רוי:הכוזרי
ספר הכוזרי (פולער נאָמען: דאָס בוך פון איבערצײַגונג און ראיה צו פאַרטיידיקן דעם געשענדעטן גלויבן; אויף אַראַביש: كتاب الحجة والدليل في نصرة الدين الذليل כִּתָּאבּ אלחַגׇ'ה ואלדׇּלִיל פִי נַצְר אלדִּין אלדַ'לִיל –) איז אַ פילאָזאָפישער ספר פון ר' יהודה הלוי. ר' יהודה האָט אָריגינעל געשריבן דעם ספר אויף אַראַביש און ר' יהודה אבן תיבון האָט עם איבערגעזעצט אויף לשון קודש. דער ספר איז אויסגעשטעלט ווי אַ געשפּרעך צווישן דעם כאַזאַרישן קעניג מיט אַ אידישן חכם איבער די יסודות פון אידישקײַט.
דאָס שרײַבן פונעם ספר
אין אַ בריוו וואָס איז געפונען געוואָרן אין דער קאַהירער גניזה, דערציילט דער מחבר זײַנעם אַ חבר, אַז ער האָט געשריבן דעם ספר נאָך אַנטהאַלטן שאלות פון אַ קראישער פילאָזאָף וואָס האָט געוואוינט אין שפּאניע. אין יענעם בריוו באַצייכנט ר' יהודה דעם ספר אַלס אַ „דבר פעוט” – אַ קלייניקײַט, פון דעם האָבן פאָרשער געדרונגען אַז דער ערשטער נוסח פון דעם ספר איז געווען פיל קירצער פאַר זײַן ענדגילטיקן נוסח. טייל האַלטן אויך אַז דעם פינפטן „מאמר” אין ספר איז צוגעגעבן געוואָרן שפּעטער צוליב ר' יהודה'ס אומצופרידנקײַט פון דעם ספר'ס צורה.
אינהאַלט
דער ספר, וועלכער איז צוטיילט אויף פינף „מאמרים”, איז מתאר די הויפּטפּונקטן פון דער אידישער אמונה און פאַרטיידיקט זי פון אירע צוויי קאָנקורענטן אין יענער צײַט – דער קריסטנטום און דער איסלאַם, און פון אירע אינערליכע שעדיקערס – די פילאָזאָפיע און די קראות.
ערשטער מאמר
הקדמה
נאָך אַ קורצן איבערבליק פון די געשעענישן וואָס האָבן געשטופּט דעם קעניג אויסצופאָרשן דעם ריכטיקן גלויבן, און זײַנע שמועסן מיט אַ פילאָזאָף, און קריסטליכע און מוסולמענישע גײַסטיליכער איבער זייערע גלויבנס, ווענדעט דער קעניג צו צו אַ אידישן חכם. אַנשטאָט רעדן מיטן קעניג וועגן די באַווײַזונגען אַז ס'איז דאָ אַ באַשעפער וואָס האָט באַשאַפן די וועלט און פירט אָן מיט איר, האָט דער חכם געזאָגט אַז ער דינט דעם גאָט וואָס האָט באַוויזן מופתים און אַרויסגענומען זײַן פאָלק ישראל פון מצרים. דער חכם האָט דאָס פאַרענטפערט מיט דעם אַז דורך אָנהייבן מיט שכלדיקע באַווײַזונגען איז שווער צו דערגיין דעם אמת, ווי מען זעט אַז די פילאָזאָפן שפּאַרן זיך איבער די זאַכן; דאַקעגן דורך אַ קלאָרן ווירקליכן באַווײַז אין פאָרעם פון אַ הימלשער התגלות קען ניט זײַן קיין צווייפל. אַזוי איז אויך בנוגע עטישקײַט, וואָס די פילאָזאָפן זײַנען ניט אַלע אײַנשטימיק איבער דער שאלה וואָס באַשטייט גוט, דאַַקעגן די אַנטפּלעקטע רעליגיע קען אָנזאָגן דעם מענטשן וואָס איז גוט און וואָס איז שלעכטס.
סטיל
דער ספר איז אויסגעשטעלט פון דיסקוסיעס צווישן א גוי (מלך הכוזרים) מיט א ייד אויף די יסודות הדת. פאלגנדיג איז א טייל פון דער ספר:
- (ב) אמר הכוזרי: תאר נא לי אפוא, מה מעשי החסיד אצלכם:
- (ג) אמר החבר: החסיד הוא האיש המפקד על מדינתו. הנותן לכל יושביה את לחם חוקם, ומספק להם כל צורכם במידה נכונה, והוא נוהג בכולם בצדק. לא יעשוק איש מהם ולא יתן לאיש יותר ממנתו הראויה לו. כי על כן, הוא מוצא את כולם בשעה שהוא צריך להם, נישמעים לו, ממהרים להענות לקריאתו, עושים ככל אשר יצוום ונזהרים מכל אשר יאסור עליהם:
- (ד) אמר הכוזרי: לחסיד שאלתיך, לא למושל:
- (ה) אמר החבר: החסיד הוא הוא המושל. שהרי כל חושיו וכחותיו הנפשיים והגופניים סרים אל משמעתו, והוא מנהיג אותם הנהגה מדינית ממש, כמו שנאמר "ומושל ברוחו מלוכד עיר", והוא האיש הראוי לשלוט כי אילו עמד בראש מדינה, היה נוהג בה בצדק, כשם שנהג מנהג צדק בגופו ובנפשו. שכן הוא חוסם את הכוחות המתאוים ומונע אותם מעבור גבולם, לאחר שנתן להם חלקם, וסיפק להם כל מה שממלא חסרונם: מאכל במידה, ומשתה במשורה ורחיצה, וכל השייך לה כפי הצורך, וכן הוא חוסם את הכוחות הכעסניים השואפים להגלות שלטונו, לאחר שסיפקם ונתן להם חלקם בנצחנות, עד כמה שזו נחוצה לויכוחים בחכמות או בדעות ולשם גערה באנשים רעים..." (ספר הכוזרי, מאמר שלישי, ב'-ה')
כוזרי איז א אידישער גרונד ספר איבער אמונה און השקפה אויסגעפאָרעמט אין אַ דעבאַטע מיט אַ קעניג וואָס האָט זיך נאָכדעם מגייר געווען צו די אידישע גלויבן צוזאַמען מיט זיין גאנץ פאלק.
עס איז דא חילוקי דעות ביי די היסטאריקער צו איז עס אמת געווען אז עס האט עקזיסטירט א מלך אין כוזרי וואס האט זיך מגייר געווען אדער איז עס נישט געווען אין פאקט נאר דער בעל מחבר האט דאס אזוי אויסגעפארמט.
ביי טייל חסידים האט מען נישט געלערנט דער ספר פון וועגן דער איסור פון פארשן אין אמונה.