אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "דרעפט:רמב"ם"

אין דער יוגנט האט דער רמב"ם געלערנט ביי זיין פאטער רבי מימון נישט נאר אידישער לימודים נאר אויך וועלטליכע לימודים. אין יאר 1148 איז ר' מימון געווען געצוואונגען צו אנטלויפן מיט זיין פאמיליע פון שפאניע צוליב די פארפאלגונגען אויף אידן דורך דער פאנאטישער [[איסלאם|מאכמעדאנער]] סעקטע, די אל־מוהאדן; ער האט מיטגענומען מיט זיך זיינע צוויי זין, דוד און משה. אין נאך פיל וואנדערונגען באזעצט זיך אין [[פעס|פעץ (פעס)]] אין [[צפון אפריקע|צפון־אפריקע]], אין יאר ????. אבער אויך דארט איז פארגעקומען א גזירת שמד אויף אידן דורך די מאכמעדאנער און נאכדעם ווי רבי מימון און זיינע קינדער האבן געלעבט עטליכע יאר אין געהיים אלס אידן זענען זיי פון דארט אנטלאפן איבער ארץ־ישראל קיין מצרים (בערך 1168), און זיי האבן זיך באזעצט צוערשט אין [[אלעקסאנדריע]] און דערנאך אין פאסטאט לעבן [[קאירא]].

זיין הויפּט און בארימסטע ווערק רופט דער רמב"ם אָן "משנה תורה הוא יד החזקה"; דעם אונטער טיטל "יד החזקה" איז ווייל דאס ווערק באשטייט פון י"ד, פערצן טיילן, ספרים (אגב, אויך אין זיין ספר "מורה נבוכים" פאָרמולירט ער די מצוות אין 14 טיילן). אויף דעם ריזן משנה תורה ווערק האט דער רמב"ם געארבעט צען יאר. ער האט עס געשריבן אין לשון הקודש און האט עס געענדיגט אין יאר [[ד'תתקל"ז]]. דאס איז די זאמלונג פון אלע [[הלכות]] וואס זענען פארהאן צעשפרייט איבער דעם תלמוד, סיי [[בבלי]] און סיי [[ירושלמי]], ווי אויך אנדערע ספרים פון [[תנאים]] און [[אמוראים]], ווי ספרא, ספרי, [[תוספתא]], און אנדערע. זיי זענען דורכ'ן רמב"ם געווארן קלאסיפיצירט, איינגעטיילט לויט זייער שייכות, וואו הלכות שבת באזונדער, הלכות [[קרבנות]] באזונדער, און אזוי כסדר.

מען רופט געווענליך נישט דאס ספר "משנה תורה" נאר מיטן צונאמען, "דער רמב"ם", למשל, "דער רמב"ם פסק'נט" וכדומה.

דאס צווייטער גרויסער און וויכטיגער ספר פון רמב"ם, וואס האט אבער ארויסגערופן אויך גרויסע קעגנערשאפט, איז דער "[[מורה נבוכים]]", וועלכן דער רמב"ם האט געשריבן אין [[אראביש]] און ער איז איבערגעזעצט געווארן אויף לשון הקודש דורך רבי שמואל אבן תבון (פארהאן נאך אן אנדערע איבערזעצונג פון רבי יהודה אל חריזי). דער טייטש פון "מורה נבוכים" איז "וועג־ווייזער פאר די בלאנדזשענדע". ער האט עס געענדיגט אין יאר 1195.

דעמאלט איז געווען א צייט פון אויפלעבונג פון [[פילאזאפיע]] און וויסנשאפטן אין די [[אראבישע לענדער]] וועלכע האבן זיך געצויגן פון [[שפאניע]] (און אין א געוויסער מאס אויך פון דרום־פראנקרייך) איבער אלע לענדער פון צפון־אפריקע ביז מיטל־אזיע. דאס איז געווען די גלאנץ עפאכע פון דער אראבישער קולטור; די ווערק פון די אלטע גריכישע פילאזאפן, באזונדער פון [[אריסטאטעלס]], זענען געווען גרונטליך שטודירט סיי דורך די אראבישע דענקער, סיי אויך דורך די אידישע געבילדעטע פערזענליכקייטן אין יענער צייט. עס זענען אנטשטאנען פראבלעמען, וועלכע האבן אנגערירט די יסודות פון יעדער אמונה בכלל. אזעלכע פראגעס, ווי דאס זוכן באווייזן אז עס אין פארהאן א גאט, וואס האט די וועלט באשאפן און פירט די וועלט ('מציאות השם'), דאס פראבלעם פון "[[ידיעה ובחירה]]", דאס פראבלעם ווי קען מען גאט, וואס איז א גייסטיגקייט, צושרייבן אזעלכע אייגנשאפטן ווי גוט, רחמן וכדומה. די דאזיגע פראבלעמען, וועלכע זענען אייגנטליך דער רעזולטאט פון נישט פארלאזן זיך אויף טראדיציע אליין אין אמונה זאכן, נאר דאס וועלן פארשן די אלע גלויבונגען אין ליכט פון וויסנשאפט, האבן א סך געבילדעטע אידן אין יענער צייט אראפגעפירט פון וועג פון אמונה. עס איז אנטשטאנען די הויפט־פראגע: צי קען מען אויסגלייכן רעליגיע מיט וויסנשאפט.

דעם דאזיגן ציל האט געהאט פאר זיך דער רמב"ם, ווען ער האט געשריבן דעם "מורה נבוכים", דעם "וועגווייזער פאר די בלאנדזשענדע". ער האט אים געשריבן פאר זיינס א תלמיד רבי יוסף אבן עקנין. און ער האט אים געשריבן מיט א כוונה אין דער אראבישער שפראך, כדי ער זאל זיין צוגענגליך פאר די דעמאלסדיגע אידישע משכילים וועלכע האבן העברעאיש שוואך פארשטאנען. אבער די גרעסטע ווירקונג האט דאס ספר געהאט אין זיין העברעאישער איבערזעצונג אויף פיל דורות אידישע פארשער און [[דענקער]].

דער "מורה נבוכים" באשטייט פון עטליכע טיילן. דער ערשטער באהאנדלט די נעמען און די תארים, אטריבוטן, פון גאט, וואס ווערן געבראכט אין תנ"ך, וואו למשל גאט איז גוט, בארימהארציג וכדומה. דער רמב"ם ערקלערט דאס אלץ אין [[אלעגאריע|אלעגארישן]] זין, און ער האלט, אז איבערהויפט קען מען די תארים, די "מעלות", פון דער געטליכקייט נאר נעמען אין נעגאטיוון זין, דאס הייסט, אז ווען מיר זאגן "גאט איז גוט", מיינען מיר דערמיט, אז וועגן גאט קען מען נישט זאגן אז ער איז שלעכט. דער צווייטער טייל באהאנדלט די באווייזן וועגן דער עקזיסטענץ פון גאט און דער שאפונג פון דער וועלט, ווי אויך דעם וועזן פון דער נבואה ערשיינונג. דער דריטער טייל באהאנדלט די באציאונג פון גאט צו מענטש, די פראבלעמען פון גוט און שלעכט, שכר ועונש, [[ידיעה ובחירה]], דער געטליכער [[השגחה]], ווי אויך די טעמים פון די [[מצוות]] פון דער תורה.

אין דעם פילאזאפישן טייל פון ספר גייט דער רמב"ם אין דער שיטה פון [[אלט־גריכיש]]ן פילאזאף [[אריסטאטעלס]], מיטן אויסנאם פון פראבלעם וועגן דער וועלט־שאפונג, אין וועלכער אריסטאטעלס ([[אריסטו]]) האלט פון קדמות העולם, אז די וועלט עקזיסטירט פון אייביג אן און דער רמב"ם האלט פון "חידוש העולם", אז די וועלט איז באשאפן געווארן "יש מאין", פון גארנישט.

דער מורה נבוכים האט שוין ביים רמב"ם'ס לעבן ארויסגערופן א שטורעם פון קעגנערשאפט ביי א סך פרומע אידישע גדולים, וועלכע האבן געהאלטן, אז פיל מיינונגען זענען קעגן דער [[אמונה]], באונדער דעם רמב"מ'ס מיינונג וועגן דער עקזיסטענץ פון גוף און נשמה נאכ'ן טויט. זיי האבן חושד געווען, אז דער רמב"ם לייקנט אין [[תחיית המתים]]. דערויף האט דער רמב"ם אנגעשריבן זיין "מאמר תחיית המתים", אבער דאס האט נישט געהאלפן. די קעגנער האבן געהאלטן, אז איבערהויפט איז דער גאנצער דרך צו פארנעמען זיך מיט פילאזאפיע און פרואוון אויסטייטשן אמונה זאכן מיט דער הילף פון חקירה א פאלשער, און ער ברענגט דערצו, אז מען גייט אוועק פון דער אמונה בכלל.

נאכ'ן טויט פון רמב"ם האט אין דרום־פראנקרייך און שפאניע זיך צעפלאקערט דאס פייער פון מחלוקת ארום דעם רמב"ם'ס מורה נבוכים; אזעלכע גרויסע לומדים ווי רבי שלמה מן ההר, [[רבינו יונה]] און אנדערע האבן מחרים געווען דאס ספר און אויך דעם טייל "ספר המדע" פון "משנה תורה". מען האט דערפירט דערצו אז גלחים האבן פארברענט דעם מורה נבוכים.

דער דאזיגער קאמף איז געפירט געווארן דורך פיל דורות ביז דער לעצטער צייט. דער רמב"ן ברענגט דעם מורה נבוכים{{הערה|זעט, למשל, רמב"ן בראשית ג אנהייב פּסוק ח}}. גאר פרומע אידן, באזונדער אין די מאדערנע עפאכע אין די קרייזן פון [[חסידים]], הגם זיי האבן נישט געוואגט צו רעדן קעגן רמב"ם, וועגן וועלכן זיי האבן גערעדט מיט דרך ארץ און גערופן, דער רמב"ם ז"ל, האבן אבער נישט געלאזט לערנען אין מורה נבוכים. [[רבי יעקב עמדין|רבי יעקב פון עמדין]] באמיט זיך צו באווייזן אַז דער רמב"ם איז נישט דער פארפאסער פונעם "מורה נבוכים".

דער מורה נבוכים האט געהאט א גרויסע השפעה אויף דעם רעליגיעז־פילאזאפישן געדאנקענגאנג נישט נאר אין דער אידישער נאר אויך אין דער נישט־אידישער וועלט, אויף אזא קריסטליכן סכאלאסטיקער ווי אלבערט מאגנוס, און אויך אויף אלגעמיינע פילאזאפן ווי [[שפינאזא]] און אנדערע. עס איז איבערגעזעצט געווארן אין פיל אייראפעאישע שפראכן ([[לאטייניש]], [[דייטש]], פראנצויזיש, [[ענגליש]] און אנדערע).

צום מורה נבוכים זענען געשריבן געווארן פיל פירושים פון אפודי, אברבנאל, שלמה מימון ("גבעת המורה") און אנדערע. לעצטנס איז עס ערשינען אין תל־אביב מנוקד מיט א פירוש און הקדמה פון דר. יהודה קויפמאן.

אחוץ די דאזיגע צוויי הויפט־ספרים האט דער רמב"ם מחבר געווען אויך אנדערע וויכטיגע [[ספרים]]: 1) ,ספר ה[[מצוות]] (אין [[אראביש]], איבערגעזעצט אין [[העברעאיש]]), 2) פירוש אויף [[משניות]] (אין אראביש, איבערגעזעצט אין העברעאיש, געדרוקט צום סוף פון די גמרות) צו וועלכן עס זענען צוגעגעבן צום פירוש אויף אבות אויך די "שמונה פרקים" איבער עטיק און היגיענע; 3) שאלות ותשובות "פאר הדור"; 4) "אגרת תימן" (וועגן משיח און פאלשע משיחים; 6) "אגרת השמד" (גרינגער צו מאכן די לאגע פון די אנוסים, וועלכע זענען געווען געצוואונגען עפנטליך צו אנערקענען די מאכמעדאנישער רעליגיע און אין געהיים זענען זיי געבליבן אידן); 8) "מלות הגיון" איבער [[לאגיק]] און פילאזאפישע באגריפן; 6) "פרקי משה" איבער מעדיצינישע פראגעס; אויך אנדערע ספרים, וואס וועגן טייל פון זיי איז א צווייפל צי זיי שטאמען פון רמב"ם ("פרקי ההצלחה" און אנדערע).

דער רמב"ם האט פארפאסט פּיוטים, ווי צום ביישפּיל "שערי עת רצון להפתח…" וואס געפינט זיך אין די ספרדים'ס תפילות. עס איז דא א תפלת הרופא מיוחס צום רמב"ם, אנדערע זאגן אז קומט נישט פון אים.

 

 

 

דעם "ספר המצוות" האט דער רמב"ם פארפאסט אין אראביש. דער [[רמב"ן]] האט געשריבן השגות אויף עס. ר' שמואל אבן תבון האט עס איבערגעזעצט אויף לשון הקודש. אין פאַרלויף פון די יאָר־הונדערטער האבן עס די קאָפּירער פיל פארגרייזט. דער גאון [[הרב חיים העליר|ר' חיים העלער]], אויפן סמך פון ר' משה אבן תבון'ס איבערזעצונג לויט דעם מינכענער מאנוסקריפּט און לויט דעם לאנדאנער כתב יד און מיט נאָטן, באלייכטונגען און ערקלערונגען, לויט דעם אַראַבישן אָריגינאַל און ר' שלמה אבן איוב'ס איבערזעצונג, פארריכט די גרייזן, קאָרעגירט די ענדערונגען און ארויסגעגעבן א ריכטיגן טעקסט פונעם רמב"ם'ס "ספר המצוות".