בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,360
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:ווינער גזירה"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
די '''ווינער גזירה''' | די '''ווינער גזירה''' (דייטש: Wiener Gesera) איז געווען א פארפאלגונג פון אידן אין עסטרייך אין די יארן ה'ק"פ–קפ"א (1420–1421), אויפ'ן באפעל פון הערצאג אלברעכט דער פינפטער. דאס געשעעניש ווערט גערעכנט אלס איינע פון די גרעסטע אידישע פּאגראמען אין מיטל-אלטער צענטראלן אייראפע. די פארפאלגונג האט זיך אנגעהויבן מיט פארטרייבונג, צוואנגס־טויפונג און ארעסט, און האט זיך געענדיגט מיט דער פארברענען פון איבער 200 אידן. די ווינער אידישע קהילה, וואס האט באטראפן בערך 1,500 נפשות, האט למעשה אויפגעהערט צו עקזיסטירן, און אירע פארמעגנס זענען קאנפיסקירט געווארן דורך דעם הערצאג. | ||
==עטימאלאגיע== | ==עטימאלאגיע== | ||
גזירה איז | גזירה איז א פילדייטיגער לשון־קודש טערמין וואס באדייט "אורטייל" אדער "רעגולאציע", אבער מיט דער צייט, ספעציעל אין מיטל-עלטער, האט עס באקומען דעם ספּעציפישן באדייט פון א אידן-פיינטליכער געזעץ, פארפאלגונג דורך א רעגירונג אדער א פּאגראם{{הערה|1=https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Geserah}}. דאס ווארט "[[פאגראם]]" איז שפעטער געווארן געווענליך, שטאמט פון רוסיש. די גזירות רעפרעזענטירן אפט די ערפארונגען פון אידישע געמיינדעס אונטער דרוק, פארפאלגונג און פארטרייבונג. | ||
==אידיש לעבן אין ווין פאר דער גזירה== | ==אידיש לעבן אין ווין פאר דער גזירה== | ||
[[טעקע:Museum am Judenplatz panorama.jpg|קליין|איבערבלייבענישן פון דער חרוב געווארענער שול אויפן יודנפלאץ.]] | [[טעקע:Museum am Judenplatz panorama.jpg|קליין|איבערבלייבענישן פון דער חרוב געווארענער שול אויפן יודנפלאץ.]] | ||
די ערשטע רעקארדס וועגן דער אנוועזנהייט פון אידן אין דעם געגנט וואס איז היינט עסטרייך זענען אומקלאר, אבער כראָניקן פון 14טן ביז 18טן יארהונדערט דערמאנען א "אידן-רייך" אין ערטער ווי שטאָקעראַו, טולן, קאָרנייבורג, אדער ווין{{הערה|שם=אנזידלונג|{{cite book | veditors=((Brugger, E.)) | date= 2013 | chapter=Geschichte der Juden in Österreich | title=Von der Ansiedlung bis zur Vertreibung. Juden in Österreich im Mittelalter | publisher=Ueberreuter | series=Österreichische Geschichte / hrsg. von Herwig Wolfram | edition=Studienausg. | pages=123–227 | url=https://docs.google.com/viewer?url=http://www.injoest.ac.at/media/brugger__von_der_ansiedlung_bis_zur_vertreibung.pdf | isbn=978-3-8000-7559-1}}.}}. די פריסטע באשרייבונג פון א איד אין ווין איז געווען שלום (Shlom), וואס איז אינסטאלירט געווארן אלס מינץ-מייסטער דורך דוק לעאפאלד V אין 1194. שלום און 15 אנדערע אידן זענען דערמארדעט געווארן דורך קרייצפארער. אבער, די אידישע קהילה האט איבערגעלעבט, און די ערשטע ווינער געטא האט זיך אנטוויקלט ארום דעם היינטיקן יודנפלאץ (Judenplatz) | די ערשטע רעקארדס וועגן דער אנוועזנהייט פון אידן אין דעם געגנט וואס איז היינט עסטרייך זענען אומקלאר, אבער א פּריווילעגיע פון קייזער פרידריך דער ערשטער באַרבאַראָסאַ פון 1156 האט ערלויבט די עסטרייכישע הערצאגן צו "האלטן" אידן און געלט-לייערס. די דאָזיקע "יודענשוץ" (Judenschutz) איז געווען א הערשער-רעגאל און האט געקענט אריבערגעפירט אָדער פאַרפאַנדרט ווערן{{הערה|שם=פרעס|{{לינק|אדרעס=https://www.jewishpress.com/sections/features/features-on-jewish-world/who-knows-1420/2015/04/06/|שרייבער=Libi Astaire|קעפל=Who Knows 1420?|זייטל=JewishPress.com|דאטום=April 6, 2015}}.}}. | ||
כראָניקן פון 14טן ביז 18טן יארהונדערט דערמאנען א "אידן-רייך" אין ערטער ווי שטאָקעראַו, טולן, קאָרנייבורג, אדער ווין{{הערה|שם=אנזידלונג|{{cite book | veditors=((Brugger, E.)) | date= 2013 | chapter=Geschichte der Juden in Österreich | title=Von der Ansiedlung bis zur Vertreibung. Juden in Österreich im Mittelalter | publisher=Ueberreuter | series=Österreichische Geschichte / hrsg. von Herwig Wolfram | edition=Studienausg. | pages=123–227 | url=https://docs.google.com/viewer?url=http://www.injoest.ac.at/media/brugger__von_der_ansiedlung_bis_zur_vertreibung.pdf | isbn=978-3-8000-7559-1}}.}}. די פריסטע באשרייבונג פון א איד אין ווין איז געווען שלום (Shlom), וואס איז אינסטאלירט געווארן אלס מינץ-מייסטער דורך דוק לעאפאלד V אין 1194. שלום און 15 אנדערע אידן זענען דערמארדעט געווארן דורך קרייצפארער. אבער, די אידישע קהילה האט איבערגעלעבט, און די ערשטע ווינער געטא האט זיך אנטוויקלט ארום דעם היינטיקן יודנפלאץ (Judenplatz). | |||
אין די פריע צייטן פון דער אידישער באַזעצונג אין ווין איז דאָס צוזאַמענלעבן צווישן אידן און קריסטן געווען ווייט-גרעסטנס פרידלעך, כאטש עס זענען געווען באַגרענעצונגען אויף יידישע רעכט דורך שטאָטישע פּריווילעגיעס. אידן אין מיטל-עלטער ווין זענען געווען שטייער-קאלעקטארן און געלט-לייער, כאטש עס זענען אויך געווען סוחרים און האנדווערקער. זיי זענען אבער געווען פארבאטן פון פארמאגן אייגנטום אדער בארבעטן די ערד, און אויך פון רוב האנדלען און מלאכות, וואס האט זיי איבערגעלאזט מיטן געלט-לייען אלס די איינציגע אפציע, וואס האט אפט געפירט צו פיינדשאפט פון קריסטליכע חובות{{הערה|שם=Stadt}}. רוב פון זיי האבן געוואוינט נעבן יודנפּלאַץ אין אַן אפּגעשלאָסענעם געגנט פון בערך זיבעציג הייזער{{הערה|שם=פרעס}}. | אין די פריע צייטן פון דער אידישער באַזעצונג אין ווין איז דאָס צוזאַמענלעבן צווישן אידן און קריסטן געווען ווייט-גרעסטנס פרידלעך, כאטש עס זענען געווען באַגרענעצונגען אויף יידישע רעכט דורך שטאָטישע פּריווילעגיעס. אידן אין מיטל-עלטער ווין זענען געווען שטייער-קאלעקטארן און געלט-לייער, כאטש עס זענען אויך געווען סוחרים און האנדווערקער. זיי זענען אבער געווען פארבאטן פון פארמאגן אייגנטום אדער בארבעטן די ערד, און אויך פון רוב האנדלען און מלאכות, וואס האט זיי איבערגעלאזט מיטן געלט-לייען אלס די איינציגע אפציע, וואס האט אפט געפירט צו פיינדשאפט פון קריסטליכע חובות{{הערה|שם=Stadt}}. רוב פון זיי האבן געוואוינט נעבן יודנפּלאַץ אין אַן אפּגעשלאָסענעם געגנט פון בערך זיבעציג הייזער{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
| שורה 26: | שורה 27: | ||
==אורזאכן און מאטיוון פאר דער גזירה== | ==אורזאכן און מאטיוון פאר דער גזירה== | ||
[[טעקע:Albrecht II. von Habsburg.jpg|קליין|הערצאג אלברעכט דער פינפטער פון עסטרייך (אנאנים, 16טער יארהונדערט)]] | [[טעקע:Albrecht II. von Habsburg.jpg|קליין|הערצאג אלברעכט דער פינפטער פון עסטרייך (אנאנים, 16טער יארהונדערט)]] | ||
די | די וויענער גזירה איז פאָרגעקומען אונטער דער הערשאַפט פון הערצאָג אַלבּרעכט דער פינפטער (הערצאָג פון 1411 ביז 1438, קעניג פון 1438 ביז 1439). די סיבות פאר דער גזירה זענען קאמפליצירט, אפט מאל אנגעגעבן ווי רעליגיעזע פאנאטיזם אדער מאכט-פאליטישע חשבונות. | ||
===פינאנציעלע מאטיוואציע=== | ===פינאנציעלע מאטיוואציע=== | ||
די הויפט-מאטיוואציע פון הערצאג אלברעכט פארן אנפירן א פאגראם איז געווען פינאנציעל. דער הערצאָג האָט זיך געפונען אונטער אַ | די הויפט-מאטיוואציע פון הערצאג אלברעכט פארן אנפירן א פאגראם איז געווען פינאנציעל. דער הערצאָג האָט זיך געפונען אונטער אַ שווערן פינאַנציעלן דרוק. ער האט געדארפט געלט פאר זיין חתונה מיט עליזאבעט פון לוקסעמבורג און צו פינאנצירן זיינע אנטי-[[הוסיטן]] קאמפיין. די פארפאלגונג האט געגעבן דעם הערצאָג די מעגליכקייט צו קאָנפיסקירן ברייטע אידישע פאַרמעגנס, און איז געווען א מקור פון הכנסה און געהאלפן פינאנצירן זיין מיליטערישע קאמפיין און זיין חתונה{{הערה|זיגלער, 2022.}}. | ||
===באשולדיגונגען קעגן אידן=== | ===באשולדיגונגען קעגן אידן=== | ||
*קאלאבאראציע מיט הוסיטן: אין יוני 9, 1419 האבן טעאלאגן פון דער אוניווערזיטעט פון ווין דיסקוטירט א מעגליכע קאאפעראציע פון אידן מיט הוסיטן און וואלדענסער (Waldensians), און האבן זיך באקלאגט | *קאלאבאראציע מיט הוסיטן: אין יוני 9, 1419 האבן טעאלאגן פון דער אוניווערזיטעט פון ווין דיסקוטירט א מעגליכע קאאפעראציע פון אידן מיט הוסיטן און וואלדענסער (Waldensians), און האבן זיך באקלאגט אויף די "צו גרויסע צאָל אידן", זייער "לוקסוסדיקן לעבנסשטייגער" און זייערע "גרויליגע ביכער" (ווי דער תלמוד){{הערה|עלבעל, זיגלער, 2016, 204–205.}}. | ||
*האָסטיען-שענדונג (Host desecration): באשולדיקונגען וועגן פארשוועכן שמייליגע ברויט זענען אפט גענוצט געווארן ווי א תירוץ פאר פארפאלגונג. א "מייסטערין" אין ענס האט זיך מודה געווען צו אזא פאַרברעכן און איז פארברענט געוואָרן. | *האָסטיען-שענדונג (Host desecration): באשולדיקונגען וועגן פארשוועכן שמייליגע ברויט זענען אפט גענוצט געווארן ווי א תירוץ פאר פארפאלגונג. א "מייסטערין" אין ענס האט זיך מודה געווען צו אזא פאַרברעכן און איז פארברענט געוואָרן. | ||
*לוקסוס און "אפשוינליכע ביכער": טעאלאגן האבן קריטיקירט דעם לוקסוס פון אידישן לעבן און זייערע "אפשוינליכע ביכער". | *לוקסוס און "אפשוינליכע ביכער": טעאלאגן האבן קריטיקירט דעם לוקסוס פון אידישן לעבן און זייערע "אפשוינליכע ביכער". | ||
| שורה 46: | שורה 47: | ||
נאָך דער גזירה איז דאָס אידישע לעבן אין די עסטרייכישע הערצאָגליכע שטעט און אין דעם גאַנצן עסטרייכישן דאָנאַו-געביט אויפגעהערט. אַלע שפּורן פון יידישן לעבן אין עסטרייַך זענען פאַרניכטעט געוואָרן. | נאָך דער גזירה איז דאָס אידישע לעבן אין די עסטרייכישע הערצאָגליכע שטעט און אין דעם גאַנצן עסטרייכישן דאָנאַו-געביט אויפגעהערט. אַלע שפּורן פון יידישן לעבן אין עסטרייַך זענען פאַרניכטעט געוואָרן. | ||
די וויענער שול איז חרוב געווארן און אירע שטיינער זענען גענוצט געווארן אלס בוי־מאטעריאל פאר דער אוניווערזיטעט וואס איז געבויט געווארן דאָרטן | די וויענער שול איז חרוב געווארן און אירע שטיינער זענען גענוצט געווארן אלס בוי־מאטעריאל פאר דער אוניווערזיטעט וואס איז געבויט געווארן דאָרטן גלייך דערנאך{{הערה|Brugger, 2020, 29.}}. | ||
אידישע הייזער און וויינגערטנער זענען קאנפיסקירט געווארן. די אידישע | אידישע הייזער און וויינגערטנער זענען קאנפיסקירט געווארן. די אידישע אייגנטומס זענען קאָנפיסקירט געוואָרן דורכן הערצאָג. אַן אַלטער רעגיסטער פן 1565 באווייזט, אַז פילע אידן און אידענעס אין עסטרייך זענען געפאָרטערט געוואָרן אונטער יסורים און געצוואונגען אויסצוגעבן וועגן זייער געלט, קליינאָדן און זילבער-געשמייד, וואָס איז פאָרגעקומען אַרום יאָר 1420. | ||
אידישע ספרים זענען קאנפיסקירט געווארן; העברעישע קאדעקס בלעטער זענען איבערגעניצט געווארן אלס ביינדונגס-מאטעריאל פאר געריכט-פראטאקאלן און חשבון-ביכער אין שטאט-ארכיוון. | אידישע ספרים זענען קאנפיסקירט געווארן; העברעישע קאדעקס בלעטער זענען איבערגעניצט געווארן אלס ביינדונגס-מאטעריאל פאר געריכט-פראטאקאלן און חשבון-ביכער אין שטאט-ארכיוון. | ||
==פאלגן און נאכווירקונגען== | ==פאלגן און נאכווירקונגען== | ||
די | די וויענער גזירה האט געהאַט טיפע און דראַסטישע קאָנסעקווענצן פאַר דער יידישער קהילה אין עסטרייך. | ||
די גזירה האט למעשה אויסגעמעקט די ווינער אידישע קהילה. אידן זענען פארטריבן געווארן אדער געצוואונגען צו קאנווערטירן אין גאנצן דוקאט פון עסטרייך. עטליכע אידן זענען אנטלאפן אין אויסלאנד, אנדערע האבן זיך אליין דערהרגעט. אידישע פליטים זענען באוואוסט אין ארומיגע געגנטן, ספעציעל אין דעם מערב'דיגן טייל פון דער אונגארישער קעניגרייך, ווי אויך אין [[וויענער ניישטאט|ווינער-ניישטאט]] אין דער פיטן-געגנט (Pitten), וואו פיל אידישע פליטים האבן זיך באזעצט. | די גזירה האט למעשה אויסגעמעקט די ווינער אידישע קהילה. אידן זענען פארטריבן געווארן אדער געצוואונגען צו קאנווערטירן אין גאנצן דוקאט פון עסטרייך. עטליכע אידן זענען אנטלאפן אין אויסלאנד, אנדערע האבן זיך אליין דערהרגעט. אידישע פליטים זענען באוואוסט אין ארומיגע געגנטן, ספעציעל אין דעם מערב'דיגן טייל פון דער אונגארישער קעניגרייך, ווי אויך אין [[וויענער ניישטאט|ווינער-ניישטאט]] אין דער פיטן-געגנט (Pitten), וואו פיל אידישע פליטים האבן זיך באזעצט. | ||
| שורה 64: | שורה 65: | ||
די פיר טעקסטן זענען{{הערה|ברינל, 25–26.}}: | די פיר טעקסטן זענען{{הערה|ברינל, 25–26.}}: | ||
#"דאז איז די ווינר גזירה אין טייטש" – א אידישע ווערסיע געדרוקט דורך פּראסניץ אין קראקע ארום 1609{{הערה|https://www.nli.org.il/he/books/NNL_ALEPH990021326770205171/NLI}}. דאס איז די עלטסטע אידישע אויסגאבע. די דאזיגע | #"דאז איז די ווינר גזירה אין טייטש" – א אידישע ווערסיע געדרוקט דורך פּראסניץ אין קראקע ארום 1609{{הערה|https://www.nli.org.il/he/books/NNL_ALEPH990021326770205171/NLI}}. דאס איז די עלטסטע אידישע אויסגאבע. די דאזיגע ווערסיע איז די קירצסטע פון די פיר און די מערסט אומאפּהענגיגע אויסגאבע, מיט לאגיש קאָנסיסטענטע כראָנאָלאָגיעס. פּראָסניץ האט עס מסתמא געדרוקט אויסער דער דערגרייכונג פון עסטרייכישער צענזור{{הערה|ברינל, 30.}}. די אויסגאבע איז אַריבערגעקומען פון דער אָפּענהיים קאלעקציע צו דער [[באדלעיאן ביבליאטעק|באָדלעיאַן ביבליאָטעק]] אין 1829{{הערה|ברינל, 27.}}. דער טיטל פון דער ווערסיע סטיפיצירט, אז דער עסטרייכישער פּאָגראָם איז געווען אלגעמיין באקאנט אונטערן נאמען "וויענער גזירה" פון א געשריבענעם באַריכט אין דער צייט פון ערשטן דרוק, און אז עס איז געווען א העברעאישע ווערסיע וואס איז איבערגעזעצט געווארן אויף אידיש{{הערה|ברינל, 29.}}. | ||
#"גזירה ממדינות איסטרייך" – א העברעאישע אויסגאבע, געדרוקט ארום 1581, אויך דורך פּראָסניץ אין קראקע, איבערגעזעצט פון אידיש דורך יחיאל בן ידידיה מיכל מאָראַפטשיק פון לובלין. די דאָזיקע איבערזעצונג האָט אָבער לאָגישע אומקאָנסיסטענצן, | #"גזירה ממדינות איסטרייך" – א העברעאישע אויסגאבע, געדרוקט ארום 1581, אויך דורך פּראָסניץ אין קראקע, איבערגעזעצט פון אידיש דורך יחיאל בן ידידיה מיכל מאָראַפטשיק פון לובלין. די דאָזיקע איבערזעצונג האָט אָבער לאָגישע אומקאָנסיסטענצן, ווייל זי באנוצט זיך מיט דער פּראָסניץ אידישער ווערסיע אַלס באַזיס. | ||
#"דיא גזירה אויז אוישטרייך" – א אידישע כתב-יד אויסגאַבע, אריינגערעכנט אין דעם פּאפּיר כתב-יד "אָפּענהיים 714" אין דער [[באדלעיאן ביבליאטעק|באָדלעיאַן ביבליאָטעק]]. דער כתב-יד איז אומדאַטירט, אָבער איז זיכער נישט פּראדוצירט געווארן פאר 1580. די דאָזיגע | #"דיא גזירה אויז אוישטרייך" – א אידישע כתב-יד אויסגאַבע, אריינגערעכנט אין דעם פּאפּיר כתב-יד "אָפּענהיים 714" אין דער [[באדלעיאן ביבליאטעק|באָדלעיאַן ביבליאָטעק]]. דער כתב-יד איז אומדאַטירט, אָבער איז זיכער נישט פּראדוצירט געווארן פאר 1580. די דאָזיגע אויסגאַבע באַנוצט זיך אויך מיט דער העברעאישער איבערזעצונג און האָט כראָנאָלאָגישע שוועריקייטן{{הערה|ברינל, 29.}}. | ||
#"גזירה ממדינת אושטרייך" – שפּעטסטע אידישע אויסגאַבע, אַריינגערעכנט אלס קאפּיטל 52 אין דער זאמלונג "מעשׂה ה'", צום ערשט אין דער אמסטערדאַמער אויסגאַבע פון 1708 (דערנאָך | #"גזירה ממדינת אושטרייך" – שפּעטסטע אידישע אויסגאַבע, אַריינגערעכנט אלס קאפּיטל 52 אין דער זאמלונג "מעשׂה ה'", צום ערשט אין דער אמסטערדאַמער אויסגאַבע פון 1708 (דערנאָך אויך 1723 און אָפט דערנאָך). דאָס איז די איינציגע ווערסיע וואס עקזיסטירט אין עטליכע קאָפּיעס; אויסגאַבעס 1 ביז 3 זענען אונז איבערגעגעבן געוואָרן אין בלויז איין איינציקער קאָפּיע{{הערה|ברינל, 26.}}. דער רעדאַקטאָר פון דער דאָזיקער ווערסיע האָט אויך גענוצט די העברעאישע איבערזעצונג און געהאַט שוועריקייטן מיטן האַלטן די כראָנאָלאָגיע קאָנסיסטענט. | ||
די עלטסטע עקזעמפלארן זענען פון 16טן יארהונדערט, אבער דער אריגינעלער שריפט איז מסתמא געשאפן געווארן קורץ נאך די געשעענישן פון 1421, מעגליך דורך אן ארויסגעטריבענעם עסטרייכישן איד אין אונגערן. | די עלטסטע עקזעמפלארן זענען פון 16טן יארהונדערט, אבער דער אריגינעלער שריפט איז מסתמא געשאפן געווארן קורץ נאך די געשעענישן פון 1421, מעגליך דורך אן ארויסגעטריבענעם עסטרייכישן איד אין אונגערן. | ||
עס זענען דאָ | עס זענען דאָ אנווייזונגען אויף דער עקזיסטענץ פון העברעאישע ווערסיעס פון לכל הפּחות דער ערשטער העלפט פונעם 15טן יאָרהונדערט. די כראָניק "עמק הבכא" פון [[יוסף הכהן]] גיט די הויפּט-סטרוקטור פון די געשעענישן פונעם עסטרייכישן פּאָגראָם. דאָס ווייזט, אַז באַריכטן פון פּאָגראָמען זענען אָריגינעל געשריבן געווארן אין העברעאיש, אַזוי ווי די וויענער גזירה{{הערה|ברינל, 30–31.}}. | ||
די "ווינער גזירה" ווערט באטראכט אלס א פארלאזליכע קוואל טראץ איר נאטירליכער איינזייטיגקייט, ווייל פיל דעטאלן (ווי צאל קרבנות) זענען נאר דארטן דערמאנט. | די "ווינער גזירה" ווערט באטראכט אלס א פארלאזליכע קוואל טראץ איר נאטירליכער איינזייטיגקייט, ווייל פיל דעטאלן (ווי צאל קרבנות) זענען נאר דארטן דערמאנט. | ||