | :::<li>'''סילוק''' - דער אויספיר פירט אריין צו די פסוקים פון "קדושה", ביי קליר און זיינע נאכפאלגער איז דאס דער לענגסטער פיוט פון אלע, און איז בכלל נישט געבויט מיט קיין ריטם פון א ליד. דער סילוק פלעגט דינען אלס אריינפיר צו די פסוקים פון "קדוש" און "ברוך", אנשטאט די באשטימטע נוסח פון "כתר יתנו לך" אדער "נעריצך". דער חזן האט געזאגט דעם אריינפיר און אויסגעפירט "ככתוב וקרא זה אל זה ואמר", און דער גאנצער קהל האט געענפערט צו אים מיט דעם פסוק פון "קדוש".</li> | ||
:::<li>'''פיוטי קדושה''' - די קדושתא האט זיך אריגינעל אריינגעצויגן אויך צווישן די פסוקים זעלבסט, אלס אלטערנאטיוו צום פארזאג פונעם חזן אויף די פסוקים פון קדושה ("אז בקול רעש גדול" אדער "כבודו מלא עולם"). אין די מאנוסקריפטן פון דער גניזה ווערן זיי אנגערופן '''אופנים'''. מיט די צייט האט מען אנגעהויבן זאגן ביידע, סיי דער באשטימטער נוסח און דערנאך ספעציעלן | :::<li>'''פיוטי קדושה''' - די קדושתא האט זיך אריגינעל אריינגעצויגן אויך צווישן די פסוקים זעלבסט, אלס אלטערנאטיוו צום פארזאג פונעם חזן אויף די פסוקים פון קדושה ("אז בקול רעש גדול" אדער "כבודו מלא עולם"). אין די מאנוסקריפטן פון דער גניזה ווערן זיי אנגערופן '''אופנים'''. מיט די צייט האט מען אנגעהויבן זאגן ביידע, סיי דער באשטימטער נוסח און דערנאך דעם ספעציעלן. שפעטער איז אבער דער טייל פון די קדושתא כמעט אינגאנצן פארגעסן געווארן, סיידן אין די קדושתאות פון ימים נוראים וואו עס איז פארבליבן דער פיוט "וחיות בוערות כגחלי אש".</li> | ||
</ol> | </ol> | ||
| שורה 54: | שורה 54: | ||
"קדושת י"ח" איז געווען געווידמעט פאר די תפילת שמונה-עשרה אין ספעציעלע טעג פון יאר וואס מען האט יא געזאגט דערביי "קדושה", א שטייגער ווי [[חנוכה]]{{הערה|זעט {{מסכת קטנה|סופרים|כ|ז}}}}, [[חול המועד]] און [[ראש חודש]]. דער ערשטער טייל פונעם געבוי פון די קדושתות י"ח זענען ענליך צו די פון די "קדושתא" נאר אויף א קורצערן פארמאט, און פון דארט און ווייטער איז דאס געבוי פונקט ווי אין די "שבעתא". | "קדושת י"ח" איז געווען געווידמעט פאר די תפילת שמונה-עשרה אין ספעציעלע טעג פון יאר וואס מען האט יא געזאגט דערביי "קדושה", א שטייגער ווי [[חנוכה]]{{הערה|זעט {{מסכת קטנה|סופרים|כ|ז}}}}, [[חול המועד]] און [[ראש חודש]]. דער ערשטער טייל פונעם געבוי פון די קדושתות י"ח זענען ענליך צו די פון די "קדושתא" נאר אויף א קורצערן פארמאט, און פון דארט און ווייטער איז דאס געבוי פונקט ווי אין די "שבעתא". | ||
=== | ===ספּעציעלע קרובות=== | ||
א ספּעציעלע סארט קרובה, 'תפלת טל' און 'תפלת גשם', איז באשטימט פארן מוסף פון ערשטן טאג פסח און שמיני עצרת, ווען מען טוישט דאס דערמאנונג פון משיב הרוח ומוריד הגשם צו מוריד הטל (פסח) און פארקערט (שמיני עצרת). דער קרובה הייבט זיך אָן מיט א קורצע פיוט אויפ'ן ערשטן ברכה, און ביים אנהייב פון צווייטן ברכה ווערט עס פארלענגערט מיט פיוטים וואס פירן אריין צו די ווערטער "משיב הרוח ומוריד הגשם" אדער "הטל", ווען דאן קומט דער קרובה צו אַן אפּשטעל. עס זענען געווען עטליכע אזעלכע קאמפּאזיציעס, אבער אין די מחזורים און אין די מנהגים פון די קהילות טרעפט מען בלויז דעם קליר'ס. סיי דער טל און סיי דער גשם פונעם קליר זענען געבויט מיטן זעלבן סיסטעם, זיי אנטהאלטן ערשט צוויי סטראָפן פון פינף שורות, פון וועלכע איינס ווערט אריינגעלייגט פאר 'בא"ה מגן אברהם', דער צווייטער גלייך נאך 'רב להושיע'; דערנאך ווערט נאכגעפאלגט פיר לענגערע פיוטים, דער ערשטער פון זיי איז א סארט רשות, דער צווייטער און דריטער, וואס זענען לויט די אקראסטיך פון א"ב און תשר"ק, שילדערן די נסים פון טוי און רעגן פון תנ"ך און מדרשים, ביידע פון זיי פירן אויס מיט א רייע פסוקים ("ככתוב"); דער פערטער איז א קונסטליכער פיוט וואס לויפט אריבער אלע 12 חדשים, עס באשטייט פון 22 סטראָפן פון פיר געדאפלטע-פערזן, יעדע צוויי סטראָפן זענען געווידמעט אויף די בקשה פון טוי און רעגן פאר אן אנדערן חודש, איינס איז פארבונדן מיט'ן נאמען פונעם חודש, און דער אנדערער צום מזל פון יענעם חודש און צו די צוועלף שבטים; דער פיוט ווערט פארענדיגט מיט א קורצע בקשה פאר טוי אדער רעגן, וואס פירט אריין צו די ווערטער "שאתה הוא ה' א' משיב הרוח וגו'"{{הערה|עלבויגן, גאטעסדינסט, ז' 214}}. | |||
אריגינעל זענען [[סליחות]] און [[קינות]] אויך געווען טייל פון די "קרובות" סעריע פאר די שמונה-עשרה. אין א פאסט-טאג פלעגט מען מאריך זיין מיט מערערע פיוטים ביי די ברכה פון "סלח לנו" - "סליחות", און ביי די קרובות פון תשעה באב פלעגט מען מאריך זיין ביי די ברכה פון "בונה ירושלים". אין די שפעטערע תקופות איז געווארן איינגעפירט דאס צו זאגן נאך שמונה עשרה. און אזוי פירט מען זיך היינט אין רוב פלעצער. די קרובות פאר ראש השנה און יום הכפורים האבן אויסגעשפרייט אויף באזונדערע טיילן פון די חזרת הש"ץ וואס זענען פארבינדן מיט'ן ספעציעלקייט פונעם טאג, ווי די 'תקיעות' און 'מלכיות זכרונות ושופרות' פיוטים פון ראש השנה, און די '[[עבודה (יום כיפור)|עבודה]]' פון יום כיפור. | |||
די | |||
[[ | ==הלכה'דיגער פּאלעמיק== | ||
אויסער דעם פּאלעמיק איבער דאס זאגן [[פיוט]]ים בכלל, און בפרט ביי די ברכות יוצר, אלס ערזאץ אדער צוגאב צום אלגעמיינעם ליטורגיע, האבן זיך חילוקי דעות אויך געטראפן איבער די קרובות ביי חזרת הש"ץ, בעיקר איבער דאס מאריך זיין מיט זייטיגע הלכות און פּריוואטע בקשות וואס האבן נישט קיין שייכות מיטן קביעות'דיגן דאווענען. | |||
באזירט אויף פארשידענע מימרות אין גמרא, ווי דאס וואס [[רב יהודה]] זאגט אז מען טאר נישט בעטן די אייגענע געברויכן דורכאויס די ערשטע דריי און לעצטע דריי ברכות{{הערה|{{בבלי|ברכות|לד|א}}}}; די אכצן ברכות זענען באשטימט געווארן דורך הונדערט און צוואנציג זקנים, צווישן זיי א צאל נביאים, און "מכאן ואילך אסור לספר בשבחו של הקב"ה…", און ווער עס איז צופיל מְסַפר בשבחו ווערט "נעקר מן העולם"{{הערה|{{בבלי|מגילה|יז|ב}} – יח, א}}; איינער וואס איז משנה פונעם "מטבע שטבעו חכמים בברכות" האט נישט יוצא געווען{{הערה|{{בבלי|ברכות|מ|ב}}}}; און רבי חנינא האט פּראטעסטירט קעגן א בעל-תפילה וואס האט צוגעלייגט שבחים צום באשטימטן נוסח{{הערה|{{בבלי|ברכות|לג|ב}}; {{בבלי|מגילה|כה|א}}}}. | |||
דער פּאלעמיק האט זיך שוין אנגעהויבן צווישן די [[גאונים]] אין בבל, טייל גאונים האבן זיך אין אלגעמיין קעגנגעשטעלט אז מען זאל איינפירן פיוטים אין די קביעות'דיגע תפילות, טענה'נדיג אז מען זאל זיך שטרענג האלטן צו דעם געגרינדעטן נוסח פון דאווענען וואס חז"ל האבן אוועקגעשטעלט. צווישן זיי [[רב יהודאי גאון]]{{הערה|[[פרקוי בן באבוי]], גנזי שכטר ח"ב זייט 554}}, רב נחשון וואס האט זיך אויסגעדרוקט אז א בית כנסת וואו מען זאגט פיוטים ווייזט דאס אז אירע מיטגלידער זענען נישט קיין תלמידי חכמים, און האט זיך קעגגעשטעלט אויפצונעמען חזנים וואס פארמאגן באקאנטשאפט אין פיוטים, און רב צמח האט גערעכנט אזא חזן אלס א "בר נידוי"{{הערה|שם=אוצר}}{{הערה|זעט אויך {{אוצר החכמה|לוי גינזבורג|גנזי שכטר|601353|page=513|קעפל=יחס חכמי ארץ ישראל ויחס הגאונים אל הפיוט}}}}. ווידער אנדערע גאונים, בעיקר די גאונים פון [[סורא]] וואס האבן מער גענויגט צו די ארץ ישראל'דיגע מנהגים{{הערה|פיוטי יניי, מבוא, זייט טו; זעט אויך {{היברובוקס|דר. בנימין מנשה לוין|מתיבות|1372|page=9|קעפל=מבוא לספר מתיבות}}}}, זענען געווען גרייט אנצונעמען פיוטים אונטער געוויסע תנאים: אז זיי זענען דירעקט פארבינדן מיט דעם תוכן פון די ברכה און אז דער גרונד-סטרוקטור פונעם דאווענען ווערט אנגעהאלטן. אזוי שרייבט [[רב נטרונאי גאון]]{{הערה|שם=אוצר|{{היברובוקס|2=אוצר הגאונים|3=38274|page=79|באנד=ברכות|שנת הוצאה=תרפ"ח|עמ=70–71|לינק טעקסט=תשובות, סי' קעח–קפ}}}}, און ענליך שרייבן די גאונים אין א תשובה, וואו זיי לייגן צו אז אזוי איז דער מנהג אין אלע ערטער, אין ארץ ישראל און אין די צוויי ישיבות אין בבל{{הערה|{{אוצר החכמה|2=תשובות הגאונים|3=193468|מקום הוצאה=ניו-יארק|שנת הוצאה=תשנ"ה|מו"ל=אלעזר הורביץ|4=חלק ב' סימן פא, און סימן צט}}}}. רב עמרם גאון שרייבט אין זיין סידור "אויב ער וויל זאגן קרובה, זאגט ער ביי מגן און מחיה און בעפאר קדושה"{{הערה|סדר רב עמרם, סדר תפילת יום הכיפורים, מוסף}}, ווי אויך ברענגט תוספות פון [[רב האי גאון]] להיתר{{הערה|תוספות {{בבלי|ברכות|לד|א}} ד"ה אל ישאל; געברענגט אין רא"ש}}. | |||
א לענגערע אפהאנדלונג איבער דעם פּאלעמיק בזמן הראשונים געפינען מיר אין שבלי הלקט, וואס ציטירט פון [[רבינו חננאל]] אז די חזנים וואס לאזן איבער דעם נוסח הברכה און זאגן קרובות ביי די ערשטע דריי ברכות טוען נישט ריכטיג, און צייכנט צו צום [[אבן עזרא]] וואס אטאקירט דאס זאגן אומפארשטענדליכע פיוטים{{הערה|אבן עזרא {{תנ"ך|קהלת|ה}}}}. אין קענזאץ ציטירט ער אבער פון [[רבינו גרשום]] וואס מאכט אוועק די טענות אין א תשובה וואס באזירט זיך אויפ'ן פסק פון די גאונים אז פאר צרכי רבים מעג מען בעטן אויך אין די ערשטע ברכות, און אז אזוי לאנג ווי מען האלט זיך צום ענין פון די ברכה און מען פירט אויס "מעין החתימה סמוך לחתימה"{{הערה|{{בבלי|פסחים|קד|א}}}} איז עס נישט קיין פראבלעם. דער שבלי הלקט איז דערנאך מאריך איבער די גרויסקייט פון די פיוטים-פארפאסער, און ברענגט נאך אז [[רבי יוסף טוב עלם]] האט זיך שוין געקריגט מיט [[רבי אליהו הזקן]] איבער די קרובות, און ביי די ענדע זיי זענען געבליבן אז מען מעג און ס'איז א מצוה מן המובחר וויבאלד דורכדעם טוט מען מכוין זיין דאס הארץ צום אויבערשטן{{הערה|[[שית:Shibbolei_HaLeket.28|שבלי הלקט סימן כח]]}}. | |||
[[רבי חיים | דער [[רבי חיים יוסף דוד אזולאי|חיד"א]] ברענגט פון א כתב יד, אז אין יאר תתקס"ג האט [[שאלות ותשובות מן השמים|רבינו יעקב ממרויש]] אנגעפרענגט אין הימל איבער די פיוטים פון די ערשטע דריי ברכות און די ברכות קרי"ש, און מען האט געענטפערט אז מען זאל דאס יא זאגן{{הערה|מחזיק ברכה, אורח חיים קיב, א; ווערט אויך געברענגט אין רדב"ז ח"ג סי' תתקסז}}; אויך דער [[רדב"ז]] איז מאריך אין א תשובה איבער די גרויסקייט פון די פיוטים און אז מען טאר נישט טוישן פון דעם מנהג{{הערה|תשו' הרדב"ז [[שית:Teshuvot_HaRadbaz_Volume_3.967|חלק ג' סימן תתקנז]]}}. | ||
איבער דעם חיוב פון זאגן פיוטים שרייבט דער קב הישר: "עס זאל נישט זיין גרינג אין דיינע אויגן דאס זאגן די פיוטים פון קרוב"ץ, עס איז א חיוב אויף יעדן מענטש צו זאגן די פיוטים מיט שמחה און מיט כוונת הלב און מיט א קלארע שטימע, וויבאלד אין יעדן פיוט זענען פארהאן וואונדערליכע סודות, און די פיוטים זאלן נישט זיין צולאסט, וויל זיי זענען נתחבר געווען אויף די עצה פון די מלאכי מעלה וואס האבן זיך אנטפלעקט צו רבי אלעזר הקלירי, וואס ער האט מסדר געווען די פיוטים לויט די סדר פון א"ב ג"ד און תשר"ק ווייל אזוי זינגט מען און לויבט מען אין הימל. און איך האב א קבלה פון די זקינים און חסידים אז ווער עס פארנאכלעסיגט אין זאגן די קרוב"ץ און זאגט אז עס איז נישט קיין חיוב, איז נישט מאריך ימים ח"ו, וויבאלד אלע פערזענליכקייטן וואס האבן פארפאסט די פיוטים זענען געווען גדולי הדור און אנשי מעשה וואס איז פאר זיי געטון געווארן א צאל ניסים ביי זייער לעבן און נאך זייער הסתלקות". ער פירט אויס אז מען זאל אינזין האבן די נעמען פון די מחברים וואס זענען מרומז אין די פיוטים, וויבאלד זיי האבן א נחת רוח דערפון{{הערה|[[רבי צבי הירש קאידינאווער]], [[שית:Kav_HaYashar.86|קב הישר פרק פו]]}}. | |||
צוליב די חילוקי דעות איבער מפסיק זיין מיט פיוטים האט מען איינגעפירט צו אנהייבן מיט א "רשות", "מסוד חכמים ונבונים, ומלמד דעת מבינים, אפתחה פי…", צו צייגן אז מען טוט דאס על דעת פון די חכמים ונבונים וואס האבן אזוי מתקן געווען. טייל זאגן אז דער ריכטיגער גירסא איז "מיסוד חכמים"{{הערה|סידור אוצר התפילות}}. | |||
פארהאן וואס זאגן אז | אין [[שולחן ערוך]] פסק'עט דער [[בית יוסף]] אז מען זאל נישט זאגן קיין פיוטים אדער קרובץ אינמיטן דאווענען. דער [[רמ"א]] רעאגירט דערויף אז פארהאן וואס זענען דאס מתיר, וויבאלד עס איז צרכי רבים, און אז איבעראל פירט מען זיך טאקע דאס יא צו זאגן. אויך דער טור, טראץ וואס לגבי ברכות קריאת שמע איז ער נישט אזוי צופרידן פון די יוצרות{{הערה|שם=טורסח}}, אבער לגבי די קרובות פון שמונה עשרה ברענגט ער אראפ גלייכגילטיג די שיטת המתירים אָן דערמאנען א חולק{{הערה|{{טור|אורח חיים|קיב}}}}. און אזוי זענען אסאך אחרונים מכריע למעשה אז ביי ברכות קריאת שמע זאל מען נישט זאגן קיין יוצרות, אבער ביי חזרת הש"ץ זאל מען יא זאגן{{הערה|שו"ת שער אפרים סימן יג; {{שולחן ערוך הרב|אורח חיים|סח}}; {{ערוך השולחן|אורח חיים|סח}}; און נאך}}. | ||
אנדערע האבן זיך געפירט צו זאגן די פיוטים נאך שמונה עשרה. דער [[גר"א]] פלעגט זאגן די קרובץ פון די ארבע פרשיות און שבת הגדול נאך שחרית איידער קריאת התורה, אבער די קרובות פון ימים טובים פלעגט ער יא זאגן אינמיטן דאווענען{{הערה|מעשה רב, ווילנא תרמז, [[S:מעשה_רב_הלכות_שבת#קכז|סימן קכז]]; {{היברובוקס|רבי אברהם צבי הירש קאצינעלנבויגן|שערי רחמים|9177|page=14|מקום הוצאה=ווילנא תרל"א|עמ=10|אות צא}}}}; אויך דער [[חתם סופר]] האט זיך געפירט צו זאגן די פיוטים פון שחרית נאך חזרת הש"ץ, אבער די פיוטים פון מוסף האט מען יא געזאגט אינמיטן שמונה עשרה{{הערה|מנהגי חתם סופר}}. | |||
נאך א באמערקונג האבן טייל פוסקים האבן געמאכט לגבי די פיוטים, אז דער אריכות און שווערע שפראך פון די פיוטים, ברענגט צו אז מענטשן זאלן ארויסגיין פארוויילן אינמיטן דאווענען. דער פרי חדש שרייבט אז די פיוטים זענען פארפאסט געווארן פאר אזעלכע דורות ווי דעם קליר'ס, אבער נישט פאר די היינטיגע צייטן וואס די אריכות פון די פיוטים ברענגט אז מען איז מפסיק אינמיטן דאווענען און מען שמועסט איינער מיט צווייטן, און עס העלפט נישט דאס מוסר זאגן זיי, דערפאר זאל מען מקצר זיין מיט פיוטים דאס מערסטע מעגליך{{הערה|פרי חדש אורח חיים סימן קיב}}. אויך דער יעב"ץ שרייבט אז טראץ וואס מען קען מלמד זכות אויפ'ן מנהג איז ער נישט צופרידן דערפון, באזונדער צוליב די שווערע לשונות וואס די פיוטים נוצן{{הערה|מור וקציעה סי' סח}}. ווידעראום דער טורי זהב שרייבט אז מען זאל זיך פאָרקוקן די פיוטים וויבאלד מען דארף פארשטיין די טייטש{{הערה|טורי זהב אורח חיים סי' ק}}. | |||
דער ספרדישער מנהג איז ווי דער בית יוסף, נישט צו זאגן קיין פיוטים ביי חזרת הש"ץ, אבער אום ראש השנה און יום כיפור זאגט מען יא צווישן די ברכה פון "גבורות" און "קדושת ה'" א סדר קדושות פון [[רבי יהודה הלוי]]. [[רבי חיים בנבנשתי]] ערקלערט אז דאס איז אנדערש וויבאלד עס איז מעין פון "קדושה" האט דאס א דין פון די קדושה זעלבסט{{הערה|שיירי כנסת הגדולה, אורח חיים סימן קיב}}. | |||
דער חיד"א שרייבט אז מען זאל זיך צוריקהאלטן פון זאגן פיוטים, אבער מען זאל דאס נישט ארויסווייזן, צוליב מחלוקת און צוליב'ן כבוד פון די גדולים וואס האבן דאס מתקן געווען און זאגן דאס יא{{הערה|מחזיק ברכה, אורח חיים קיב, א; ברכי יוסף אות ב}}. אויך דער מקובל [[רבי חיים וויטאל]] פלעגט נישט זאגן קיין פיוטים פאר זיך, בלויז ווען ער איז צוגעגאנגען צום עמוד האט ער יא געזאגט, נישט צו טוישן פונעם מנהג. | |||
==ביבליאגראפיע== | ==ביבליאגראפיע== | ||
*יעקב וינגרטן, מבוא צום מחזור אויף ראש השנה, תשע"ט ז' 84–113 | *יעקב וינגרטן, מבוא צום מחזור המפורש אויף ראש השנה, תשע"ט ז' 84–113 | ||
*יצחק משה עלבויגן, [https://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/freimann/content/pageview/1122039 | *{{היברובוקס|יצחק משה עלבויגן|ספר המועדים|41739|page=113|באנד=ראש השנה ויום הכפורים|שנת הוצאה=תשכ"א|עמ=88–90}}; הנ"ל, [https://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/freimann/content/pageview/1122039 גאטעסדינסט], פראנקפורט 1924, זז' 212 א"וו {{לינקשפראך|דייטש}} | ||
*{{היברובוקס|מנחם זולאי|פיוטי יניי|39280|page=9|מקום הוצאה=בערלין|שנת הוצאה=תרצ"ח|עמ=13–16}} | *{{היברובוקס|מנחם זולאי|פיוטי יניי|39280|page=9|מקום הוצאה=בערלין|שנת הוצאה=תרצ"ח|עמ=13–16}} | ||
*{{היברובוקס|דניאל גולדשמידט|מבוא למחזור ראש השנה|21790|page=31|שנת הוצאה=תש"ל|עמ=לב–מב}} | *{{היברובוקס|דניאל גולדשמידט|מבוא למחזור ראש השנה|21790|page=31|שנת הוצאה=תש"ל|עמ=לב–מב}} | ||
| שורה 84: | שורה 90: | ||
*{{אוצר החכמה|עזרא פליישר|"לחקר תבניות הקבע בפיוטי הקדושתא"|16161|page=25|'''סיני''' סה, זייטן כא–מז}} | *{{אוצר החכמה|עזרא פליישר|"לחקר תבניות הקבע בפיוטי הקדושתא"|16161|page=25|'''סיני''' סה, זייטן כא–מז}} | ||
*ערך "[https://benyehuda.org/dict/24412/55429 קְרוֹבָה]" אין מילון בן יהודה | *ערך "[https://benyehuda.org/dict/24412/55429 קְרוֹבָה]" אין מילון בן יהודה | ||
*דניאל א' אדר, [https://beinenu.com/sites/default/files/alonim/207_74_79.pdf#page=41 "דין פיוטים בקריאת שמע וברכותיה, קרובות, אזהרות ורשויות"], '''האוצר''' לב, אלול תשע"ט, עמ' לו–נו | |||
*{{אוצר החכמה|WOUTER JACQUES VAN BEKKUM|The Qedushta'ot of Yehudah according to Genizah Manuscripts|178896}} | |||
==דרויסנדיגע לינקס== | ==דרויסנדיגע לינקס== | ||
{{ויקיטקסט בשורה|קטגוריה:קרובות (פיוט)}} | {{ויקיטקסט בשורה|קטגוריה:קרובות (פיוט)}} | ||
*{{פרויקט בן-יהודה|זיהוי=51138|שם=מנחם זולאי|שם היצירה=פיוטי יניי}} | *{{פרויקט בן-יהודה|זיהוי=51138|שם=מנחם זולאי|שם היצירה=פיוטי יניי}} | ||
* [https://forum.yidtish.com/viewtopic.php?t=805 פיוטים ומהותם] אויף אידטיש | *[https://forum.yidtish.com/viewtopic.php?t=805 פיוטים ומהותם] אויף אידטיש | ||
==ביאורים== | ==ביאורים== | ||
| שורה 96: | שורה 104: | ||
[[קאַטעגאָריע:פיוטים]] | [[קאַטעגאָריע:פיוטים]] | ||
[[קאַטעגאָריע:המכלול ארטיקלען]] | |||
[[he:קרובה]] | [[he:קרובה]] | ||