דרעפט:מעוז צור

מָעוֹז צוּר יְשׁוּעָתִי לְךָ נָאֶה לְשַׁבֵּחַ תִּכּוֹן בֵּית תְּפִלָּתִי וְשָׁם תּוֹדָה נְזַבֵּחַ לְעֵת תָּכִין מַטְבֵּחַ מִצָּר הַמְנַבֵּחַ אָז אֶגְמֹר, בְּשִׁיר מִזְמוֹר, חֲנֻכַּת הַמִּזְבֵּחַ: רָעוֹת שָׂבְעָה נַפְשִׁי בְּיָגוֹן כֹּחִי כָּלָה חַיַּי מֵרְרוּ בְקֹשִׁי בְּשִׁעְבּוּד מַלְכוּת עֶגְלָה וּבְיָדוֹ הַגְּדוֹלָה הוֹצִיא אֶת הַסְּגֻלָּה חֵיל פַּרְעֹה, וְכָל זַרְעוֹ, יָרְדוּ כְּאֶבֶן בִּמְצוּלָה: דְּבִיר קָדְשׁוֹ הֱבִיאַנִי  וְגַם שָׁם לֹא שָׁקַטְתִּי וּבָא נוֹגֵשׂ וְהִגְלַנִי  כִּי זָרִים עָבַדְתִּי וְיֵין רַעַל מָסַכְתִּי  כִּמְעַט שֶׁעָבַרְתִּי קֵץ בָּבֶל, זְרֻבָּבֶל, לְקֵץ שִׁבְעִים נוֹשַׁעְתִּי: כְּרוֹת קוֹמַת בְּרוֹשׁ בִּקֵּשׁ   אֲגָגִי בֶּן הַמְּדָתָא וְנִהְיָתָה לוֹ לְפַח וּלְמוֹקֵשׁ  וְגַאֲוָתוֹ נִשְׁבָּתָה רֹאשׁ יְמִינִי נִשֵּׂאתָ  וְאוֹיֵב שְׁמוֹ מָחִיתָ רֹב בָּנָיו, וְקִנְיָנָיו, עַל הָעֵץ תָּלִיתָ: יְוָנִים נִקְבְּצוּ עָלַי  אֲזַי בִּימֵי חַשְׁמַנִּים וּפָרְצוּ חוֹמוֹת מִגְדָּלַי  וְטִמְּאוּ כָּל הַשְּׁמָנִים וּמִנּוֹתַר קַנְקַנִּים  נַעֲשָׂה נֵס לַשּׁוֹשַׁנִּים בְּנֵי בִינָה, יְמֵי שְׁמוֹנָה, קָבְעוּ שִׁיר וּרְנָנִים: חֲשׂוֹף זְרוֹעַ קָדְשֶׁךָ  וְקָרֵב קֵץ הַיְשׁוּעָ נְקֹם נִקְמַת עֲבָדֶיךָ  מֵאֻמָּה הָרְשָׁעָה כִּי אָרְכָה הַשָּׁעָה  וְאֵין קֵץ לִימֵי הָרָעָה דְּחֵה אַדְמוֹן, בְּצֵל צַלְמוֹן, הָקֵם לָנוּ רוֹעִים שִׁבְעָה:

מָעוֹז צוּר יְשׁוּעָתִי איז א פיוט וואס מען פירט זיך צו זינגען אום חנוכה נאכן אנצינדן די מנורה, דער פיוט גייט אדורך די גלות'ן אין וואס די אידן האבן זיך געפינען, און ברענגט ארויס די לויב צום באשעפער וואס האט זיי געהאלפן און געראטעוועט.

דער פיוט איז פון די צייטן פון מיטלאלטער און דער נאמען פון מחבר איז פארצייכנט אין די אקראסטיך "מרדכי". דאס האט זוכה געווען צו א פארשפרייטונג אינערהאלב כמעט אלע שטרעמונגען פון אידישן פאלק, אשכנזים ווי ספרדים, סיידן די תימנ'ער אידן, און ווערט באטראכט אלס סינאנום צום צינדן חנוכה ליכט.

מחבר

דער אידענטיטעט פונעם מחבר איז נישט באקאנט מיט א קלארקייט, אבער דאס געבוי פונעם פיוט זאגט עדות אויף א תקופה שטריכן פונעם ספרדישן סטיל פיוט האט אנגעהויבן אריינדרינגען אין אשכנזישן לאגער. אן ענליכער פיוט איבער'ן הצלה פון שטאט וורמייזא אין סוף פון 12'טן יאר הונדערט, שיינט צו דינען אלס קאפיע פון מעוז צור, דאס ברענגט אויף אז מעוז צור איז פארפאסט געווארן נאך פריער פון דעם. דער ערשטער מאל מען געפונט דאס אין דרוק איז אין א בענטשערל אין שטאט פראג. אין אנהייב געפינט מען דאס בלויז אלס פיוט לכבוד חנוכה, און נישט דוקא בשייכות מיט די חנוכה ליכט אבער אין שפעטערדיגע דרוקן איז דאס שוין יא אן אינטערגראלער טייל פון דאס ליכט צינדן. מןע געפונט דאס אויך אין די ספרי המנהג פון אשכנז, אבער נישט אין די פריע ספרדי'שע מקורות, וואו עס איז הערשט אריין שפעטער.

פארהאן פארשידענע השערות ווער עס איז געווען דער מחבר פון מעוז צור. איין השערה איז אז דאס איז געווען רבי מרדכי בן הלל פון נירבורג מחבר פון ספר מרדכי אויף ש"ס. אן אנדער השערה איז אז דאס איז געווען רבי מרדכי בר יצחק הלוי מחבר פון זמר מה יפית זיי צייגן אן אויף די ענליכקייטן צווישן די צוויי פיוטים. אבער אויך דער אידענטעט פון יענעם רבי מרדכי איז נישט באקאנט. טייל זאגן אז עס איז רבי מרדכי ב"ר יצחק קמחי פון די חכמי פרובינצא אן אייניקל פון רד"ק. אנדערע צייגן אן אויף רבי מרדכי ב"ר יצחק געברענגט אין תוספות.

אינהאלט

ערשטער בית

דער ערשטער בית דינט אלס אריינפיר, און דערקלערט אז עס איז פאסיג צו לויבן דעם אויבערשטן וואס איז א פארזיכערונג און א באשיצער, און בעט א תפילה אז עס זאל שוין אויפגעבויט ווערן דער בית המקדש און דארט וועט מען מקריב זיין א קרבן תודה, צו דאנקען אויפ'ן אויסשעכטן דעם פיינט, און דעמאלטס וועט מען צוענדיגן מיט'ן געזאנג אויפ'ן באנייען דעם מזבח. טייל ערקלערן אז דא בעט דער פייטן אויפ'ן ישועה פון גלות אדום, און דאן וועט מען צוענדיגן דעם זמר אז ס'זאל אויך אנטהאלטן דעם לויב אויפן ענדגילטיגן ישועה פון דעם לעצטן גלות.

די גלות'ן

דערנאך דער לויפט פיוט אדורך אויף אלע גלות'ן וואו כלל ישראל האט זיך געפונען, יעדן בית רעדט איבער א צווייטן גלות, און ברענגט ארויס די ישועה פונעם באשעפער צו באפרייט ווערן.

• מצרים: דער צווייטער בית רעדט פון גלות מצרים, און רופט דאס אן "מלכות עגלה". עס שילדערט דעם "יד הגדולה" ביי יציאת מצרים, און דאס איינזינקען די מצריים ביי קריעת ים סוף.

• בבל: דער דריטער בית איז איבער גלות בבל, און דערציילט דעם זינד פון עבודה זרה וואס האט געברענגט פארטריבן צו ווערן פון ארץ ישראל, און די ענדע פונעם גלות, ווען מען איז ארויף אין ארץ ישראל דורך זרובבל.

• פרס: דער פערטער בית פארציילט איבער דעם נס פורים, די פרואוון פון המן צו אומברענגען מרדכי הצדיק און די אידן, און זיין ענגילטיגע מפלה ווען מ'האט אים אויפגעהאנגען אויפ'ן בוים.

• יוון: דער פיפטער בית גייט אריבער צום נס חנוכה און שילדערט די יוונים וואס האבן אויפגבראכן די מויערן פון בית המקדש און האבן מטמא געווען אלע שמן זית צו צינדן די מנורה, און פונעם קליינען קריגל איז געשען א נס, דעפאר האט מען באשטימט חנוכה אויף אכט טעג.

• אדום: דער זעקסטער בית פירט אויס מיט א תפילה אויף גלות אדום, און דריקט אויס האפענונג אויף אן ענדגילטיגע ישועה, און א נקמה אין די רוימישע אימפעריע און אירע נאכפאלגער.

לעצטער בית

דער לעצטער בית "חשוף זרוע קדשיך", וואס טראגט די ראשי תיבות פון "חזק", אן אלגעמיינער ערשיינונג ביי פייטנים צו ערגענצן די אקראסטיך פון זייערע פיוטים, ערשיינט נישט אין די ערשטע מקורות פון דעם זמר, און אויך נישט שפעטער אין פילע דרוקן, דערפאר זענען דא וואס זאגן אז דאס איז נישט פארפאסט געווארן דורכ'ן זעלבן מחבר פונעם גאנצן שיר, נאר עס עס צוגעטשעפעט געווארן שפעטער. און אזוי שטייט אויך אינעם ערשטן דרוק וואו מען געפונט דעם ביתת "חשוף".

אנדערע ווייזן אבער אן אז אין קעגנזאץ צו די אנדערע הוספות צו דעם פיוט, פארמאגט דער דאזיגער בית אקוראט דער זעלבער סטיל און געבוי פון דעם בית איז ווי די אנדערע בתים, ווי אויך פארענדיגט עס שיין דעם זמר מיט אן אויספיר פון האפענונג. אזוי זעט מען אויך פונעם זמר "מצור באתה העיר", וואס איז פארפאסט געווארן אין זעלבן תקופה און איז אויפ'ן זעלבן סגנון פון מעוז צור, פארמאגט אויך אן ענליכער אויספיר מיט'ן אקראסטיך "חזק", דעריבער קומען זיי צו א מסקנה אז עס איז בעצם יא א טייל פונעם זמר, נאר איז ארויסגעלאזט געווארן צוליב'ן צענזור וויבאלד עס פארמאגט די ווערטער "נְקֹם נִקְמַת עֲבָדֶיךָ מֵאֻמָּה הָרְשָׁעָה", און דערנאך "דְּחֵה אַדְמוֹן, בְּצֵל צַלְמוֹן".

די ווערטער "דְּחֵה אַדְמוֹן, בְּצֵל צַלְמוֹן", זענען פארהאן וואס לערנען פשט אז עס ליגט אין דעם א תפילה צום מפלה פונעם קעניגפרידריך דער ערשטער פון פרייסן, וואס האט געהאט דעם צונאמען "רויטבארד" מוסטער:אי, און האט געפירט צום דריטן קרייצוג. טייל זעען אויך אין "צלמון" א רמז אויפ'ן ארט וואו ער איז געהארגעט געווארן. אנדערע זאגן אבער אז דאס באציט זיך אין אלגעמיין צום גלות אדום, וועם ער רופט אן "אדמון", און ער בעט מען זאל דאס שיקן צום "צלמון" - דער גיהנום וואס ווערט גערופן "צלמות". און איז אויך מרמז אויפ'ן קרייץ צו וואס די קריסטן פארבינדן זיך.

אין געוויסע סידורים איז פארהאן אן אנדער נוסח אין דעם לעצטן בית, וואס איז ווארשיינליך פארענדערט געווארן צוליב צענזור אדער אויס מורא פון די גוים, און אנשטאט די ווערטער "נְקֹם נִקְמַת עֲבָדֶיךָ מֵאֻמָּה הָרְשָׁעָה" ערשיינט "עשה נא למען שמך להיות לנו תשועה" און דערנאך "מחה פשע וגם רשע" אנשטאט "דְּחֵה אַדְמוֹן, בְּצֵל צַלְמוֹן".

וויבאלד אין גרויסטייל ערשיינט נישט קיין אויספיר בית וואס זאל ערגענצן דעם פיוט איבער דעם לעצטן גלות און האפענונג פאר א ישועה, זענען פארהאן א צאל מחברים וואס האבן צוגעטשעפעט א בית וואס זאל אריינפאסן און ערגענצן דעם פיוט. אין ספר קיצור של"ה (פיורדא, תמ"ב) עס ערשיינט צום ערשט דער בית "חשוף", אין אן עטוואס אן אנדערע נוסח, אויף וואס דער דרוקער לייגט צו אז היות דער שיר רעדט נאר פון דריי גלות'ן און פארענדיגט נישט אויף גלות אדום האט מען צולייגט הוספות וואס רעדן פון דעם גלות. דערנאך ברענגט ער נא עטליכע השלמות, איינס פון רבי משה איסרליס מיט די אקראסטיך "משה חזק" וואס איז איינגעפירט אין געוויסע קהילות צו זאגן. און דערנאך נאך איינס פון רבי ירמיה רב פון ווייצבורג, וואס זיין נאמען איז פארצייכנט מיט ראשי תיבות ביים אנהויב פונעם פיוט, און דערנאך פון רבי שמואל ב"ר דוד הלוי, מחבר פון ספר נחלת שבעה, וואס פארצייכנט זיין נאמען "שמואל הלוי חזק". עס זענען פארהאן נאך א צאל אזעלכי בתים וואס זענען נתחבר געווארן דורכאויס די דורות.

געבוי

דאס געבוי פונעם פיוט איז גאר אויסגעצייכנט און אייגנארטיג, עס איז געבויט אויף א מייסטערהאפטיגע סטיל פון גראמען וואס מען געפונט נישט כמעט ביי קיין שום פיוט. אן ענליכע געבוי טרעפט מען ביים זמר מה יפית. עס איז געבויט ווי א לייטער (א/ב,א/ב,ב/ב,ג/ג,ב)

דער פיוט איז איינגעטיילט אין א מעטער פון זעקס טראַפן פער שורה (נישט אריינגערענט שוא).

ניגון

דער ניגון מיט וואס עס איז איינגעפירט צו זינגען דעם פיוט איז באגלייט איז גאר אן אלטער, און איז געזינגען געווארן אין דייטשלאנד שוין פאר הונדערטער יארן. דער ניגון פאסט גאר שטארק אריין מיט די אייגנארטיגע אויסשטעל פון די גראמען פון דעם פיוט, און עס לאזט זיך זאגן אז דער פיוט איז אריגינעל פארפאסט געווארן צו זינגען מיט דעם ניגון.

דער ניגון איז גאר שטארק פאשפרייט געווארן , און עס זענען פארפאסט געווארן נאך א צאל פיוטים וואס מען זאל זינגען מיט דעם ניגון. דער ניגון פלעגט אוך געזינגען ווערן אין דייטשלאנד ביי די גוים, און איז אפילו פארהאן אויף געוויסע כוראלן און קירכע לידער. אבער די פארשער זענען נישט פאראייניגט ווער עס האט עס גענומען פון וועם, וויבאלד עס איז פארהאן גאר אלטע מקורות אז מ'האט געזונגען ביי די אידן פאר א לאנגע צייט.

אנדערע זענען נישט געווען צופרידן אז מען זינגט דעם ניגון אויף מעוז צור, און האבן פארפאסט אנדערע ניגונים דערויף. צווישן זיי רבי יעקב עטלינגער. אזוי אויך דער חזן לייב גלאנץ האט געשריבן ארטיקלען דערוועגן, און האט פארפאסט א נייעם ניגון באזירט אויף די אלגעמיינער נוסח פון די ברכות ביים צינדן די חנוכה ליכט.

אין געוויסע חצרות פארפאסט מען יעדן יאר לכבוד חנוכה א פרישע יצירה אויף מעוז צור.

דרויסענדיגע לינקס

• "זמירות לחנוכה - מעוז צור", אשכול אויף אייוועלט
• פיוט מעוז צור + קישורי אשכולות + קבצים, אויף פורום לתורה