רבי שבתי משורר באס

רבי שבתי משורר בּאַס איז געווען א מוכר ספרים, דרוקער, און מוציא לאור, אין די ת' יארן. ער איז בארימט מיט זיין פירוש שפתי חכמים אויף רש"י על התורה, און מיט זיין ביבליאגראפישע ווערק שפתי ישנים.

ביאגראפיע

באס איז געבוירן אין יאר ת"א אין שטאט קאליש אין פוילן, צו זיין טאטן רבי יוסף. ר' יוסף האט געהאט נאך א זון, א גאון און מקובל, רבי יעקב שטרימר. ביי דער שוועדישער אינוואזיע אין פוילן אין די יארן תט"ז–תי"ח, זענען באַס'ס עלטערן אומגעברענגט געווארן דורך די קאזאקן ד' חשוון תי"ז, צווישן א גרויס טייל פון די אידישע קהילה אין קאליש.

שבתי און זיין עלטערער ברודער זענען געראטעוועט געווארן און אנטלאפן קיין פראג, וואו ער האט געלערנט ביי רבי מאיר ווערטירשׂ, אין אלטן שול. פארמאגנדיג אן אנגענעמע שטימע, האט באס געדינט אלס משורר מיט'ן חזן רבי לייב שיר השירים אינעם אלטניי שול אין פראג, און דערפאר האט ער באקומען די צונעמען "משורר" און "באַס". אין יאר ת"ל איז צו ר' שבתי געבוירן זיין זון יוסף.

אין פראג האט ער זיך איינגעהאנדלט א גרונטליכע ידיעה אין ש"ס, און אויך אן אלגעמיינע ערציאונג, וואס האט אריינגענומען לאטיין. זיין ליבע צו ספרים און א קריטיקער געפיל האבן אים צוגעצויגן צו דרוקן און פארעפנטליכן. אין יאר תכ"ט האט ער ארויסגעגעבן אַן איבערגעארבעטע אויפלאגע פונעם ספר 'באר משה', פון רבי משה שׂערטילשׂ, וואס פארטייטשט אויף אידיש די שווערע ווערטער פון חומש און חמש מגילות. רבי שבתי האט צוגעלייגט א קורצער הקדמה אין לשה"ק און אין אידיש, און האט צוגעלייגט עטליכע זייטן פון כללי הדקדוק. דער ספר איז דאן געווען זייער פאפולער צווישן מלמדים, און געוויסע קהילות האבן פארלאנגט אז די מלמדים זאלן זיך באנוצן בלויז מיט דעם.

וויבאלד עס איז נישט געווען קיין פולשטענדיגע ליסטע אין לשון-קודש פון אידישער ליטעראטור, האט ער זיך אונטערגענומען צוזאמצושטעלן. פון תל"ד האט באַס געוואנדערט צווישן שטעט אין לענדער באזוכנדיג ביבליאטעקן אין פּוילן, דייטשלאנד און האלאנד. צווישן אנדערע איז ער אריבער גלוגא, קאליש, קראטאשין, ליסא, וויען, פויזן, ווירמייזא, ביז ער האט זיך ענדליך, אין יאר תל"ח, אפגעשטעלט אין אמסטערדאם, האלאנד, וואו ער האט זיך אויפגעהאלטן פינף יאר.

אין אמסטערדאם האט ער שטודירט די קונסט פון דרוקן און הגה, און ארויסגעגעבן זיינע דריי חיבורים, 'מסכת דרך ארץ' - א וועגווייזער-ביכל אויף אידיש פאר רייזנדע (ת"מ); דער חומש מיט א פירוש אויף רש"י, 'שפתי חכמים' (ת"מ), א פּאפּולערער פירוש אפט איבערגעדרוקט; און 'שפתי ישנים' (ת"מ), א ליסטע אין לשון־קודש פון ארום 2,200 ספרים.

אין תמ"ח האט ער באקומען א פּערמיט אויפצושטעלן א לשון־קודש דרוקעריי אין אַוראַס, דייטשלאנד (12 מייל פון ברעסלוי), און דאס איז באלד נאכדעם אריבערגעפירט געווארן קיין דיהרנפורט. דער ערשטער ספר געדרוקט דורך באַס איז געווען רבי שמואל בן אורי שרגא'ס פירוש בית שמואל (תמ"ט), אויף שולחן ערוך אבן העזרבית שמואל, דירנפורט, תמ"ט. ער האט זיך אויך ערפאלגרייך פארנומען מיט בוכ־האנדל.

ווען די קאטויליקן האבן באשולדיגט באַס אין פארשפרייטן האס קעגן די קריסטן און דער רעגירונג, איז אים צוערשט געלונגען זיך אפצושאקלען פון די באשולדיגונגען; אבער אין תע"ב האבן די קאטויליקן איבערגע'חזר'ט די באשולדיגונגען און ער איז ארעסטירט געווארן. אין דער פראצעס, איז אים געלונגען צו אויפוויין די אומוויסנהייט פון זיינע באשולדיגער און ער איז באפרייט געווארן. זיינע זין און אייניקלעך האבן ווייטער געדרוקט ספרים אין דיהרנפורט ביז די ת"ק יארן.

ווערק

שפתי חכמים

אין ענדע יאר ת"מ איז אין אמסטערדאם געדרוקט געווארן א חומש, אין דרוק פון רבי אורי פייוויש הלוי. דער חומש און תרגום איז מוגה געווארן דורך ר' שלמה די אוליוירה, פון די ספרד'ישע רבנים אין אמסטערדאם, א מומחה אין דקדוק. ר' שבתי האט מגיה געווען די רש"י (און די תולדות אהרן, בעל הטורים, און מנין המצוות) און צוגעלייגט מראה מקומות צו פסוקים און מאמרי חז"ל, און בעיקר - צוזאמגעשטעלט דעם פירוש 'שפתי חכמים' אויף רש"י אויף חומש און די חמש מגילות.

רבי שבתי ערקלערט אין זיין הקדמה אז ער האט זיך געוואונדערט פארוואס פון אלע מפרשי רש"י האט מען קיין איינס נישט געדרוקט אויפן עמוד מיט די חומש און רש"י, וואס דאס וואלט פיל פארגרינגערט צו לערנען און פארשטיין רש"י'ס ווערטער. דערפאר האט ער פארפאסט דעם פירוש "שפתי חכמים" וואס איז צוזאמגעשטעלט פון די פארשידענע מפרשים. איר אלגעמיינע שיטה איז צו אידענטיפיצירן די שוועריגקייט וואס האט געמאכט רש"י'ס פירוש נויטיג.

שפתי חכמים איז בעיקר א העתק פון ספר מנחת יהודה פון רבי יהודה לייב איילנבורג אב"ד בריסק. דער מנחת יהודה איז בעיקר געבויט אויפן מזרחי, חוץ געוויסע ציטאטן פון זיין רבי'ן רבי בצלאל, און פונעם מהרש"ל, און נאך. רבי שבתי האט איבערגעשריבן דעם מנחת יהודה, איבערגעארבעט דעם לשון און ארויסגענומען די שקלא וטריא, און צוגעלייגט הסבר, געווענליך אין קלאמערן. ער האט אויך צוגעלייגט אויסצוגן פון קיצור מזרחי (ריווא די טרינטו), וואס איז ווארשיינליך פון רבי יוסף אוטולינגו, און פון מאל צו מאל פון נאך ספרים, דבק טוב, קניזל, וכדומה. א פירוש וועלכע ער ברענגט נישט דערצו קיין מקור איז גענומען פון מנחת יהודה אדער פון קיצור מזרחי. רבי שבת פארזיכערט אין זיין הקדמה אז ער האט נישט צוגעלייגט קיין איין ווארט אייגנס, נאר צומאל איבערגעארבעט און אויסגעקלארט דעם לשון פון די פריערדיגע מפרשים.

אין יאר תנ"ג האט ר' שבתי איבערגעדרוקט זיין חיבור, אין זיין אייגענעם דרוק אין דיהרנפורט. ער האט צוגעלייגט ציטאטן פון 'דברי דוד' פונעם טורי זהב, וואס איז אינצווישן געדרוקט געווארן אינעם זעלבן דרוק. צום דריטן מאל איז עס געדרוקט געווארן אין פראנקפורט דמיין אין יאר תע"ב, דורך רבי יעקב בריסק, וועלכער האט צוגעלייגט געוויסע הוספות צושרייבנדיג "נלי"ט" - נראה לי יעקב טריוויש.

אין יאר תרל"ה איז אין ווילנא געדרוקט געווארן א חומש מיט "עיקר שפתי חכמים", אנגעבליך א קיצור פון ש"ח, ווארשיינליך פארפאסט געווארן דורך די מגיהים אין ווילנער דרוק. עס איז געווארן זייער פאפולער ביזן היינטיגן טאג. עס זענען דא שטארקע קריטיק אויף דעם קיצור, בעיקר אויף דעם וואס צומאל לייגט ער צו וואס עס שטייט נישט אין ש"ח, אדער גאר שרייבט פארקערט פון וואס דער ש"ח זאגט.

פאפולעריטעט

דער שפתי חכמים איז שנעל געווארן פאפולער, און צוביסלעך זיך איינגעגעבן אין אלע חומשים. כהיום איז כמעט נישט פארהאן א חומש וואו ס'איז נישט אריינגעדרוקט שפתי חכמים אדער עיקר שפתי חכמים.

געוויסע האבן אנגעוויזן אויף די זכיה וואס ר' שבתי האט געהאט אז זיין חיבור זאל אזוי פארשפרייט ווערן ביי כלל ישראל. אזוי ווערט אויך איבערגעגעבן בשם דער עטרת צבי.

קריטיק

עס זענען געווען אסאך קריטיקירער אויפן שפתי חכמים, לגבי געוויסע פשטים וואס זענען נישט ריכטיג אדער קעגן הלכה, און בעיקר אז ער ברענגט נישט ריכטיג די ווערטער פונעם מזרחי און אנדערע מפרשים. אבער רוב פון די טענות וואלטן געדארפט זיין קעגן דעם מנחת יהודה, פון וועם רוב פונעם ספר קומט.

דער מישקאלצער רב אין יגל יעקב שרייבט שארף קעגן געוויסע פשטים אין ש"ח וואס שטימען נישט מיט הלכה, און ענדיגט צו "מצוה לפרסם בשער בת רבים אשר בשפתי חכמים מצויים דברים בדוים כאלה הרבה... וכן שמעתי עוד בילדותי שנמצאים בדבריו טעותים לרוב".

די מערסטע קריטיק איז דער ש"ח אויסגעשטאנען פונעם פירוש לקט בהיר אויף רש"י, פון ר' ישעיה ווייס. ער האט זיך געשטעלט פאר א ציל צו ערקלערן רש"י'ס ווערטער קלאר און גרינטליך לוט די מקורות און לויט די מפרשים, און געהאלטן אז דער ש"ח קומט דאס נישט נאך. אין לקט בהיר פון ערשטן אויפלאגע תש"מ, איז פארהאן אסאך שארפע קריטיק אויפן שפתי חכמים. נאך א צרה וואס האט אים באטראפן האט ר' ישעיה דאס אנגענומען אלס סימן אז ער האט נישט געדארפט אזוי אראפרייסן דעם שפתי חכמים, און ער האט געלאזט צוואה צו צענזורירן די ווערטער פון זיין ספר און ווייכער מאכן די שארפע ווערטער. רבי געציל בערקאוויטש איז איבערגעגאנגען און צענזורירט דעם ספר, און אזוי זענען די היינטיגע פארשפרייטע אויפלאגעס.

שפתי ישנים

באַס'נס 'שפתי ישנים' איז א ביבליאגראפישער האנטבוך, דער ערשטער אין לשון־קודש. די חיבור אנטהאלט א ליסטע פון 2,200 לשון-קודש'דיגע ספרים, אין אלף-בית'ישן סדר פון די טיטלען, אנגעבנדיג דעם נאמען פון מחבר, דרוק־ארט, יאר, און גרויסקייט און פארמאט פון יעדן ספר, ווי אויך א קורצן סיכום פון זיין אינהאלט, און צומאל אויך וואו עס איז צום געפינען. ער האט אויך אויסגערעכנט מאנוסקריפטן. די מערהייט באשריבענע ספרים האט ער געקענט אויף דער ערשטער האנט; די באשרייבונג פון די אנדערע האט ער געבארגט פון די ווערק פון יאָהאַן בוקסטאָרף און דזשוליאָ באַרטאָלאָשי. אין געוויסע עקזעמפלארן איז א סידור צוגעלייגט געווארן צו דער ליסטע.

אין זיין הקדמה ברענגט באַס די ווערטער פונעם של"ה, אז ס'איז מסוגל צו דערמאנען די נעמען פון ספרים.

געוויסע קאפיעס פון שפתי ישנים איז מיטגעדרוקט א סידור, וואס רבי שבתי האט שוין געלאזט דרוקן אין תל"ח.

מסכת דרך ארץ

מסכת דרך ארץ איז איינגעטיילט אין דריי חלקים: דרך צדיקים - תפילות און סגולות פאר די וועגן גייער; דרך התגרים - די ווערד פון די פארשידענע וואלוטעס, און מאָסן און וואג, פון פילע אייראפעאישע לענדער; און דרך המלך - א וועג-ווייזער וואס צייגט די ווייטקייט צווישן די שטעט און לענדער איבער אייראפע, און צייכנט אן וועלכע שטעט און דערפער מען גייט פארביי, און וועלכע עס פארמאגט א אידישע קהילה. צו לעצט שטעלט ער א לוח פאר זעכציג יאר.

דרויסנדיגע לינקס

• מנחם מענדל זלאטקין, ראשית בכורי הביבליוגרפיה בספרות העברית; הספר שפתי ישנים מר' שבתי משורר בס, תל אביב, תשי"ח, אויף אוצר החכמה
• יצחק רפאל, "ר' שבתי באס - הביבליוגראף העברי הראשון", ראשונים ואחרונים, תל אביב, תשי"ז, עמ' 169-201, אויף אוצר החכמה (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן).
• אברהם מאיר האבערמאן, "ר' שבתי משורר בס", אנשי ספר ואנשי מעשה, ירושלים: ראובן מס, תשל"ד, עמ' 3-11, אויף אוצר החכמה
• "על הספר שפתי חכמים ומחברו", אשכול אויף אייוועלט
• "על הספר לקט בהיר ומחברו", אשכול אויף אייוועלט
• הספר עיקר שפתי חכמים ומחברו אויף אוצר החכמה פארום
• שפתי חכמים אויף אוצר החכמה פארום
• מי הוא בעל העיקר שפתי חכמים, אשכול אין אוצר החכמה פארום
• האם ה'היכל הברכה' התנגד לרבי שבתאי משורר?, אשכול אין אוצר החכמה פארום