אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "דרעפט:שאך"

'''שאך''' איז איינע פון די עלטסטע און פאפולערסטע ברעט־שפילן, געשפילט צווישן צוויי קעגנערס אויף א קעסטלדיקן ברעט מיט ספעציעלע שטיקלעך פון פארשידענע פארבן, געוויינטלעך ווייס און שווארץ. ווייס הייבט אן צו שפילן, נאך דעם בייטן זיך די שפילער לויט פארפעסטיקטע כללים. יעדער שפילער פרובירט צווינגען דעם קעגנערס הויפט־שטיקל, דעם קעניג, אין א מאט – א פאזיציע ווו ער קען זיך נישט אויסמיידן פאנגען צו ווערן. דאס ווארט "שאכמאט" קומט פון פערסיש "שאה מאט", וואס מיינט "דער קעניג איז טויט".

שאך האט זיך ערשט באוויזן אין אינדיע ארום דעם 6טן יארהונדערט נאך דער ציווילער רעכענונג ווי א שפיל וואס האט געהייסן טשאטוראנגא. ביז דעם 10טן יארהונדערט האט עס זיך פארשפרייט פון אזיע קיין מיטל מזרח און אייראפע. זינט ווייניקסטנס דעם 15טן יארהונדערט, איז שאך געווען באקאנט ווי די "רויאלע שפיל" ווייל פון זיין פאפולאריטעט צווישן די אדעלן. די כללים און די שטיקלעך-דעזיין האבן זיך פאמעלעך אנטוויקלט ביז זיי האבן דערגרייכט דעם היינטיקן סטאנדארט אין דעם פריערן 19טן יארהונדערט.

==שאך אין דער יידישער וועלט==

דער בייטראג פון אידן צו שאך אין א באדייטנדיקן מאס דאטירט זיך פון מיטן 19טן יארהונדערט. עס איז נישטא קיין גרונט פאר דער טענה אז אידן האבן אויסגעפונען שאך, אדער אז שלמה המלך האט געשפילט די שפיל, ווי עס איז פארבונדן אין בית המדרש פון הרב רעפארמער אהרן יעללינעק, הגם אין א יידישער לעגענדע דערציילט מען אז שלמה המלך האט אויסגעפונען די שפיל. שאך איז נישט געווען באקאנט ביי אידן אין דער תלמודישער תקופה, וואס האט זיך געענדיקט איידער די שפיל האט געקענט דערגרייכן זיי פון פערסיע. די מיינונג ווערט אלגעמיין געהאלטן טראץ רש"י'ס אידענטיפיקאציע פון "נרדשיר" מיט שאך, אין זיין קאמענטאר אויף כתובות ס"א ע"ב. רש"י'ס איבערזעצונג פון "נרדשיר" – א שפיל וואס מען האט ווארשיינלעך געשפילט מיט ווירפלעך – ווי אישקוקי, ווייזט אז דער מפרש איז געווען באקאנט מיט א ווארט וואס איז פארבונדן מיט דעם פראנצויזישן "échecs". "אישקוקי" איז דער זעלבער נאמען וואס יהודה הלוי האט געניצט ווען ער רעפערט אין זיין ספר "כוזרי" צו דער שפיל ווי אן אינטעלעקטועלע איבונג.

מאריץ שטיינשניידער זעצט פאר אין זיין "שאך ביי די אידן" (1873) אז אידן האבן זיך ערשט באקענט מיט שאך אין דעם צענטן יארהונדערט. ער דערמאנט א גיור פון צענטן יארהונדערט, עלי פון טאבעריסטאן, וואס האט רעקאמענדירט די שפיל פאר איר טעראפויטישע ווערט, און משה ספארדי (11טן יארהונדערט), וואס איז געווארן באקאנט ווי פעטרוס אלפאנסי נאך זיין טבילה, וועלכער אין זיין שריפטן האט באשריבן שאך ווי א ריטערליכע טוגנט. אין דעם צענטן יארהונדערט, האבן אראבער איינגעפירט די שפיל, וואס זיי האבן גערופן "שאטראנדזש", אין אייראפע דורך שפאניע. ביז דעם עלפטן יארהונדערט איז עס ברייט געשפילט געווארן ביי אידן אין יענער מדינה און אין פראווענס. די פערסיש־אראבישע נאמענקלאטור פאר די שטיקלעך איז געווען באקאנט פאר ווייניקסטנס איין מיטגליד פון א בארימטער שפאנישער משפחה, באנסעניאר אבן יחיא, וועמענס באשרייבונג פון דער שפיל איז געהיט געווארן דורך ליאנע מאדענא.

עס שיינט אז אברהם אבן עזרא (12טן יארהונדערט) האט געקענט די שפיל. אן אויסגעצייכנטע פארזישע באשרייבונג פון דער שפיל וואס ווערט צוגעשריבן צו אים איז געהיט געווארן דורך ליאנע מאדענא. די מעטרישע און ווערבאלע געניטקייט פון דער אריגינאלער שריפט זעצט אבן עזרא אלס מחבר, אבער די הויפט שוועריקייט מיט צושריבן עס צו אים איז די רעפערענץ צו דעם טאפלטן פיאן-צוג. די רעפערענץ קען אבער זיין אן אינטערפאלאציע, און שטיינשניידער צווייפלט אין דער צושריבונג צו אבן עזרא.

די ערפינדונג פון דרוקעריי האט פארגעלט די כללים פון שאך און געהאלפן ענדיקן די אנטוויקלונגס-שלאגע פון דער שפיל.

פארשיידענע מיינונגען צווישן יידישע געלערנטע זענען געווען צי מען זאל ענקוראזשירן שפילן שאך. הרמב"ם, אין זיין פירוש אויף משנה סנהדרין ג:ג, דריקט אויס אפלייקענונג פון שאך ווען מען שפילט עס פאר געלט און פארבינדט עס מיט נרד (וואס ווערט געשפילט מיט ווירפלעך). די הלכה האט אפגעלייקנט שאך ווי א צייטפארברענג וואס פארשווענדט צייט. ווען די שפיל האט ערשט אנגעהויבן צו ווערן רעספעקטאבל, איז עס געווען א צייטפארברענג פאר קראנקע און פרויען. טאקע, ישראל אבראהאמס זעצט פאר אז עס האט זיך אנטוויקלט ווי א שפיל פאר פרויען. אבער עס איז נישט געווען קיין איינשטימיקייט אויף דעם ענין אין יענער פעריאד. קלוןמוס האט פארדאמט די שפיל, בשעת מנחם בן שלמה מיירי און דער ספר חסידים אין לויזע רעפערענצן שיינען צו אויסדריקן צושטימונג. ענליכע דיסענסיע איז געווען צווישן קריסטליכע אויטאריטעטן. פערזאנען אזוי אנדערש ווי פעטרוס דאמיאני און יאן הוס האבן עס פארדאמט. פון דער אנדערער זייט, האבן פילע פאפעס עס געשפילט.

ביסלעכווייז, אבער, איז די אפאזיציע צו דער שפיל פארקלענערט געווארן, סיי צווישן אידן סיי צווישן קריסטן. אזוי, ווען שפילן זענען אלגעמיין פארדאמט געווארן דורך די רבנים פון קרעמאנא, נאך דער מגפה פון 1575, איז שאך אויסגעשלאסן געווארן פון דער קלאג. א ענליכע הבחנה צווישן שאך און שפילן פאר געלט אדער צייטפארברענגס האט דער רב פון אנקאנא געמאכט אין א מיינונג געגעבן אין 1718. די שפעטערדיקע אויטאריטעטן, אויסער אליהו דע ווידאס און אליהו הכהן פון סמירנא (שבט מוסר, 1712), שיינען אלע צוצושטימען צו שאך. מאדערנע רבנישע מיינונג, אויסגעדריקט אין למפראנטי'ס פחד יצחק, אברהם אבעלע גמבינער'ס מגן אברהם, און דורך משה איסרלס, האלט אז שאך איז א פאסנדע צייטפארברענג פאר א אידן, אזוי לאנג ווי מען שפילט עס נישט פאר געלט. אויף דעם פרינציפ, מעג מען שפילן שאך אויף שבת.

מען זאל נישט אויספירן פון דעם אז עס איז דא א עקזיסטירנדיקע גילטיקע רבנישע אויטאריטעט קעגן פראפעסיאנעל שאך, הגם הרמב"ם'ס מיינונגען בלייבן איינפלוסרייך. דעריבער, עס איז אלץ געווען מעגלעך פאר אן אינטעלעקטועלן און פיאטן אידן צו לערנען תורה און שפילן שאך. טאקע, שפילער אזוי גרויס ווי עקיבא רובינשטיין, אהרן נימזאוויטש, און מיטגלידער פון דער חיות משפחה זענען ארויסגעקומען פון ישיבות.

די אנטוויקלונג פון אייראפעאישן אינטערעס אין שאך, צי אלס שפיל, קונסט אדער וויסנשאפט, שיינט צו האבן רייזעט פון דער איבערישער האלבאינזל קיין סיביר. עס איז געווען אין דעם 19טן יארהונדערט אז א יידיש נאמען האט זיך באוויזן אין פראנצויזיש שאך: אהרן אלעקסאנדרע (1766-1850). ווייניק איז באקאנט וועגן זיין שפיל, אבער זיין שריפטן האבן איבערגעלעבט (ענציקלאפעדיע דע עטשעקס, 1837). אין מיטן יארהונדערט, האבן זיך אנגעהויבן אפט באווייזן יידישע נעמען ווי שאך איז געגרינדעט געווארן אין די סאלאנען פון פאריז, וועלכע זענען באזוכט געווארן דורך דייטשישע און רוסישע אידן, און אין לאנדאן און בערלין. צווישן די יידישע מייסטער פון יענער פעריאד זענען געווען: יאהאן יאקאב לעווענטאל (א אונגערישער פליכטלינג אין לאנדאן), דוד הארוויץ (1823-1884) אין פאריז, בערנהארד הארוויץ (1807-1885) פון די בערלינער פלעיאדען באזעצט אין פאריז, און איגנאז קאליש (שפעטער באראן פאן קאליש) א ווינער סוחר־באנקיר און א ראטשילד פראטעזשע.

עטליכע שרייבער זענען ארויסגעקומען פון דער גרופע. זיי שילדערן ס. אלאפין (1856-1923) און ערנעסט קארל פאלקבעער (1819-1885), וועלכע האבן אויסגעפונען קעגן-גאמביטן. לעאפאלד האפער (1842-1913), וועמענס ביכער ווערן נאך געלייענט. און שמעון אבראמאוויטש וינאווער (1838-1920), א פוילישער ייד, וועמענס וואריאציע פון דער פראנצויזישער דעפענסיוו איז דערפאלגרייך אויפגעלעבט געווארן דורך אלעכין און באטוויניק. אן אנדער פרייזגעווינער איז געווען שמואל ראזענטאל (1837-1902).

דער גרעסטער איז געווען ווילהעלם שטייניץ, וועלכער איז געווען וועלט־מייסטער פון 1866 ביז 1894. שטייניץ' שריפטן שטעלן מיט זיך א הויפט־בייטראג צו דער שאך־טעאריע. זיין טעאריעס זענען אנגענומען געווארן אלס יסודותדיק דורך אזעלכע גרויסע טעארעטיקערס ווי עמנואל לאסקער, זיגבערט טאראש, סאוויעלי גריגאריעוויטש טארטאקאווער, און נימזאוויטש.

ווי די 19טן יארהונדערט איז פארטגעשריטן, מער אידן זענען באוויזן געווארן אין דער הויפט־ריי פון טורנאמענטן און מייטשן: איסידאר גונסבערג, מאקס ווייס (1857-1927), עריך קאהן (1884-1918), בערטהאלד ענגליש (1851-1897), רודאלף טשארוזעק, דוד מארקעלאוויטש יאנאווסקי, און זשאק מייזעס (1865-1954). אלע זענען געווען פרייזגעווינערס אין די גרויסע אינטערנאציאנאלע געשעענישן. די אויסערגעוויינליכע געשטאלט איז געווען דר זיגבערט טאראש, א אויסגעצייכנטער טורנאמענט־שפילער, וועלכער האט געוואונען זיבן גרויסע געשעענישן. זיין סטאטוס אלס טעארעטיקער איז געווען אזוי גרויס אז מען האט אים באגריסט אלס "פרעצעפטאר גערמאנארום".

איבער זיי אלע איז געשטאנען עמנואל לאסקער, א מאטעמאטישער פילאסאף ווי אויך א שאך־גיגאנט. אויב שטייניץ איז דער שאך־שפילערס טעארעטיקער, איז לאסקער דער שאך־שפילערס שאך־שפילער. זיין דאקטרין איז געווען די וויכטיקייט פון ארבעט; "קאמף" (1907) איז דער נאמען פון איינער פון זיין ביכער. זיין אוממעזשע רייכקייט איז קלארסט אנטפלעקט געווארן אין די מייטשן אין וועלכע ער האט פארטיידיקט זיין וועלט־מייסטער טיטל פאר 28 יאר. אין 1921 האט ער ענדלעך פארלוירן דעם טיטל צום קובאנישן שפילער, קאפאבלאנקא.

די צאל פון יידישע שפילער האט ווייטער געוואקסן אין דעם 20טן יארהונדערט. אין די פריע יארן זענען געווען דער עסטרייכישער קארל שלעכטער (1874-1918), דער דייטשער זשאק מייזעס, דער סערבישער באריס קאסטיטש (1887-1963), און עדווארד לאסקער (1885-1981) פון בערלין און די פארייניקטע שטאטן – א חבר און מיט-סטודענט פון עמנואל לאסקער. דערנאך זענען געקומען די עמיגרירטע רוסן, אדער רוסישע פאליאקן: אסיפ בערנשטיין (1882-1962), סאוויעלי טארטאקאווער, און עקיבא רובינשטיין, א געניוס וועלכער האט געקענט שטייגן צום וועלט־מייסטערשאפט אבער פאר די אומשטענדן פון וועלט־מלחמה 1. גרויסע שפילער צווישן די וועלט־מלחמות זענען רודאלף שפילמאן (1883-1942), ריטשארד רעטי, יוליוס ברייער, אהרן נימזאוויטש, און סאלא פלאר פון טשעכאסלאוואקיי – א קינדער־פראדיזשי און א פליכטלינג פון א רוסישן פאגראם. אין די 1930ער יארן האבן זיך ארויסגעוויזן אין די פארייניקטע שטאטן, צווישן אנדערע, אייזעק קאשדאן (1905-?), שמואל רשעווסקי, וועלכער האט אנגעהויבן זיין שאך־קאריערע אלס אכט־יאריק קינד אין פוילן, און ראובן פיין – א קאפאבלאנקא־טיפ שפילער וועלכער האט זיך צוריקגעצויגן פון דער שפיל צו לערנען פסיכאלאגיע. עטליכע פון די אויבן דערמאנטע נעמען זענען וויכטיק אין שאך־טעאריע.

אין דער צווייטער העלפט פון 19טן יארהונדערט זענען ארויסגעקומען ענגלישע, דייטשישע און בעהמישע שולעס פון קאמפאזירונג.

אין נאצי דייטשלאנד, אלס טייל פון דער אנטיסעמיטישער פראפאגאנדע, זענען אידן פארגעשטעלט געווארן אלס א דעקאדענטישער גורם, וואס בייטראגט נישט, נאר שעדיקט אין אלע געביטן אין וועלכע זיי ארבעטן, און צווישן אנדערן אויך אין דעם געביט פון שאך. אין דער תקופה פון דער צווייטער וועלט־מלחמה, האט דער וועלט־מייסטער אין שאך, אלעקסאנדער אלעכין, געשריבן און פובליקירט זעקס אנטיסעמיטישע ארטיקלען קעגן יידישע שאך־שפילער און זייער איינפלוס אויף דער וועלט פון שאך, און צווישן זיי דער ארטיקל "יידיש שאך און אריש שאך" (Jüdisches und arisches Schach). אין די דאזיקע ארטיקלען זענען ריטשארד רעטי, סאלא פלאר, ראובן פיין, שמואל רשעווסקי, און מיכאל באטוויניק פארגעשטעלט געווארן אלס אנגעזעענע פארשטייער פון דעם דעקאדענטישן יידישן שאך. דאס יידישע שאך איז פארגעשטעלט געווארן אלס א שאך וואס פעלט קיין מוט און קאנצענטרירט זיך אויף פארטיידיקונג.

די וועלט־מייסטערשאפט איז געווארן מער פארמעליזירט נאכדעם ווי מארפי האט זיך צוריקגעצויגן און אנדערסען איז באזיגט געווארן דורך ווילהעלם שטייניץ פון פראג אין א מייטש אין 1866. שטייניץ איז געווען דער ערשטער צו טענה'ן די אויטאריטעט צו באשטימען ווי א טיטל־מייטש זאל פארקומען. ער האט אויפגעשטעלט א סעריע פון כללים און פינאנציעלע באדינגונגען אונטער וועלכע ער וואלט פארטיידיקט זיין סטאטוס אלס דער וועלט'ס הויפט־שפילער. אין 1886 האט ער צוגעשטימט צו שפילן קעגן יאהאן צוקערטארט פון עסטרייך אין דעם ערשטן מייטש ספעציעל דעזיגנירט פאר דער וועלט־מייסטערשאפט.

נאך דער טויט פון אלעכין, איז געווען א נויט צו געפינען דעם נייעם וועלט־מייסטער. פידע, וועלכע איז פאראנטווארטליך פאר דעם טיטל, האט ארגאניזירט א קאנקורס פון עליט שפילער. דער געווינער אין דעם קאנקורס וואס איז פארגעקומען אין 1948 איז געווען דער רוסישער מיכאל באטוויניק, וועלכער איז געווען א סאוויעטישער ייד. באטוויניק האט אנגעהויבן א תקופה פון סאוויעטישער דאמינאנץ אין דער וועלט פון שאך. עס איז געווען נאר איין וועלט־מייסטער וואס איז נישט געווען סאוויעטיש, דער אמעריקאנער באבי פישער (אלוף 1972-1975). פישער, וועלכער איז געבוירן ראבערט דזשיימס פישער אין שיקאגא אין 1943, איז געווען א קינדער־פראדיזשי און האט פאפולאריזירט די שפיל. ער איז געווען דער ערשטער אמעריקאנער וועלט־מייסטער. פישער האט געוואונען די קוואליפיצירונג־רונדן פון דער וועלט־מייסטערשאפט מיט אומבאשרייבליכע רעזולטאטן פון 6-0, 6-0, און 6-0. ער איז געווען איינציקווייז בכוח צו באזיגן די פארבונדענע אנשטרענגונגען פון דער גאנצער, זייער שטארקער, סאוויעטישער שאך־אנשטאלט. פישערס מוטער איז געווען יידיש. ער איז געווען געזוכט אין די פארייניקטע שטאטן פארן שפילן אין דעם 1992 שאך־מייטש אין געוועזענער יוגאסלאוויע אין פארלעצונג פון אינטערנאציאנאלע סאנקציעס. פישער איז געשטארבן פון נירן־אויספאל אין 2008 אין רעיקיאוויק, איסלאנד.

אנדערע יידישע וועלט־מייסטערס שילדערן ערשט שטייניץ, וועלכער האט געהאלטן דעם טיטל פאר 25 יאר, ביז עס איז אים אפגענומען געווארן דורך עמנואל לאסקער, וועלכער האט עס געהאלטן פון 1894 ביז 1921. אפילו אין די פעריאדן ווען דער טיטל איז געהאלטן געווארן דורך נישט־אידן, זענען די מערהייט פון די פיינאליסטן געווען אידן, אריינגערעכנט רובינשטיין, טאמער דער גרעסטער ענדשפיל־שפילער וואס האט אלץ געלעבט, נימזאוויטש, און פלאר. אין 1948 האט באטוויניק, א סאוויעטישער ייד, געוואונען דעם טיטל פון עטליכע פון די שטארקסטע שפילער אין דער וועלט, אריינגערעכנט רשעווסקי, און האט עס געהאלטן אינטערמיטענט פאר קימאט 20 יאר. זיין קעגנערס זענען געווען בראנשטיין (וועלכער האט געצויגן די סעריע), וואסילי וואסיליעוויטש סמיסלאוו (1921- ), א רוס וואס מען זאגט איז טיילווייז יידיש, טאל, און ענדלעך פעטראסיאן. אין 1969, איז פעטראסיאן באזיגט געווארן דורך באריס ספאסקי, זוהן פון א יידישער מוטער, וועלכער איז ארויסגעקומען אלס דער נייער שטערן פון דער שאך־וועלט.

אידן זענען אויך באוווסט אין דעם געביט פון ענדשפיל־קאמפאזיציע. עטליכע פון דער בעסטער ארבעט אויף ענדשפיל איז דורך ראובן פיין און דער סאוויעטישער שפילער לעווענפיש. אנדערע וויכטיקע נעמען אין דעם פעלד זענען רעטי, פרידעריק לאזארד (1883-1949), וולאדימיר בראן (1909- ), אברהם גורוויטש (1894-1933), דוד יוסף, און גראטשין.

אלגעמיין, דער יידישער בייטראג צו דער טעאריע איז געווען אוממעזש רייך. שטייניץ, און נאך אים לאסקער און טאראש, האבן געלערנט דער שאך־וועלט די באזישע סטראטעגיע פון דער שפיל, און האבן געגרינדעט שאך ווי א וויסנשאפט. רובינשטיין קען מען זאגן האט דעמאנסטרירט די דאזיקע וויסנשאפט אין זיין שיינעם שפיל. צו רעטי, נימזאוויטש, און טארטאקאווער שולדיק די וועלט די ראפינירונג פון סטראטעגישע טעאריעס.

==פראמינענטע יידישע שאך־שפילער און זייערע בייטראגן==

די מקורים דערמאנען פילע יידישע שאך־שפילער מיט באדייטנדיקע דערגרייכונגען:

*מאשע טשערניאק (1910–1984) איז געווען אן ישראלדיקער שאך־מייסטער. ער איז געבוירן אין ווארשע און אין 1934 באזעצט אין ארץ ישראל. ער איז דריי מאל געווען מייסטער פון ישראל און איז געווען אקטיוו אין פראמאטירן די שפיל אין דעם לאנד. ער האט פארגעשטעלט ישראל אין אינטערנאציאנאלע טורנאמענטן און אין דער שאך־אלימפיאדע. ער האט בייגעשטייערט ארטיקלען אויף שפאניש, פויליש, רוסיש און העברעאיש צו פילע זשורנאלן, אריינגערעכנט זיין שאך־קאלומנע אין "הארץ", און די ארגענטינישע שאך־רעוויזשן "עסטראטעגיא" און "רעוויסטא מעטראפאליטאנא", וועלכע ער האט רעדאקטירט צווישן 1942 און 1949. ער איז אויך געווען רעדאקטאר פון "64 קוואדראטן" (1956–59). זיין ביכער שילדערן "על פינאל" (1941) און "ספר השחמט" (1963).

*באריס געלפאנד (1968 - ) איז א יידישער בעלארוסיש־געבוירענער ישראלדיקער שאך־גראנדמאסטער, וועלכער האט פלאצירט צווייט אין דעם 2012 וועלט־שאך־מייסטערשאפט. ער האט געוואונען ארום 30 טורנאמענטן אין זיין פראפעסיאנעלער קאריערע.

*יודאט פאלגאר (1976-) איז א אונגערישע שאך־גראנדמאסטער. זי איז ווייטס די שטארקסטע פרוי שאך־שפילער אין דער געשיכטע. אין 1991, האט זי דערגרייכט דעם טיטל פון גראנדמאסטער (GM) אין עלטער פון 15 יאר און 4 חדשים. זי איז געווען אין יענער צייט די יונגסטע פערזאן צו טאן דאס. יודאט פאלגאר איז יידיש, און פון בודאפעשט. מיטגלידער פון איר משפחה זענען אומגעקומען אין דעם חורבן. זי און אירע צוויי עלטערע שוועסטער, גראנדמאסטער סוזאן און אינטערנאציאנאלער מייסטער זסאפיא, זענען געווען טייל פון אן עדיוקאציאנעלער עקספערימענט וואס איז דורכגעפירט געווארן דורך זייער פאטער לאסלא פאלגאר.

*אייזעק קאשדאן (1905–?). אין 1950 איז אים באלוינט געווארן דער IM (אינטערנאציאנאלער מייסטער) טיטל; אין 1954 דער GM (גראנדמאסטער) טיטל; און אין 1960 דער IA (אינטערנאציאנאלער ארביטער) טיטל.

*שמואל הערמאן רשעווסקי (1911–?). זיין פובליקירטע זאמלונג פון זיין אייגענע שפילן, "רשעווסקיס בעסטע שפילן פון שאך" (1960), איז נוצלעך קאמענטירט. ער האט אויך געשריבן "ווי שאך־שפילן ווערן געוואונען" (1962) און "די קונסט פון פאזיציאנעלער שפיל" (1978). אן ארטאדאקסישער ייד, רשעווסקי האט אלץ אונטערגעארדנט זיין שאך־לעבן צו זיין רעליגיעזע אבזערוואנצן.

*ריטשארד רעטי (1889–1929) איז געווען א סלאוואקישער שאך־מייסטער. רעטי האט געמאכט אן אימפרעסיווען בייטראג צו שאך. איינער פון די עפנונג סיסטעמען טראגט זיין נאמען. ער איז בארימט אלס דער קאמפאזיטאר פון פיל ענדשפיל־סטודיעס וואס פארבינדן גרויס טעארעטישן אינטערעס מיט אויסערגעוויינליכע עלעגאנץ. שפילנדיג בלינד, איז ער געווען דער ערשטער צו דערגרייכן סימולטאן שפיל אויף 24 ברעטער. אלס טעארעטיקער איז ער געווען א פיאנער פון דער מאדערנער שולע און האט בריליאנט געשריבן וועגן שאך. זיין ביכער שילדערן "די נייע אידעען אין שאך" (1922; מאדערנע אידעען אין שאך, 1923) און "די מייסטער פון שאך־ברעט" (1930; מייסטער פון שאך־ברעט, 1932).

*סאוויעלי גריגאריעוויטש טארטאקאווער (1887–1950). ער האט געשריבן עטליכע ביכער וועגן שאך, די בעסטע באקאנטע זענען "די היפערמאדערנע שאך־פארטיע" (1924), "שאך־מעטאדיק" (1928), "500 מייסטער שפילן פון שאך" (מיט דזש. דו מאנט, 1952), "מיינע בעסטע שפילן פון שאך 1905–1930" (1953), און "מיינע בעסטע שפילן פון שאך, 1931–1954" (1956).

*וויטאלי וואלעריעוויטש צעשקאווסקי (1944 - ) איז געווען א יידישער רוסישער אינטערנאציאנאלער שאך־גראנדמאסטער. מען האט באמערקט אז צעשקאווסקי האט גענייגט צו מער קאמפלעקסע פאזיציעס אין שאך, און האט געניסן א שפיל מיט א אומגעוווינטלעכן אויסגאנג. ער איז אויך באטראכט געווארן אן אומקאמפראמיזירטער קעגנער.

*יורי לוואוויטש אוערבאך.

די יידישע בייטראג צו טעארעטיש שאך איז זייער גרויס. פילע שפילער פון יידישן אפשטאם האבן בייגעשטייערט צום טעארעטישן געביט, אנאליזירט און אויסגעפונען צוגן און עפנונגען, פובליקירט זשורנאלן און לערנביכער. אייניקע פון זיי זענען אזוי חשוב געווען אז זייער נאמען איז געגעבן געווארן צו עפנונגען אדער צוגן וואס זענען געווארן טייל פון דער קלאסיק פון שאך.

 

==שאך קאמפאזיציע==

שאך קאמפאזיציעס (סטודיעס און פראבלעמען) זענען וויכטיקע טיילן פון דער שאך־וועלט. קאמפאזיטע סטודיעס זענען געווענליך פאזיציעס מיט א קליין צאל שטיקלעך און קענען אויסזען ווי אן ענדשפיל פון אן עמעסער שפיל. א פאזיציע איז אלץ באגלייט מיט א באדינגונג, אדער "ווייס צו שפילן און געווינען" אדער "ווייס צו שפילן און ציען". עס איז נישטא קיין צייט־לימיט צו דערגרייכן א פאזיציע וואס איז אביעקטיוו געוואונען אדער געצויגן. די ערשטע סטודיעס, גערופן "מאנסובאט" און דאטירנדיג פון אראבישע און פערסישע מאנוסקריפטן, זענען געווען באשטימט צו באלערנען שפילער ווי צו געווינען ענדשפילן.

==מאדערן שאך==

היינטציטיקע שאך שפילט א גרעסערע ראלע אין דער וועלט־געזעלשאפט, מיט ארגאניזירטע טורנאמענטן און אינטערנעט שאך וואס ציען צוצוגלייך מענער, פרויען און קינדער ארום דער וועלט. קאמפיוטערס האבן געהאט א באדייטנדיקן איינפלוס אויף שאך, מיט פראגראמען וואס קענען באזיגן די שטארקסטע מענטשליכע שפילער. די אנטוויקלונג פון קאמפיוטער־שאך האט אויך בייגעשטייערט צו דער אנאליז פון שאך און דער אנטוויקלונג פון ענדשפיל־טעאריע.