רוי:ועד הפקידים והאמרכלים
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
ועד הפקידים והאמרכלים (פקו"א אָדער פקוא"מ), איז געווען אַן אשכנזישער אידישער פילאַנטראָפּישער ארגאַניזאַציע וואָס איז געגרינדעט געוואָרן אין אַמשטערדאַם אין יאָר תק"ע, אנהייב פונעם 19טן יאָרהונדערט, און איז געווען טעטיג איבער אַ הונדערט יאָר ביז צו דער ערשטער וועלט מלחמה.
ציל און אידעאָלאָגיע
די הויפּט־ציל פון דער פקוא"מ איז געווען צו זאַמלען כספים (וואָס זענען באַוואוסט אַלס "חלוקה") און זיי פאַרשפּרייטן צו די אָרעמע אידן פון דעם "ישוב הישן" אין ארץ ישראל. דער ארגון איז אויפגעשטעלט געוואָרן אַלס אַן אַשכנזישער גוף, אַ פּאראלעל צו דער ספרדישער ארגאניזאציע, דער "ועד פקידי קושטא" אין איסטאַנבול, וועלכע האָט פריער געפירט די הנהגה.
די פקוא"מ איז געווען אַן אָרגאַניזאַציע וואָס האָט זיך געהאַלטן ביים אולטראַ-אָרטאָדאָקסישן צוגאַנג, און האָט געקעמפט קעגן דער השכלה און רעפאָרם באַוועגונג, וועלכע האָבן זיך דעמאָלט פאַרשפּרייט אין מערב אייראָפּע. זייער ציל איז געווען צו פאָרמירן דעם ישוב אַלס אַ "חברת לומדים" (אַ געזעלשאַפט פון לערנער) און אַ מוסטער פון קאָנסערוואַטיזם, דורך צושטעלן שטיצע נאָר פאַר אידן וואָס לערנען תורה, און נישט פאַר קהילה־פאַרוואַלטונג אָדער קויפן לאַנד.
פירערשאַפט און סטרוקטור
דער פירער פון דער פקוא"מ איז געווען רבי צבי הירש לעהרן (1784–1853), אַ באַנקיר פון האָלאַנד, וועלכער האָט געפירט דעם ארגון פאַר דעם גרעסטן טייל פון מיטן 19טן יאָרהונדערט. הרב לעהרן האָט געפירט דעם ארגון מיט אַ הויכן מאָס פון מאַכט. די פקוא"מ האָבן איינגעפירט אַ ריכטיגע, קאָנצענטרירטע סיסטעם פאַרן געלט־זאַמלונג, און האָבן גענוצט מאָדערנע מעטאָדן פון אַדמיניסטראַציע און חשבונאות (נאָך דעם מוסטער פון זיין באַנק) כדי צו פאַרבעסערן דעם סיסטעם.
די פקוא"מ האָבן באַשטימט אַ סדר החלוקה (אַ שליסל) פאַר די געלטער, וועלכע זענען געווען באַשטימט צו גיין סיי צו די אַשכנזים סיי צו די ספרדים אין די פיר הייליגע שטעט (ירושלים, צפת, חברון, טבריה). אין יאָר תקפ"ט (1829), צום ביישפּיל, איז דער גאַנצער סכום פון געלט מחולק געוואָרן אַזוי: 39 חלקים זענען געווען פאַר כולל פרושים אין ירושלים, 35 חלקים פאַר כולל חסידי וואהלין אין צפת, און 33 חלקים פאַר די ספרדישע קהילות אין ירושלים, צפת, חברון און טבריה צוזאַמען.
מלחמה קעגן שליחים און מאָדערניזאַציע
די פקוא"מ, אונטער דער פירערשאַפט פון הרב לעהרן, האָט געפירט אַ קאַמף קעגן דער טראַדיציאָנעלער סיסטעם פון שד"רים (רבנישע שליחים פון ארץ ישראל), וועלכע פלעגן רייזן איבער אייראָפּע כדי צו זאַמלען נדבות. די פקוא"מ האָט געהאַלטן, אַז דער סיסטעם איז געווען טייער און נישט־עפעקטיוו, און האָבן געוואָלט צענטראַליזירן די זאַמלונגען און שיקן די כספים דירעקט דורך באַנקירן, דורך וועקסלען (חלוף כתב - Polisa).
דער באַשלוס צו אפּשאַפן די שליחים אין מערב אייראָפּע האָט געברענגט מחלוקת, אַריינגערעכנט מיט רבי נתן עמרם פון חברון, וועלכער האָט זיך געקעגנגעשטעלט צו דעם ביטול פון דער שליחות אינסטיטוציע, טענהנדיג אַז דער שליחות איז נויטיג צו פאַרשטאַרקן די בונד צווישן די יודן פון גלות מיט ארץ ישראל[1].
הרב לעהרן האָט זיך שטאַרק קעגנגעשטעלט יעדן מאָדערנעם פלאַן אין ישוב, זעענדיג אין דעם אַ סכנה פאַר דער אָרטאָדאָקסישער קהילה:
- ער איז געווען אַ האַרבער קעגנער פון משה מונטיפיאָרי, ספּעציעל וואָס עס איז נוגע צו אַריינברענגען "פּראָדוקטיוויזאַציע" (ווי לאַנדקויפן אָדער גרינדן שולעס), ווייל ער האָט געוואָלט אָנהאַלטן דעם לעבנסשטייגער פון לומדים וואָס זענען גענצליך אָפּהענגיג פון דער חלוקה.
- ער האָט געוואָרנט קעגן דער גרינדונג פון אַ אידישן שפּיטאָל אין ירושלים, מחמת דעם חשש אַז אַ דאָקטער וואָס האָט זיך געלערנט אין אייראָפּע וועט ברענגען מאָדערנע געדאנקען וואָס קענען פאַרדארבן די תלמידי חכמים.
- הרב לעהרן האָט געזוכט צו באַגרעניצן עליה קיין ארץ ישראל, טענהנדיג אז עליה אָן קאָנטראָל וועט שאַטן דעם ישוב וועלכער פאַרלאָזט זיך אויף באַגרעניצטע חלוקה־געלטער.
שפּעטערע יאָרן און אַרכיוו
די מאַכט פון דער פקוא"מ האָט זיך פאַרקלענערט נאָך דער פטירה פון הרב לעהרן אין 1853, און נאָך דער פטירה פון זיין ברודער ר' עקיבא אין 1876, בעיקר צוליב דער פאַרשטאַרקונג פון אינערליכע שפּאַלטונגען אין דער אַשכנזישער קהילה.
דער ארגון האָט איבערגעלאָזט אַ ריזיגן אַרכיוו, וועלכער אַנטהאַלט צענדליגע טויזנטער איגרות (בריוו) וואָס זענען געשיקט געוואָרן דורך דעם ארגון צו קהילות און יחידים אין פינף קאָנטינענטן. דאָס אַרכיוו דינט אַלס אַ הויפּט היסטאָרישער מקור פאַר דער געשיכטע פון אידישן ישוב אין דעם 19טן יאָרהונדערט.
דרויסנדיגע לינקס
- "אן אוצר פון בריווען צו די פקידים ואמרכלים אין אמשטרדם תר"מ-ע", אשכול אויף אייוועלט
- ארכיוו פון די פנקסים פון פקוא"ם, אויף יד יצחק בן צבי