רוי:צענזור
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
די צענזור אויף ספרים באַדייט די סיסטעמאַטישע איבערקוקונג און קאָנטראָל פון מאַנוסקריפּטן אָדער געדרוקטע ספרים, דורך רעליגיעזע אָדער מלוכישע אויטאָריטעטן, כּדי צו פאַרמיידן די פאַרשפּרייטונג פון נישט־געוואָלטע אידעען. די היסטאריע פון אידישער צענזור ציט זיך פון די אוראַלטע צייטן ביז היינט, און זי נעמט אַריין צוויי הויפּט־פאָרמען: דרויסנדיגע צענזור דורך גוי'שע רעגירונגען אָדער רעליגיעזע אויטאָריטעטן, און אינערליכע צענזור דורך אידישע רבנישע אָדער קהלישע אויטאָריטעטן. צענזור האָט זיך אויסגעדריקט אין פאַרשידענע וועגן, ווי: אַרויסשניידן אָדער פאַרריכטן אויסדרוקן, קאָנפיסקאַציע פון גאַנצע ביכער, אָדער גאָר זייער פארברענונג.
דרויסנדיגע צענזור
די דרויסנדיגע צענזור איז געווען אויסגעצייכנט דורך אירע אידעאָלאָגישע מאָטיוון (באַשיצן קריסטליכקייט) אָדער פּאָליטישע מאָטיוון (באַשיצן די מלוכה).
דורך דער קאַטוילישער קירכע אין איטאַליע (16טן יאָרהונדערט)
די קאַטוילישע קירכע האָט געפירט די מערסטע אומטאָלעראַנטע פאָרעם פון צענזור, אַלס אַ טייל פון איר טעאָריע צו באַשיצן דעם מענטש פון "כּפירישע" אידעען וואָס קענען ברענגען צו אייביגער פאַרדאַמונג[1]. די אַטאַקע אויף ספרים דורך דער קירכע האָט זיך אָנגעהויבן אין מיטן 13טן יאָרהונדערט, ספּעציעל נאָך דער דיספּוטאַציע אין באַרצעלאָנע אין 1263, ווען די אידן זענען באַפוילן געוואָרן אַרויסצונעמען אַלע קעגן־קריסטליכע פּאַסאַזשן פון זייערע ספרים. נאָך דעם בראַגאַדין־דזשוסטיניאַני מחלוקת אין ווענעדיג, איז די אויפמערקזאַמקייט פונעם תּלמוד שטאַרק געוואָרן[2]. אין 1553, איז דער תּלמוד פאַרדאַמט און פאַרברענט געוואָרן ערשטנס אין רוים און דערנאָך אין רוב אַנדערע איטאַליענישע שטעט. די פאַרברענונג פונעם תּלמוד איז געווען אַ טייל פון דער קאַטוילישער סטראַטעגיע קעגן דער פּראָטעסטאַנטישער רעפאָרמאַציע.
• אינדעקס ליבראָרום פּראָהיביטאָרום: דער תּלמוד איז געווען ליסטירט אין דער "אינדעקס פון פאַרבאָטענע ספרים" (Index auctorum et librorum prohibitorum), וואָס איז אַרויסגעגעבן געוואָרן דורך פּויפּסט פּאָול דער פירטער (Paul IV) אין 1559. שפּעטער, אין 1589, האָט סיקסטוס דער פינפטער (Sixtus V) פאַרשפּרייט דעם אינדעקס אויף אַלע אידישע ספרים וואָס מען האָט געקענט טייטשן ווי אַנטי־קאַטויליש.
די אידן פון איטאַליע האָבן געפּרואווט צו ראַטעווען זייערע ספרים דורך צוויי טאַקטיקן: אינערליכע צענזור, און לאָביאירן דעם פּויפּסט צו גרינגער מאַכן די קאָנפיסקאַציע־פּאָליטיק. איינער פון די קאָמפּראָמיסן איז געווען די אינסטיטוציע פון צענזור דורך דער אידישער קהילה אַנשטאָט די גאַנצע קאָנפיסקאַציע.
• ספר הזיקוק: אין 1595 איז געגרינדעט געוואָרן דער "אינדעקס עקספּורגאַטאָריוס" (Index expurgatorius)[3] פאַר העברעישע ספרים, באַקאַנט ווי ספר הזיקוק. דער דאָזיגער אינדעקס האָט געלייכנט וועלכע פּאַסאַזשן מען דאַרף פאַרריכטן אָדער אַרויסנעמען פאַר דער פּובליקאַציע. די צענזורן זענען געווען אָפט משומדים פון אידישן אָפּשטאַם. איינער פון די חשובסטע צענזאָרן איז געווען דאָמעניקאָ ירושלמי, וועלכער האָט געשריבן דעם ספר הזיקוק.
ספּעציפישע צענזורן־טוישן די צענזור האָט אָפט געצילט טערמינען וואָס מען האָט געהאַלטן פאַר באַליידיגנדיג פאַר קריסטן אָדער קריסטנטום. די טערמינען "גוי"[4], "נכרי", "ערל", און "אומות העולם" אין דער תּלמוד איז געביטן געוואָרן צו "עובד כּוכבים ומזלות", וואָס מען פאַרקירצט געוויינטליך צו עכו"ם. מסכת עבודה זרה איז אינגאַנצן אויסגעמעקט געוואָרן פון דער באַזעלער אויסגאַבע פונעם תּלמוד (1578–80). • פּאַסאַזשן וואָס האָבן גערעדט וועגן דער דערהויבנקייט פון אידן, דעם משיח, אָדער אַפּאָלאָגעטישע אינטערפּרעטאַציעס לטובת אידישקייט זענען אויך צענזורירט געוואָרן.
אין צענטראַל־ און מזרח־אייראָפּע
אין צענטראַל־ און מזרח־אייראָפּע, בפרט אין פּראָג און פּוילן, איז די אויפזיכט איבער אידישן דרוק אַריינגעפאַלן אין די הענט פון ביידע קאַטוילישע און פּראָטעסטאַנטישע רעליגיעזע אויטאָריטעטן, וואָס האָבן געאייניגט אַז אידישע ספרים מוזן צענזורירט ווערן.
• פּראָג: די צענזור פון ספרים איז אָפט געווען אונטער דער השגחה פון יעזואיטישע פּראָפעסאָרן פונעם קאַרלס אוניווערזיטעט. אַ באַקאַנטער פאַל איז די קאָלאַבאָראַציע פונעם יעזואיט פראַנציסקוס האַזלבּאַוער (Franciscus Haselbauer) מיטן רב, ר' יונתן אייבשיץ, ביים אַרויסגעבן דעם פּראָגער תּלמוד (מסכתּא ברכות, 1728). האַזלבּאַוער האָט געזען זיין אַרבעט ווי expurgare et corrigire (אַרויסנעמען און פאַרריכטן). אין טיילן פון דער פּראָגער אויסגאַבע איז דער טעקסט איבערגעשריבן געוואָרן צו באַגרעניצן די אויטאָריטעט פון די חז"ל נאָר אויף אידן, אָדער צו באַגרעניצן די רעאַליטעט פון אידישע פּרעצעפּטן נאָר צו אַלטע צייטן און אין ארץ־ישׂראל[5].
אין צאַרישן רוסלאַנד
די שטרענגע שטאַטישע צענזור פון העברעישער און אידישער ליטעראַטור אין רוסלאַנד און פּוילן האָט זיך אָנגעהויבן 25 יאָר נאָכדעם ווי אידן זענען געוואָרן רוסישע אונטערטאַנען אין 1772. פריערדיגע רעגולאַציעס, ווי קאַטערינאַ די גרויסע'ס דעקרעט פון 1763, האָבן זיך נישט געצויגן אויף אידישע שפּראַכן, ווייל די אָפיצירן האָבן זיי נישט פאַרשטאַנען. די ערשטע מלוכישע צענזורן פאַר אידישע ווערק זענען געווען משה חזקיל און יחזקאל דוד לוי, באַשטימט אין ריגע אין 1797[6].
נאָך אַ נייעם געזעץ וועגן צענזור אין 1826, איז וואָלף טוגענדהאָלד באַשטימט געוואָרן אַלס צענזור אין ווילנא אין 1827. ער איז געווען אַ משׂכּיל. טוגענדהאָלד און אַנדערע משׂכּילישע צענזורן, ווי לֵאון אֶלקאַן און יאָסיף זייבערלינג (Iosif Zeiberling), זענען געווען שליסל־אינפאָרמאַנטן פאַר דער מלוכה וועגן אידישן לעבן. אין דער ערשטער העלפט פונעם 19טן יאָרהונדערט האָבן די משׂכּילישע צענזורן באַאיינפלוסט די פּאָליטיק פונעם שטאַט צו פאַרליכטן די אידישע באַפעלקערונג. אין פוילן איז טוגענדהאָלד'ס ברודער, יאַקוב טוגענדהאָלד, געווען דער צענזור פאַר אידישע פּובליקאַציעס אין וואַרשע[6].
די צענזורן האָבן זיך פאָקוסירט כּמעט אויסשליסלעך אויף רעליגיעזע מאַטעריאַלן, ספּעציעל חסידישע ליטעראַטור, וואָס זענען פאַרברענט און צעשטערט געוואָרן. צוליב דער איינפלוס פון משׂכּילישע צענזורן ווי וואָלף טוגענדהאָלד, זענען חסידישע דרוקערייען געווארן פאַרמאַכט אין 1836, אַחוץ אין ווילנא און זשיטאָמיר, וועלכע האָבן באַקומען אַ מאָנאָפּאָל[7].
• פאַרבאָטן פּאָליטישע קריטיק: אין דער צווייטער העלפט פונעם 19טן יאָרהונדערט איז די הויפּט־אָביעקט פון צענזור געוואָרן סעקולערע אידישע ליטעראַטור. דער צענזור־הויפּט אין פּעטערבורג האָט פאַרבאָטן צו דרוקן נייעס וועגן אַנטי־אידישע ראָיִען. טעקסטן וואָס האָבן געהאַט רמזים וועגן "טיראַנען און דעם גלות־לאַנד" זענען צענזורירט געוואָרן אין סידורים (אַזוי ווי אין "שמונה־עשׂרה" און "תּחנון"). אין 1901 איז אַ פּאַסאַזש אין דער Jewish Encyclopedia וועגן צאַר אַלעקסאַנדער דער דריטערס רדיפות קעגן אידן פאַרשמירט געוואָרן מיט שוואַרצער טינט אין די קאָפּיעס וואָס מען האָט אַריינגעלאָזט אין רוסלאַנד[8].
אין דעם ראַטן־פאַרבאַנד
צוויי טעג נאָך נאָך דער בּאָלשעוויקער רעוואָלוציע אין 1917, איז צענזור ווידער איינגעפירט געוואָרן, און זי האָט געדויערט כּמעט ביזן סוף פונעם סאָוועטישן רעזשים. די סיסטעם איז אַדמיניסטרירט געוואָרן דורך דער גלאַווליט (Glavlit), געגרינדעט אין 1922, וועלכע האָט פאָרגערוקט די מאַרקסיסטיש־לעניניסטישע אידעאָלאָגיע.
• העברעיש און אידיש: גלייך נאָך דער רעוואָלוציע זענען ווערק וועגן אידישקייט און כּמעט אַלע פּובליקאַציעס אויף העברעיש באַלד פאַרבאָטן געוואָרן. אידישע טעמעס האָבן אָנגעהויבן צו פאַרשווינדן פון סאָוועטישער פּראָזע און פּאָעזיע, אַחוץ אין אידיש. כאָטש אידישע טעמעס האָבן אָנגעהויבן צו פאַרשווינדן פון רוסישער פּראָזע און פּאָעזיע, זענען זיי טאָלערירט געוואָרן אויף אידיש אַלס אַ פאָלקס־שפּראַך.
• דער "תּלמוד‟ פון צענזורן: די סאָוועטישע צענזורן, פון וועלכע אַ טייל זענען געווען אידן, האָבן געאַרבעט מיט אַ גרויסן באַנד דאָקומענט פון ליסטעס פון אינפאָרמאַציע וואָס מען מעג נישט אַרויסגעבן, אַזעלכע ווי קרימינאַל־סטאַטיסטיק אָדער נאַטירליכע קאַטאַסטראָפעס, וואָס איז אומפאָרמעל באַקאַנט געווען ווי דער "תּלמוד‟[9].
• שואה (האָלאָקאָוסט): די שואה איז געווען איינע פון די "אידישע טעמעס" וואָס זענען צענזורירט געוואָרן; זי איז קיינמאָל נישט געלייקנט געוואָרן, נאָר איז פאַרטונקלט געוואָרן אין דעם אַלגעמיינעם ליידן פון אַלע סאָוועטישע פעלקער. דער באַקאַנטער ליד "באַבי יאַר" פון יעווגעני יעווטושענקאָ (Yevgeny Yevtushenko) אין 1961, וואָס האָט פּראָטעסטירט קעגן דעם שווייגן איבער דעם אידישן טראַגעדיע, האָט אַרויסגערופן אַ שטורעם פון קריטיק[8].
• ישׂראל און ציוניזם: נאָך דער 1967 מלחמה זענען אַלע מאַטעריאַלן שייך צו ישׂראל אָדער ציוניזם געוואָרן שטרענג צענזורירט.
נאַצי־דייטשלאַנד
די נאַצישע און פאַשיסטישע רדיפות זענען געווען געצילט נישט נאָר קעגן אידן, נאָר אויך קעגן זייער ליטעראַרישער און וויסנשאַפטלעכער אַרבעט, וועלכע זענען קאָנפיסקירט, פאַרבאָטן און מאַסן־פאַרברענט געוואָרן. • די באַקאַנטע ביכער־ברענונגען דורך סטודענטן־אָרגאַניזאַציעס (געשטיצט פונעם רעזשים) האָבן פּאַסירט דעם 10טן מיי 1933 אין איבער 20 אוניווערזיטעטן־שטעט. צוו. אַנדערן זענען פאַרברענט געוואָרן ווערק פון יידישע מחברים ווי היינריך היינע און זיגמונד פרייד. • דער צענזור־פּראָצעס פון טעקסטן פירט צו דער "אַבסאָלוטער צענזור" פון אידישע לעבנס.
אינערליכע אידישע צענזור
אינערליכע צענזור איז געווען דורכגעפירט דורך רבנישע אויטאָריטעטן מיט דער כּוונה צו האַלטן רעליגיעזע אינטעגריטעט און אָפּצושלאָגן אידעען וואָס מען האָט געהאַלטן פאַר כּפירה אָדער אוממאָראַליש.
מחלוקות אויף רמב"ם
די כתבים פון ר' משה בן מיימון (רמב"ם), ביים ערשטן אין זיין פילאָסאָפישן ווערק מורה נבוכים און ספר המדע, האָבן פּראָוואָקירט אינערליכע מחלוקות און פאַרבאטן, ווייל מען האָט זיי געהאַלטן פאַר כּפירישע אָדער מאָראַליש שעדליך. • אין 1232, זענען די שריפטן פונעם רמב"ם פאַרברענט געוואָרן דורך דער קריסטלעכער אינקוויזיציע. דאָס איז געשען, לכאורה, אויף דער אינסטיגאַציע פון טידישע קעגנער. • דער דאָזיגער פאַל פון טידישער אינערלעכער קעגנערשאַפט, וואָס האָט געפירט צו אַ קריסטלעכן אויטאָ־דאַ־פע, האָט צוריקגעשלאָגן, ווייל עטליכע יאָר שפּעטער האָט זיך אָנגעהויבן אַ לאַנגע געשיכטע פון פאַרברענונגען פונעם תּלמוד דורך די זעלבע פרייערס.
הסכּמות און רבנישע מאַכט
הסכּמות זענען געוואָרן אַ באַדייטנדער מיטל פאַר אינערליכער צענזור און צו באַשטימען רבנישע אויטאָריטעט איבערן אידישן בוך־מאַרק.
• די ערשטע הסכּמה איז געווען אין ספר האגור פון ר' יעקב בן יהודה לאַנדאַו אינעם 15טן יאָרהונדערט[10]. • אין 1554, האָט אַ רבנישע קאָנפערענץ אין פעראַראַ באַשטימט, אַז יעדער ספר דאַרף האָבן די הסכּמה פון דריי באַקאַנטע רבנים און קהלשע פירער. • די פאָדערונג פאַר הסכּמות איז שטאַרק געוואָרן אונטערן איינדרוק פון שבתיאיזם און פראַנקיזם.
אידעאָלאָגישע און מאָראַלישע צענזור
אידישע אויטאָריטעטן האָבן צענזורירט אַ ריי אידעאָלאָגישע אָדער מאָראַלישע טעמעס:
• אַנטקעגן קבלה: אַ טייל רבנים האָבן זיך קעגנגעשטעלט דעם לערנען קבלה.
• חסידים קעגן מתנגדים: די גרויסע מלחמות אינעם 18טן און 19טן יאָרהונדערט צווישן חסידים און מתנגדים זענען געווען פול מיט צענזור; אַפילו אין דער צייט פונעם מומר־באַשולדיגונג אויף ר' יונתן אייבשיץ דורך ר' יעקב עמדין, האָט דער "ועד ארבע ארצות" געהערשט איבער דער פאַרברענונג פון צוויי עמדינס ספרים אין 1753.
צענזור אין היינטצייטיגער אַרטאָדאָקסיע
אין דער מאָדערנער צייט, בפרט אין דער חסידיש־ליטווישער (חרדי) געזעלשאַפט, ווערט די היסטאריע אָפט רעדאַגירט כּדי צו שאַפן אַן אידעאָלאָגישע נאַראַטיוו.
• היסטאָריאָגראַפיע: ארטאָדאָקסישע היסטאָריאָגראַפיע שאַפט אַ "קאָנטער־היסטאָריע" וואָס פילטרירט נישט־געוואָלטע פאַקטן און פאַרשמירט די "פינצטערע" אַספּעקטן פון דער פאַרגאַנגענהייט, כּדי צו פאַרשטאַרקן אַ געוויסע וועלט־באַנעם (וועלט־אנשויאונג).
• באַשיצן דעם כּבוד: די צענזור אין דער חרדישער סביבה (ווי די לויטן ליטווישן ישיבה־וועלטבאַנעם) שטעלט דעם כּבוד פון רבנים ("גדולים") העכער פון היסטאָרישער אָביעקטיווקייט[11].
• ביישפּילן: מען האָט צענזורירט ביכער וואָס האָבן געהאַט פּאָזיטיווע רעפערענצן צו השׂכּלה אָדער ציוניזם. למשל, די ביאָגראַפיע "מיין פעטער דער נצי"ב" (My Uncle the Netziv) איז צענזורירט געוואָרן ווייל עס איז געווען דערמאנט, אַז דער נצי"ב פון וואָלאָזשין ישיבה האָט געהאַט סעקולערע שטודיעס[12]. דאָס בוך איז צוריקגערופן געוואָרן פון אַ חרדישער מוסד, ווײל עס שטימט נישט מיטן אידעאַליזירטן בילד פונעם רב[13].
• אישות ענינים: רבנים האָבן פאַרבאָטן סאַלאַציעזע אָדער טריוויאַלע פּובליקאַציעס. אַפילו היינט, ווערן זאַכן וואָס זענען שייך צו אישות אָדער באַשיידענע ענינים (צניעות) רעדאַגירט אין דער חרדישער ליטעראַטור. למשל, אויסגאַבעס פון רמב"מ'ס משנה תּורה פון 1702 מיט נישט באַשיידענע צייכענונגען אויף דער טיטל־בלאַט וואָלט מען קיינמאָל היינט נישט איבערגעדרוקט אין אַ טראַדיציאָנעלער דרוקעריי.
• הלכה: אינערליכע צענזור קומט פאָר אויך אין הלכה־ספרים, כּדי צו היטן דאָס ציבור פון אידעען וואָס ווערן געהאַלטן פאַר סכּנותדיג. אַ ביישפּיל איז דאָס אויסמעקן אַלטע לעניענטע מיינונגען וועגן דעם אָנטוען פון אַ קאפּל אָדער די תקנות פון מצה־באַקן אין נייע אויסגאַבעס, כּדי צוצושטעלן דעם טעקסט צום היינטצייטיגן מנהג[14][15].
• פרויען ליטעראַטור: אין דער חרדישער פרויען־ליטעראַטור עקזיסטירט אַן עקסטענסיווע צענזור (אויך זעלבסט־צענזור) כּדי צו באַשיצן די "פאַרשלאָסענע געזעלשאַפט‟ און פאַרשווייגן קריטישע מעסעדזשעס[16].
- ↑ Encyclopaedia Judaica.
- ↑ Bragadin-Giustiniani dispute - Wikipedia.
- ↑ https://digi.vatlib.it/mss/detail/171863.
- ↑ See Kahn, Yoel H. ch 5 in Censorship in Medieval and Renaissance Liturgy https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195373295.003.0006 , 2010 “Beginning as early as the mid-thirteenth century, the Church condemned the use of the word goy (gentile) in Jewish texts.”.
- ↑ Maciejko, Pawel. "The Rabbi and the Jesuit: On Rabbi Jonathan Eibeschutz and Father Franciscus Haselbauer Editing the Talmud." Jewish Social Studies, vol. 20, no. 2, winter 2014, pp. 147+.
- ↑ 6.0 6.1 Censorship in the Russian Empire by Dmitry A. Elyashevich Translated from Russian by Benjamin Nathans.
- ↑ The Brothers Tugendhold & Jewish Censorship in the Nineteenth Century: Addition and Subtraction in the Warsaw 1853 Ḥumash By: ELI GENAUER and DAN RABINOWITZ.
- ↑ 8.0 8.1 External and Internal Censorship of Hebraica - Association of Jewish Libraries.
- ↑ Censorship in the USSR by Zvi Gitelman.
- ↑ Censorship Uncensored: A Timeline of Jewish Censorship - 18Forty.
- ↑ Changing the Immutable - Marc Shapiro.
- ↑ https://seforimblog.com/2014/03/the-netziv-reading-newspapers-on-3/.
- ↑ “There Was Only One Man in the Shtetl...”: Haredi Judaism’s Founding Myth.
- ↑ https://hakirah.org/Vol%204%20Rabinowitz.pdf.
- ↑ https://judaism.stackexchange.com/questions/133270/censorship-of-halachic-jewish-sources#:~:text=Update%3A%20Another%20answer,matzah%20for%20Pesah.
- ↑ https://www.daat.ac.il/daat/ktav_et/maamarim/bolek01.pdf.