בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,365
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "ײַ" ב־"יי"
(קרדיט + קטגוריות) |
ק (החלפת טקסט – "ײַ" ב־"יי") |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
[[טעקע:Machzor.jpg|קליין|300px|דער ערשטער יידישער אידיאם]] | [[טעקע:Machzor.jpg|קליין|300px|דער ערשטער יידישער אידיאם]] | ||
'''ייִדיש, אידיש''' אדער '''יודיש''', גערופן ביי אידן '''מאַמע לָשון''', איז אַ [[שפּראך|שפּראַך]] װאָס װערט | '''ייִדיש, אידיש''' אדער '''יודיש''', גערופן ביי אידן '''מאַמע לָשון''', איז אַ [[שפּראך|שפּראַך]] װאָס װערט היינט גערעדט פון ארום 1.5 מיליאָן יידן<ref>[http://yiddish.forward.com/node/655 פּארווערטס]</ref> און באַקאַנט ביי 3,142,560 <ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ydd Yiddish, Eastern]</ref> מענטשן איבער דער װעלט, בעיקר פונעם [[אַשכנז|אַשכנזישן]] אָפּשטאַם. | ||
במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל יידן אין [[אייראפע]], בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב יידן אין אייראפע און ביי די יידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, [[לשון קודש]] איז באנוצט געווארן נאר צו [[דאווענען]] און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט [[אליעזר בן יהודה]] מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר יידן, און עס גערופן [[העברעאיש]]. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג. | במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל יידן אין [[אייראפע]], בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב יידן אין אייראפע און ביי די יידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, [[לשון קודש]] איז באנוצט געווארן נאר צו [[דאווענען]] און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט [[אליעזר בן יהודה]] מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר יידן, און עס גערופן [[העברעאיש]]. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג. | ||
| שורה 6: | שורה 6: | ||
בעת דער [[השכלה]] באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן יידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין [[מזרח אייראפע]] האבן יידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך. | בעת דער [[השכלה]] באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן יידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין [[מזרח אייראפע]] האבן יידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך. | ||
פאַר דער [[צווייטע וועלט מלחמה|צווייטער וועלט-מלחמה]] האָבן אַרום 11 מיליאָן יידן גערעדט יידיש אלס זייער מאַמע-לשון. | פאַר דער [[צווייטע וועלט מלחמה|צווייטער וועלט-מלחמה]] האָבן אַרום 11 מיליאָן יידן גערעדט יידיש אלס זייער מאַמע-לשון. היינט צו טאָג רעדן יידיש אַרום 3 מיליאָן מענטשן, בעיקר אין ארץ [[ישׂראל]] און אין [[אַמעריקע]] - ווען פאַר א העלפט פון זיי איז יידיש די ערשטע שפּראַך. צווישן 60 און 75 פראצענט פון די יידיש-רעדער זיינען פרומע רעליגיעזע יידן.{{מקור}} | ||
די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט פון מיטל הויכדייטש װאָס מען האָט אַמאָל גערעדט אין [[אייראָפּע]] (וואָס איז דאן געווען באַקאַנט אַלס אַשכנז), פון דער שפּראַך האָט זיך אויך געמאַכט די [[דייטש]]ע שפראַך אָדער אויך באַקאַנט אַלס ניי הויכדויטש. (נישט אַזוי ווי טייל מענטשן מיינען אַז יידיש קומט פון [[דייטש]]). א גרויסער טייל פון ווערטער אין יידיש קומט פון דייטשער אָפשטאַמונג, בערך 10% לשון הקודש, און אויך [[סלאווישע שפראכן]]. | די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט פון מיטל הויכדייטש װאָס מען האָט אַמאָל גערעדט אין [[אייראָפּע]] (וואָס איז דאן געווען באַקאַנט אַלס אַשכנז), פון דער שפּראַך האָט זיך אויך געמאַכט די [[דייטש]]ע שפראַך אָדער אויך באַקאַנט אַלס ניי הויכדויטש. (נישט אַזוי ווי טייל מענטשן מיינען אַז יידיש קומט פון [[דייטש]]). א גרויסער טייל פון ווערטער אין יידיש קומט פון דייטשער אָפשטאַמונג, בערך 10% לשון הקודש, און אויך [[סלאווישע שפראכן]]. | ||
במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די יידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, | במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די יידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, היינט איז דאָס אויסגעמישט פון [[העברעאיש]], [[ענגליש]], [[רוסיש]], [[פּויליש]] און אַזוי ווייטער. | ||
דער עלסטער זאץ געשריבן אין [[אידיש אויסלייג|אידישן אויסלייג]] וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור [[ווארמס]] ([[ה'ל"ב]]): {{דיק|גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא|}}. דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן". | דער עלסטער זאץ געשריבן אין [[אידיש אויסלייג|אידישן אויסלייג]] וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור [[ווארמס]] ([[ה'ל"ב]]): {{דיק|גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא|}}. דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן". | ||
| שורה 46: | שורה 46: | ||
== דיאַלעקטן == | == דיאַלעקטן == | ||
ייִדיש האָט צװײ גרױסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערבֿ ייִדיש. ס'רובֿ הײנטיקע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אײראָפּע און גײן נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רײד, בעת די מערבֿדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טײלט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערבֿ ייִדיש) און צפון־מערבֿ דיאַלעקט גרופּעס. מזרח ייִדיש האָט אױך צװײ | ייִדיש האָט צװײ גרױסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערבֿ ייִדיש. ס'רובֿ הײנטיקע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אײראָפּע און גײן נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רײד, בעת די מערבֿדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טײלט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערבֿ ייִדיש) און צפון־מערבֿ דיאַלעקט גרופּעס. מזרח ייִדיש האָט אױך צװײ צװייגן: צפון־מזרח ייִדיש ("ליטװיש", װאָס שליסט איין דאָס "שטאַם־ליטװיש" און קורלענדער ייִדיש) און די דרומדיקע גרופּע מיט דעם דרום־מזרח יידיש און דעם צענטראל־מזרח יידיש<ref name=Katz79>קאַץ ד (1979) די אינעװײניקסטע קלאסיפיקאציע פון די מערב יידישע דיאלעקטן. ''53סטע יערלעכע ייװאָ קאָנפערענץ, 10-13 נאָװעמבער 1979''</ref><ref name=Katz83>Katz D (1983) Zur Dialektologie des Jiddischen. ''In: W Besch et al (eds) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung'': 1018–1041</ref>. | ||
== | == שרייבן ייִדיש == | ||
ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות ([[א"ב]]), אזוי ווי [[לאַדינאָ]] און אַנדערע שפראַכן פון ייִדן, | ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות ([[א"ב]]), אזוי ווי [[לאַדינאָ]] און אַנדערע שפראַכן פון ייִדן, ווייל דאָס איז געווען די שריפט וואָס ייִדן האָבן געקענט. לעצטנס האָבן אָנגעהויבן צו לערנען ייִדיש פּאַרשוינען וואָס קענען נישט קיין ייִדישע בוכשטאַבן{{מקור}}. האָט [[ייִוו"א]] ערפונדן אַ סיסטעם פון ראָמאַניזאַציע, ד.ה. אויסלײגן ייִדיש אויף אַ [[לאטיינישער אלפאבעט|לאַטײנישע שריפט]] אָבער זי איז כמעט נישט באַנוצט. | ||
א סך ייִדיש רעדערס אין די | א סך ייִדיש רעדערס אין די היינטיקע טעג זענען פרומע ייִדן וואָס זענען נישט באַקאַנט מיטן ייִוו"א אויסלייג און שרייבן און לייענען אַ ייִדיש געמישט מיט ענגלישע אָדער העברעישע ווערטער (קוקט ווייטער) מיט ייִדישע בוכשטאַבן. | ||
די כללים פון | די כללים פון שרייבן ייִדיש זענען: | ||
# קמץ - אָ למשל דאָס | # קמץ - אָ למשל דאָס | ||
# פתח - אַ למשל גאַס | # פתח - אַ למשל גאַס | ||
| שורה 62: | שורה 62: | ||
# נישט קיין תי"ו נאר א טי"ת | # נישט קיין תי"ו נאר א טי"ת | ||
אויך זענען דאָ ענגליש רעדערס וואָס מישן | אויך זענען דאָ ענגליש רעדערס וואָס מישן אריין ווערטער פון ייִדיש אין זייער שפראַך; דאָס איז באַקאַנט ווי ייִנגליש. | ||
== חסידיש ייִדיש == | == חסידיש ייִדיש == | ||
טייל חסידישע ייִדן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי | טייל חסידישע ייִדן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי ווייט אַז אין געוויסע געגנטן אַזוי ווי וויליאַמסבורג וועט איר טרעפן אַ סך ייִדן וואָס קענען נישט קיין איין שפראַך אויסער ייִדיש, אָבער אַפילו די עיקר שפּראַך איז ייִדיש האָבן זײ אָבער נישט מקפיד געווען אַז מע זאָל נישט אַריינמישן ענגלישע ווערטער ווייל דער עיקר ביי זיי איז געווען אַז מען זאָל האָבן אַ באַזונדערע שפראַך אָפּצוטיילן זיך פון די גויים. אין די לעצטע יאָרן האָט זיך חסידיש ייִדיש שטאַרק אַנטוויקלט און היינט צו טאָג איז פאַראַן זייער א סך רייכע ליטעראַטור אויף ייִדיש און אויך א סך ספרים ווערן איבערגעזעצט פון לשון הקודש אויף ייִדיש. | ||
[[טעקע:100K.jpg|קליין|250px|באנקנאט]] | [[טעקע:100K.jpg|קליין|250px|באנקנאט]] | ||
== צייטונגען און זשורנאלן == | == צייטונגען און זשורנאלן == | ||
*[[אלבאטראס (צייטשריפט)|אלבאטראס]] (ליטעראַרישע | *[[אלבאטראס (צייטשריפט)|אלבאטראס]] (ליטעראַרישע צייטשריפט) | ||
*[[דער איד]] (וואכנטליך, [[זאליס]] | *[[דער איד]] (וואכנטליך, [[זאליס]] | ||
* [[די אידישע טריביון]] (וועכענטליך, [[ניו יארק]] קומט שוין נישט ארויס | * [[די אידישע טריביון]] (וועכענטליך, [[ניו יארק]] קומט שוין נישט ארויס | ||