בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,358
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
די '''שומרונים''' (אין חז"ל: '''כותים'''; שומרונישער העברעאיש: {{שריפט/שומרון|ࠔࠠࠌࠝࠓࠩࠉࠌ}}, "שמרים"), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע קלעימט דירעקטע אָפּשטאַמונג פון די אוראַלטע שבטים פון אפרים און מנשה פון די | די '''שומרונים''' (אין חז"ל: '''כותים'''; שומרונישער העברעאיש: {{שריפט/שומרון|ࠔࠠࠌࠝࠓࠩࠉࠌ}}, "שמרים"), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע קלעימט דירעקטע אָפּשטאַמונג פון די אוראַלטע שבטים פון אפרים און מנשה פון די צפונ'דיגע שבטים פון ישראל. | ||
די קהילה איז זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן פון 2024, וועלכע וווינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין חולון (ישראל) און אין קרית לוזה אויף הר גריזים (אין שומרון, וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות"). | די קהילה איז זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן פון 2024, וועלכע וווינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין חולון (ישראל) און אין קרית לוזה אויף [[הר גריזים]] (אין [[שומרון]], וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות"). | ||
זייער גאַנצער ביבלישער קאַנאָן איז אויסשליסליך דער שומרונישער חומש. | זייער גאַנצער ביבלישער קאַנאָן איז אויסשליסליך דער שומרונישער חומש. | ||
| שורה 111: | שורה 111: | ||
==היסטאָריע און באַציונגען== | ==היסטאָריע און באַציונגען== | ||
===דער שפּאַלט מיט אידנטום=== | ===דער שפּאַלט מיט אידנטום=== | ||
די שומרונים | די שומרונים גלויבן אַז זיי זענען די קינדער פון די צפונדיגע שבטים פון ישראל און די אידן זענען די קינדער פון יהודה צו דרום. דער שפּאַלט האָט זיך לויט זיי אָנגעהויבן ווען די צפונדיגע ישׂראלים און די דרומדיגע יהודים האָבן זיך געזעצט אויף צוויי פאַרשידענע טראַיעקטאָריעס: די שומרונים פאַרערן הר גריזים, און די אידן פאַרערן הר ציון און ירושלים. אין שומרונישער מסורה, איז דאָס די תנ"כישע "שיידונג פון די וועגן". | ||
אידישע פּאָלעמיק: אידן האָבן גערופן די שומרונים "כותים", מיינט, אַז זיי זענען נישט קיין עכטע מיטגלידער פון כּלל ישראל. דער נאָמען שפּיגלט אָפּ דעם מיינונג אַז זיי זענען פון פרעמדן אָפּשטאַם (פון כּוּתָה אין פּערסיע). חז"ל, ספּעציעל אין די תקופת אמוראים, האָט אַריינגעלייגט די שומרונים אין אַ לימינאַלער קאַטעגאָריע פון נישט־אינגאַנצן גויים און נישט־אינגאַנצן ישׂראלים. | |||
אידישע פּאָלעמיק: אידן האָבן גערופן די שומרונים "כותים", מיינט, אַז זיי זענען נישט קיין עכטע מיטגלידער פון כּלל ישראל. דער נאָמען שפּיגלט אָפּ דעם מיינונג אַז זיי זענען פון פרעמדן אָפּשטאַם (פון | |||
חשמונאישע מלחמות: די באַציאונגען זענען געווען קאָמפּליצירט אין דער גרעקאָ־רוימישער וועלט. יוחנן הורקנוס א', אַ חשמונאישער מלך, האָט חרוב געמאַכט דעם שומרונישן "טעמפּל" אויף הר גריזים אין 111–110 פאַר דער געווענליכער ציילונג, אַ געשעעניש וואָס איז געפייערט געוואָרן אין ירושלים. | חשמונאישע מלחמות: די באַציאונגען זענען געווען קאָמפּליצירט אין דער גרעקאָ־רוימישער וועלט. יוחנן הורקנוס א', אַ חשמונאישער מלך, האָט חרוב געמאַכט דעם שומרונישן "טעמפּל" אויף הר גריזים אין 111–110 פאַר דער געווענליכער ציילונג, אַ געשעעניש וואָס איז געפייערט געוואָרן אין ירושלים. | ||
| שורה 122: | שורה 120: | ||
טראָץ דער טעאָרעטישער שפּאַלט, זענען געווען פאַלן פון קלאָרקייט און געזעלשאַפטלעכן קאָנטאַקט. | טראָץ דער טעאָרעטישער שפּאַלט, זענען געווען פאַלן פון קלאָרקייט און געזעלשאַפטלעכן קאָנטאַקט. | ||
חז"לישע מיינונגען: אין די תקופת התנאים, האָבן טייל חכמים געזען די שומרונים בעיסיקלי גוט. [[רבן שמעון בן גמליאל]] האָט געזאָגט אַז יעדער מצוה וואָס די שומרונים האָבן אָנגענומען, זענען זיי מער אָפּגעהיט דערין ווי ישׂראל. די משנה האָט געלאָזט אַ כותי אַריינצונעמען אין דער [[זימון]] ביים בענטשן{{הערה|{{משנה|ברכות|ז|א}}}}{{הערה|1=JOSEPH L. ANGEL, "Jews and Samaritans from the Hasmoneans to the Mishnah"}}. אָבער שפּעטערדיגע [[אמוראים]] האָבן פאַרשאַרפט די האַרטע מיינונגען, כאָטש זיי האָבן נישט אינגאַנצן אָפּגעוואָרפן זייער מיטגלידערשאַפט אין דעם ישׂראלישן פּאָליטי{{הערה|1=SHANA STRAUCH SCHICK AND STEVEN FINE, "Rabbis and Samaritans in Late Antiquity"}}. | |||
שולן: שומרונישע שולן (וועלכע ווערן גערופן "בתי מקדש") פון שפּעטערדיגן אַנטיק זענען געווען גאָר ענליך צו אידישע שולן, אַרויסווייזנדיג אַ המשך פון קולטורעלן אויסטויש. | שולן: שומרונישע שולן (וועלכע ווערן גערופן "בתי מקדש") פון שפּעטערדיגן אַנטיק זענען געווען גאָר ענליך צו אידישע שולן, אַרויסווייזנדיג אַ המשך פון קולטורעלן אויסטויש. | ||
• געשפּאַנטע קאָמוניקאַציע: דורך דער [[קאירא גניזה|קאַיראָ גניזה]] ווייסן מיר אַז אין מיטל־אַלטער האָבן ערליכע אידן און שומרונים געטיילט אַ געוויסע קאָמיטעט און אַפילו אַמאָל געלעבט בשותּפות{{הערה|JESSE ABELMAN, "Jews and Samaritans in the High Middle Ages"}}. | |||
• קראישע באַציונגען: [[אברהם פירקאוויטש|אברהם פירקאָוויטש]], אַ קראישער פירער, האָט געזען די שומרונים ווי ברידער פון די קראים, וועלכע האָבן אָפּגעוואָרפן ערליכע אידנטום. פירקאָוויטש האָט געזאַמלט די גרעסטע קאָלעקציע פון שומרונישע מאַנוסקריפּטן אין דער וועלט (1,341 אײטעמס){{הערה|GOLDA AKHIEZER, "Abraham Firkovich, Karaism, and the Samaritans"}}. | |||
===דער שומרונישער כּהן גדול=== | ===דער שומרונישער כּהן גדול=== | ||
דער כּהן גדול איז דער העכסטער רעליגיעזער און | דער שומרונישער "כּהן גדול" איז דער העכסטער רעליגיעזער און געמיינדע פירער. די כּהונה שטאמט לויט זייער מסורה פון אהרן דורך פינחס. דער כּהן גדול איז אַ דיסטינקטע אינסטיטוציע געוואָרן אין דער פּערסישער/העלעניסטישער תקופה. די אַלטע כראָניקלען, ווי די Tulidah, רעקאָרדירן אַ קאָנטינואירליכע גענעאַלאָגיע פון כּהנים{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Samaritan_High_Priest}}. | ||
בבא רבה ({{שריפט/שומרון|ࠁࠢࠁࠢࠀ ࠓࠠࠁࠠࠄ}}) ווערט באַשריבן אין די שומרונישע כראָניקלען ווי אַ לעגענדאַרער העלד, וועלכער האָט געפֿירט אַ שומרונישן רענעסאַנס און אַן אויפשטאַנד קעגן רוים. מען גיט אים קרעדיט פאַרן בויען פילע שולן אין שומרון. | |||
כהן גדול יעקב בן אהרן (1874–1916) | כהן גדול יעקב בן אהרן (1874–1916) האָט געדינט אַ לאַנגע צייט און האָט שטאַרק קאָמוניקירט מיט מערב'דיגע געלערנטע און פּראָטעסטאַנטן, ווי אויך אידישע געלערנטע, כדי צו שטיצן זיין קהילה. ער איז געווען אַ סאָרט "מעדיע שטערן" פון דער צייט. | ||
===מאָדערנע באַציונגען און דער ישׂראל'דיגער רענעסאַנס=== | ===מאָדערנע באַציונגען און דער ישׂראל'דיגער רענעסאַנס=== | ||
די שומרונים האָבן געליטן פון אַ סכּנת כּליון אינעם 19טן יאָרהונדערט, אָבער האָבן באַקומען הילף פון אייראָפּעישע און פון דעם הויפּט־רב פון ירושלים, וואָס האָט געהאָלפן זיי אויסמיידן דעם גורל. | די שומרונים האָבן געליטן פון אַ סכּנת כּליון אינעם 19טן יאָרהונדערט, אָבער האָבן באַקומען הילף פון אייראָפּעישע און פון דעם הויפּט־רב פון ירושלים, וואָס האָט געהאָלפן זיי אויסמיידן דעם גורל. | ||
מאָזעס גאַסטער: דער פאָלקלאָריסט און פריער ציוניסטישער פירער, | מאָזעס גאַסטער: דער פאָלקלאָריסט און פריער ציוניסטישער פירער, משה גאַסטער, האָט געזען די שומרונים ווי געטרייע עדות פון אַ טראַדיציע וואָס קומט פון אַ געמיינזאַמען וואָרצל מיט די אידן. ער האָט גענוצט אַ ספּעציעל געבויטער שומרוניש־אידישער שרייבמאַשין כּדי צו פירן אַ קאָרעספּאָנדענץ מיט דעם "כּהן גדול" יעקב בן אהרן אין אַ ביבליזירטער העברעאישער שפּראַך{{הערה|1=KATHARINA E. KEIM, "Moses Gaster and the Samaritans"}}. | ||
יצחק בן־צבי: דער צווייטער פּרעזידענט פון מדינת ישׂראל, יצחק בן־צבי, איז געווען אַ הויפּט געלערנטער פון שומרוניזם און אַ גרויסער וועלפאַרטער פון דער קהילה. ער האָט זיי געהאָלפן מיט געפינען אידישע ווייבער כּדי צו לייזן די קריטישע מאַנגל פון כּלות. ער האָט אויך געהאָלפן מיט לעבנס־ראַטעווענדיגע געלטער פאַר דער קהילה אין שכם. בן־צבי האָט באַטראַכט די שומרונים ווי אַ וויכטיגן טייל פון דער ישׂראלדיגער דערציילונג, וואָס האָבן אָנגעהאַלטן אַ פיזישע און רוחניותדיגע עקזיסטענץ אין ארץ־ישׂראל ווען זי איז געווען כּמעט אינגאַנצן ליידיג פון אידן. | יצחק בן־צבי: דער צווייטער פּרעזידענט פון מדינת ישׂראל, יצחק בן־צבי, איז געווען אַ הויפּט געלערנטער פון שומרוניזם און אַ גרויסער וועלפאַרטער פון דער קהילה. ער האָט זיי געהאָלפן מיט געפינען אידישע ווייבער כּדי צו לייזן די קריטישע מאַנגל פון כּלות. ער האָט אויך געהאָלפן מיט לעבנס־ראַטעווענדיגע געלטער פאַר דער קהילה אין שכם. בן־צבי האָט באַטראַכט די שומרונים ווי אַ וויכטיגן טייל פון דער ישׂראלדיגער דערציילונג, וואָס האָבן אָנגעהאַלטן אַ פיזישע און רוחניותדיגע עקזיסטענץ אין ארץ־ישׂראל ווען זי איז געווען כּמעט אינגאַנצן ליידיג פון אידן. | ||
| שורה 144: | שורה 146: | ||
==צענטראַלע הייליקייטן און פּראַקטיקן== | ==צענטראַלע הייליקייטן און פּראַקטיקן== | ||
===הר גריזים=== | ===הר גריזים=== | ||
[[הר גריזים]] איז פאַר די שומרונים דער | [[הר גריזים]] איז פאַר די שומרונים דער אַקסיס מונדי (Axis Mundi), דער צענטער פון דער וועלט. עס ווערט גערופן דער "באַרג פון ברכות". | ||
די שומרונים האָבן געהאַט אַן אָרגאַניזירט קולטישע צענטער דאָ שוין אין דער פּערסישער תקופה (אַרום 5טן יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג). | |||
• געבעט ריכטונג: שומרונישע שולן זענען געווענליך אַליינד (aligned) צום הר גריזים. | • געבעט ריכטונג: שומרונישע שולן זענען געווענליך אַליינד (aligned) צום הר גריזים. | ||
| שורה 153: | שורה 155: | ||
===שבת און פעסטיוואַלן=== | ===שבת און פעסטיוואַלן=== | ||
די שומרונים זענען זייער געטריי אין היטן די תורה. זיי זענען פּענטאַטעכואַלן, וואָס מיינט אַז זיי פאָלגן אויסשליסליך די געשריבענע תורה אָן דער אידישער בעל־פּה טראַדיציע. | די שומרונים זענען זייער געטריי אין היטן די תורה. זיי זענען פּענטאַטעכואַלן, וואָס מיינט אַז זיי פאָלגן אויסשליסליך די געשריבענע תורה אָן דער אידישער בעל־פּה טראַדיציע. זיי האַלטן זיך שטרענג צו די הלכות פון טומאת נדה. | ||
• | • שבת: זיי האַלטן זיך שטרענג אין אפּהיטן פון נוצן פייער אויפן שבת, וואָס איז ענליך צו געוויסע קראישע פּראַקטיקן. | ||
• | • סוכות: פריער האָבן שומרונים געבויט סוכות אינדרויסן, אָבער היינט בויען זיי זיי אינעווייניג אין זייערע הייזער, וואָס דינט ווי אַ געלעגנהייט פאַר גאַסטפריינדקייט{{הערה|1=LAURA S. LIEBER (2022), "Sukkot in the Garden of Eden"}}. | ||
===קהילות און אידענטיטעט היינט=== | ===קהילות און אידענטיטעט היינט=== | ||
די היינטיגע שומרונישע באַפעלקערונג איז צעטיילט צווישן דער חולון קהילה (וועלכע איז אינגאַנצן אינטעגרירט אין דער | די היינטיגע שומרונישע באַפעלקערונג איז צעטיילט צווישן דער חולון קהילה (וועלכע איז אינגאַנצן אינטעגרירט אין דער ישׂראלדיגער געזעלשאַפט) און דער קרית לוזה קהילה אויף הר גריזים (וועלכע האָט אַ קאָמפּליצירטערן פּלאַץ צווישן ישׂראלים און פּאַלעסטינער). זיי זענען טייל פון דער קולטורעלער מאָזאַיק פון מאָדערן ישׂראל. | ||
• בילדונג און אויסדערייכונג: פיגורן ווי רצון צדקה און זיינע זין בנימים און יפת צדקה האָבן געשאַפן אַ בריק צווישן דער קהילה און דער מאָדערנער ישׂראלדיקער קולטור. בנימים צדקה אַליין האָט געגרינדעט דעם A.B. – The Samaritan News, וואָס ווערט פּובליקירט אין פיר שפּראַכן און איז אַ רעפּאָזיטאָרי פון שומרונישן לעבן און קולטור. | • בילדונג און אויסדערייכונג: פיגורן ווי רצון צדקה און זיינע זין בנימים און יפת צדקה האָבן געשאַפן אַ בריק צווישן דער קהילה און דער מאָדערנער ישׂראלדיקער קולטור. בנימים צדקה אַליין האָט געגרינדעט דעם A.B. – The Samaritan News, וואָס ווערט פּובליקירט אין פיר שפּראַכן און איז אַ רעפּאָזיטאָרי פון שומרונישן לעבן און קולטור. | ||
| שורה 166: | שורה 168: | ||
• געשעפטן: אַ טייל שומרונים אויף הר גריזים מאַכן אַ לעבן פון שרייבן קמיעות פאַר אַראַבער און אידן אין שכם. שומרונישע טחינע (Tahini) ווערט פּראָדוצירט אויף הר גריזים דורך די קינדער פון דעם כּהן גדול, און ווערט פּראָדוצירט אונטער די הכשר פון בד"ץ [[עדה החרדית]]. | • געשעפטן: אַ טייל שומרונים אויף הר גריזים מאַכן אַ לעבן פון שרייבן קמיעות פאַר אַראַבער און אידן אין שכם. שומרונישע טחינע (Tahini) ווערט פּראָדוצירט אויף הר גריזים דורך די קינדער פון דעם כּהן גדול, און ווערט פּראָדוצירט אונטער די הכשר פון בד"ץ [[עדה החרדית]]. | ||
• | • חתונות: די קליינע באַפעלקערונג שטעלט אַן אָנהאַלטנדיגע סכּנה פאַרן המשך פון דער קהילה. אינטערעסאַנט איז דער פאַקט אַז שומרונישע מענער הייראַטן היינט צומאָל אידישע נשים. דאָס פאַרווערט די קהילה אָבער שטרענג פאַר שומרונישע פרויען צו הייראַטן נישט־שומרונישע מענער. | ||
==דרויסנדיגע לינקס== | ==דרויסנדיגע לינקס== | ||