המכלול

אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:קערעסטיר"

רוי שמועס

רוי:קערעסטיר (זעט מקור)

רעוויזיע פון 03:39, 2 מאי 2025

1,978 בייטן אראפגענומען ,  פֿאַר 7 חדשים
קיין רעדאגירונג באמערקונג
וויזועלוויקיטעקסט
אין תקציר עריכה
אין תקציר עריכה
שורה 1: שורה 1:
{{דרעפט}}
{{דרעפט}}
'''קערעסטיר''' (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, '''באָדראָג־קערעסטור'''{{הערה|tp}}) איז א קליין שטעטל אין דער געגנט פון באָרשוד-אַבאַוי-זעמפּלען, אין צפון־מזרח אונגערן. דאס שטעטל איז באַנאָמענט נאכן טייך באָדראָג, וואס פליסט נעבן אים. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. קערעסטיר גרענעצט מיט [[טאקאי|טאָקאַי]], וואס איז בארימט פאר זיינע וויינען. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט [[מישקאלץ]]. די קאָאָרדינאַטן פון שטעטל זענען 48°10' צפון, 21°22' מזרח.
'''קערעסטיר'''{{הערה|אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.}} (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, '''באָדראָג־קערעסטור'''{{הערה|אפּצוטיילן פון [https://hu.wikipedia.org/wiki/Keresztúr_(egyértelműsítő_lap) פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור].}}) איז א קליין שטעטל אין דער געגנט פון באָרשוד-אַבאַוי-זעמפּלען, אין צפון־מזרח אונגערן. דאס שטעטל איז באַנאָמענט נאכן טייך באָדראָג, וואס פליסט נעבן אים. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. קערעסטיר גרענעצט מיט [[טאקאי|טאָקאַי]], וואס איז בארימט פאר זיינע וויינען. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט [[מישקאלץ]]. די קאָאָרדינאַטן פון שטעטל זענען 48°10' צפון, 21°22' מזרח.


לויט די מקורים פון 2018, האבן געלעבט אין דעם שטעטל בערך 1,080 איינוואוינער, און אין 2023, בערך 950 איינוואוינער וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן.
היינט לעבן אין דעם שטעטל אונטער 850 איינוואוינער{{הערה|[https://www.ksh.hu/apps/hntr.telepules?p_lang=EN&p_id=30784 Detailed Gazetteer of Hungary], KSH code 30784}} וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן.


==היסטאריע==
==היסטאריע==
די געגנט איז באזעצט זינט פּרעהיסטארישע צייטן. דאס שטעטל און זיין פעסטונג זענען צום ערשטן דערמאנט געווארן אין 1239. אין דעם 16טן יארהונדערט, איז קערעסטיר דערמאנט געווארן אלס א מארק־שטעטל. דאס שטעטל איז צוויי מאל חרוב געווארן: איינמאל בעת דער אויפשטאנד פון פראַנץ ראַקאָצי אין אָנהייב פונעם 18טן יאָרהונדערט, און א צווייט מאל בעת דער מהפּכה פון 1848–1849. דאס שטעטל האט אבער באוויזן זיך צו באנייען, הויפּטזעכליך דורך וויין־פּראדוקציע, וואס איז באדייטנד מאדערניזירט געווארן דורך חסידישע מתיישבים וואס זענען געקומען אין 1726.
די געגנט איז באזעצט זינט פּרעהיסטארישע צייטן. דאס שטעטל און זיין פעסטונג זענען צום ערשטן דערמאנט געווארן אין 1239. אין דעם 16טן יארהונדערט, איז קערעסטיר דערמאנט געווארן אלס א מארק־שטעטל. דאס שטעטל איז צוויי מאל חרוב געווארן: איינמאל בעת דער אויפשטאנד פון [[פערענץ ראקאצי|פערענץ ראַקאָצי]] אין אנהייב פונעם 18טן יארהונדערט, און א צווייט מאל בעת דער [[לאיאש קאשוט|רעוואלוציע פון 1848]]–1849. דאס שטעטל האט אבער באוויזן זיך צו באנייען, הויפּטזעכליך דורך וויין־פּראדוקציע, וואס איז באדייטנד מאדערניזירט געווארן דורך חסידישע מתיישבים וואס זענען געקומען אין 1726.


==די אידישע קהילה==
==די אידישע קהילה==
די ערשטע אידן האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר אין 1726, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן. זיי האָבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די בעלי־אחוזות. די ערשטע ידיעות וועגן אידן אין שטעטל זענען פון דעם צענזוס פון 1723–1724.
די ערשטע אידן האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר אין 1726, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן. זיי האָבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די בעלי־אחוזות. די ערשטע ידיעות וועגן אידן אין שטעטל זענען פון דעם צענזוס פון 1723–1724.


'''פּאפּולאציע:''' די יידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר איז געשוואונגען: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930, און 455 אין 1941, וואס איז געווען 20.2% פון די 2,248 איינוואוינער פונעם שטעטל. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949. אין זיין שפּיץ, איז די יידישע פּאפּולאציע געווען בערך 100 משפּחות.
'''פּאפּולאציע:''' די אידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר איז געשוואונגען: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930, און 455 אין 1941, וואס איז געווען 20.2% פון די 2,248 איינוואוינער פונעם שטעטל. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949{{הערה|{{יודאיקה|Laszlo Harsanyi / Randolph Braham|Bodrogkeresztúr|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/bodrogkeresztur}}}}, און ביים שפּיץ, איז די אידישע פּאפּולאציע נאכן קריג געווען בערך 100 משפּחות{{הערה|שם=גליק|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Gluck.html Sarah Gluck]}}.


'''עקאָנאָמיש לעבן:''' די אידן זענען הויפּטזעכליך געווען סוחרים, קרעמערס, קרעטשמערס, און בעלי־עגלה. זיי האבן געהאַנדלט מיט לאנדווירטשאפטליכע פּראדוקטן, אריינגערעכנט וויין. ווייל קערעסטיר געפינט זיך אין דער טאקאיער געגנט, זענען אויך געווען אידישע וויין־פּראדוצירערס. בעת די צייטן פונעם גרויסן רבי, ר' ישעיה שטיינער, זענען פיל אידן געווען וואָגאָנערס (וואס האבן צוגעשטעלט טראנספּארטאציע פאר באזוכער). טייל פון זיי האבן געעפנט רעסטאראנען. עס איז געווען א אידיש-באזיצטער [[שטיינברוך]] (א בארג פון וואס מען האקט שטיינער; quarry), וואס האט צוגעשטעלט שטיינער פאר הייזער און ארבעט פאר איינוואוינער. די שטיין־שטיין ברוך איז נאָך אַלץ זעעדיק פונעם בית־עלמין. די בעלי־אַחוזות האָבן ערלויבט אידן צו קויפן וויינגערטנער צו פּראָדוצירן כּשר וויין. די מצב פון די מערהייט אידן איז געווען שווער עקאָנאָמיש, און די עליה צום רבי פון נאָענטע ישובים איז געווען אַ וויכטיקער טייל פון זייער פּרנסה.
{| class="wikitable"
! יאר
! צאל אידן{{הערה|פון 1840: [https://library.hungaricana.hu/hu/view/NEDA_nemzetisegi_Zsido_1840-1941/?pg=369&layout=s&query=Bodrogkeresztúr באפעלקערונג צענזוסן פון אונגארישע אידן, 1993]}}
! באפעלקערונג אין סך הכל
|-
|1736
|10{{הערה|שם=פנקס|[https://books.google.co.il/books?id=M60JAQAAIAAJ&lpg&hl=iw&pg=PA221#v=onepage&q=Uszka&f=false בודרוגקרסטור] אין פנקס הקהילות הונגריה, עמ' 221–223}}
|
|-
|1840
|239
|
|-
|1880
|309
|1,256
|-
|1910
|404
|
|-
|1920
|467
|
|-
|1930
|535
|
|-
|1941
|455
|2,248
|-
|}


'''רעליגיעז לעבן און רבנים:''' די קהילה האָט זיך אָרגאַניזירט סוף פונעם 18טן יאָרהונדערט. אַ חברה קדישא און אַ יידישן בית־עלמין זענען געגרינדעט געוואָרן אין 1767. עס איז אויך געווען אַ חברת גמילות חסדים, אַ חברת ש״ס, און אַ יוגנט גרופּע באַקאַנט אַלס תּפארה בחורים. די קהילה האָט געהאַט צוויי צווייגן אין בודראָגקישפאַלוד און סעגי. די ערשטע שול איז געבויט געוואָרן אין 1767. נאָך אַ פייער אין 1906, איז זי עקשאַפן געוואָרן דורך אַ נייע שול. אין 1868–69, האָט די קהילה זיך דעפינירט אַלס אָרטאָדאָקסיש. אין 1885, האָבן זיך צוגעשלאָסן צו דער קהילה פון קערעסטיר די קלענערע נאָענטע קהילות. פיל פון די אידן זענען געווען חסידים און האָבן געהאַט אַן אייגענע שול. די חסידים האָבן געשפּילט אַ ראָלע אין מאָדערניזירן די וויין־פּראָדוקציע נאָך זייער אָנקומען אין 1726. קערעסטיר איז געוואָרן אַ צענטער פאַר די אָרטאָדאָקסישע קהילות אין דער געגנט. אַ יידישע עלעמענטאַר שול איז געגרינדעט געוואָרן אין 1784, אָבער נאָך עטליכע יאָר איז זי עקשאַפן געוואָרן דורך אַ חדר און תּלמוד תּורה. עס איז אויך געווען אַ ישיבה אין שטעטל.
===עקאנאמיש לעבן===
*'''רבנים:''' צווישן די רבנים וואָס האָבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען ר' אליעזר לאַנדאָן (1780–1796), ר' ישׂראל וואַהרמאַן (1785–1799), ר' אברהם טענענבוים (1800–1815), ר' צבי הירש הכהן גלאַנץ (1826–1827?), אַן אייניקל פון ר' משה טייטלבוים, וועמענס השפּעה האָט געמאַכט די קהילה אַ מאַכט־פעסטונג פון חסידות. אַנדערע רבנים זענען געווען ר' משה אליהו (1833–1837?), ר' משה גינז־שלעזינגער (1894–1924/28), און זיין זון ר' חיים שלעזינגער (1924/28–1944), וואָס איז אומגעקומען אין חורבן. דער ערשטער הויפּט־רב פון קערעסטיר איז געווען ר' מנחם גרשון מאַנדל (1860–1870), וועלכער איז געקומען פון קעמעטשע. זיין קבר, מיט אַ נייער מצבה, געפינט זיך נידעריקער אויפן בית־עלמין בערגל.
די אידן זענען הויפּטזעכליך געווען סוחרים, קרעמערס, קרעטשמערס, און בעלי־עגלה. זיי האבן געהאנדלט מיט לאנדווירטשאפטליכע פּראדוקטן, אריינגערעכנט וויין. ווייל קערעסטיר געפינט זיך אין דער טאקאיער געגנט, זענען אויך געווען אידישע וויין־פּראדוצירערס. די גיט־באזיצער האבן ערלויבט אידן צו קויפן וויינגערטנער צו פּראדוצירן כשר וויין{{הערה|שם=פנקס}}. די טויב פאמיליע האט באזיצט א [[שטיינברוך]] (א בארג פון וואס מען האקט שטיינער; quarry), וואס האט צוגעשטעלט שטיינער פאר הייזער און ארבעט פאר איינוואוינער. די שטיינברוך איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין.
*'''ר' ישעיה שטיינער (ר' ישעילע):''' ר' ישעיה שטיינער (1851–1925), באַקאַנט אַלס ר' ישעילע, איז געווען אַ נערצטער רב און באַקאַנט אַלס אַ וואוּנדער טוער רבי. ער איז געווען דער גרינדער פון דער קערעסטירער חסידישער דינאַסטיע. ער איז געבוירן געוואָרן אין זבאָראָ, אונגערן (היינט זבאָראָוו, סלאָוואַקיי) אין 1851. נאָך זיין פאָטערס טויט, איז ער אין עלטער פון 12 יאָר געשיקט געוואָרן צו לערנען ביי ר' צבי הירש פון ליסקאַ, און שפּעטער געוואָרן אַ תּלמיד פון ר' חיים האַלבערשטאַם פון סאַנז. נאָכן פטירה פון ר' חיים פון סאַנז, איז ער געוואָרן אַ תּלמיד פון ר' מרדכי פון נאַדוואָרנע. דער נאַדוואָרנער רבי האָט אים פאָרגעלייגט אַריבערצוקייבן קיין קערעסטיר. ר' ישעילע איז אַריבערגעקומען קיין קערעסטיר סוף 1800ער יאָרן און געוואָרן אַ באַרימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָסוט עוץ 65 אָדער 67. דאָס הויז איז איבערגעבויט געוואָרן און דינט היינט פאַר רייזנדע. אַ סך מענטשן קומען אַהין, ספּעציעל אין זיין יאָרצייט. ר' ישעילע איז געווען באַוואוּסט פאַר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. זיין שטוב האָט געדינט אַלס היים פאַר אַ יונגער מיידל, יוטאַ (דזשוליאַ) אונגאַר, וואָס ער האָט אַדאָפּטירט נאָכן טויט פון איר מוטער, און זי איז געבליבן ביי אים ביז זי האָט חתונה געהאַט. ר' ישעילע האָט אָרגאַניזירט הילף פאַר פּליטים פון גאַליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. מענטשן, ספּעציעל פרויען, האָבן אים צוגעשריבן איבערנאַטירליכע כּוחות און האָבן געזוכט זיין הילף. זיין קבר (דאָס אויהל) געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. זיין קבר איז נאָך אַלץ אַ אָרט פון פּילגרימאַזש. נאָך זיין פטירה אין 1925, איז אים נאָכגעפאָלגט זיין זון אברהם שטיינער (1925–1927). זיין אייניקל, ר' שייע גראָס, האָט געשריבן אַ בוך "פון קערעסטיר צו אַמעריקע". ר' שייע גראָס, אַן אייניקל און נאָמענגעבּן נאָך ר' ישעילע, האָט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואָס איז צוריקגעקומען קיין אונגערן פון אַמעריקע אין 1964. ער האָט געאַרבעט אויף צו פאַרריכטן דאָס אויהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואָס פירן אַ קהילה פון קערעסטיר אין באָראָ פּאַרק, ברוקלין, נ"י.
*'''די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם:''' אַ מעשׂה איז דערציילט פון ר' ישעילע אַז אין 1782 האָט געלעבט אַ מיסטיקער מיטן נאָמען מרדכי אין אַ געסטהויז אויפן וועג צווישן קערעסטיר און טאָקיי. בעת אַ ברית מילה, האָט ר' מרדכי באַשלאָסן צו פאַרוויילן די געסט און געזאָגט אַז ער וועט איינלאַדן יוֹאָב בּן צְרוּיָה, וואָס איז געווען דוד המלך'ס גענעראַל, צו דער צערעמאָניע. ער האָט געזאָגט עטליכע "מאַגישע" ווערטער, און פּלוצלינג איז פון דער ערד אַרויסגעקומען אַ שרעקליכע געשטאַלט אין פולער מיליטערישער פאָרעם מיט אַ שווערד און שפּיז. די געסט זענען געוואָרן שטאַרק דערשראָקן, און ר' מרדכי האָט אים באַפוילן צוריקצוגיין צו זיין אָרט. די געשטאַלט האָט זיך אָפּגעזאָגט און דערקלערט אַז ווייל ער איז געשטערט געוואָרן, וועט ער פאַרניכטן די שטאָט קערעסטיר. די דערשראָקענע געסט האָבן נישט געוואוּסט וואָס צו טאָן, ווען פּלוצלינג איז באַוויזן געוואָרן ר' חיים, וואָס האָט געלעבט אין דעם נאָענטן דאָרף סעג (Szeg) און איז געווען אַ וויינגערטנער היטער. ר' חיים האָט באַפוילן דער געשטאַלט צוריקצוגיין. די געשטאַלט איז גיך פאַרשוואוּנדן געוואָרן. אַזוי איז אנטפּלעקט געוואָרן דער באַהאַלטענער גרוסער מאַן, ר' חיים. מע האַלט אַז דער קבר פון ר' חיים בעל שם געפינט זיך אין בית־עלמין און ווערט באַצייכנט דורך אַ מצבה עלטער פון צוויי הונדערט יאָר, און עטליכע גלויבן אַז דאָרט ליגט דער בעל שם טוֹב אַליין{{הערה|{{אייוועלט|43425|הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק}}}}.


'''ציונות:''' די ציוניסטישע באַוועגונג האָט זיך געשטאַרקט און פאַרשפּרייט זיך מיט דעם אָנקומען פון פּליטים פון גאַליציע נאָך דער ערשטער וועלט מלחמה, און פיל פון די אַלטע איינוואוינער פונעם שטעטל האָבן זיך שפּעטער צוגעשלאָסן צו זיי. נאָך די פּרעות פון ווייסן טעראָר אין 1919, איז דאָרט געגרינדעט געוואָרן אַ ציוניסטישער סניף.
בעת די צייטן פונעם גרויסן רבי, ר' ישעיה שטיינער, זענען פיל אידן געווען בעלי עגלה (וואס האבן צוגעשטעלט טראנספּארטאציע פאר באזוכער). אויך האבן געוויסע געעפנט רעסטאראנען און געמאכט פרנסה פון די געסט. די מצב פון די מערהייט אידן איז געווען שווער עקאנאמיש, און עס זענען געווען משפחות וועמענס הויפט פרנסה איז געקומען פון דער שטיצע וואס זיי האבן באקומען פון צייט צו צייט פון רבי'ן, פון נדבות פון געסט{{הערה|שם=פנקס}}.


'''אנטיסעמיטיזם:''' סוף 18טן און אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָבן די אידן פונעם שטעטל געליטן פון אַנטיסעמיטיזם פון די נישט־יידישע איכערים, וואָס זענען געווען אָן רעכטן. די איכערים האָבן מקנא געווען די אידן פאַר זייער הצלחה אין וויין־פּראָדוקציע און פאַרקויף, אַ געביט וואָס זיי זענען נישט געלונגען אין. זיי האָבן אויך ניט גוט געזען די פאַרבינדונגען פון די אידן מיט די בעלי־אַחוזות. עס זענען געווען פּרואוון צו פאַרמיידן אידן פון קויפן וויינגערטנער, און כאָטש עס זענען אַרויסגעגעבן געוואָרן באַפעלן דערין, זענען זיי נישט פאַקטיש אויסגעפירט געוואָרן. ביים ערשטן וועלט מלחמה, ווען די רוסישע אַרמיי האָט איינגענומען גאַליציע, זענען פיל אידן אַנטלאָפן קיין אונגערן. עטליכע הונדערט פון די פּליטים האָבן זיך באַזעצט אין קערעסטיר. זייער אָנקומען האָט אַרויסגערופן ווידערשטאַנד פון די נישט־יידישע תּושבים און האָט געפירט צו אַנטיסעמיטישע אויסדרוקן, וועלכע זענען ביז דעם נישט געווען אַזוי ברייט פאַרשפּרייט. עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ הסתה קעגן די ישיבה בחורים פון אָרט, באַשולדיקנדיג זיי אין אויסמיידן מיליטער־דינסט, ספּעציעל בעת דעם ווייסן טעראָר. פיל האָבן באַשולדיקט די אידן פאַר דעם דורכפאַל פון אונגערן אין דער מלחמה. די לאַגע האָט דערגרייכט אַ שפּיץ, ווען אַ דעמאָביליזירטער סאָלדאַט אין קערעסטיר האָט דערמאָרדעט אַ גאַנצע יידישע משפּחה.
===רעליגיעז לעבן און רבנים===
די קהילה האט זיך ארגאניזירט סוף פונעם 18טן יארהונדערט. א חברה קדישא און א אידישן בית־עלמין זענען געגרינדעט געווארן אין 1767. עס איז אויך געווען א חברת גמילות חסדים, א חברת ש"ס, און א יוגנט גרופּע באקאנט אלס תפארת בחורים. די קהילה האט געהאט צוויי צווייגן אין באדראג־קישפאלוד און סעגי{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Religious_life.html Religious Life in Keresztúr]}}. די ערשטע שול איז געבויט געווארן אין 1767. נאך א פייער אין 1906, איז זי ערזעצט געווארן דורך א נייע שול. אין תרכ"ט האט די קהילה זיך דעפינירט אלס [[ארטאדאקסישע אידנטום|ארטאדאקסיש]]. אין 1885 האבן זיך צוגעשלאסן צו דער קהילה פון קערעסטיר די קלענערע נאנטע קהילות. פיל פון די אידן זענען געווען חסידים און האבן געהאט אַן אייגענע שול. קערעסטיר איז געווארן א צענטער פאר די ארטאדאקסישע קהילות אין דער געגנט. א אידישע עלעמענטאר שולע איז געגרינדעט געווארן אין 1784, אבער נאך עטליכע יאר איז זי ערזעצט געווארן דורך א [[חדר]] און תלמוד תורה. עס איז אויך געווען א ישיבה אין שטעטל{{הערה|שם=פנקס}}.


'''דער חורבן:''' בעת דער צווייטער וועלט מלחמה, זענען די אידן אונטערגעוואָרפן געוואָרן דראַקאָנישע אַנטי־יידישע מיטלען. זיי זענען באַרויבט געוואָרן פון זייער פּרנסה, און פיל מענער זענען רעקרוטירט געוואָרן פאַר צוואַנגס אַרבעט. נאָך דער דייטשער אָקופּאַציע פון אונגערן (19טן מערץ 1944), זענען די אידן אַרומגענומען געוואָרן (16–17טן אַפּריל). זיי זענען ערשט קאָנצענטרירט געוואָרן אין אַ לאָקאַלן געטאָ, באַשטייענדיג פון דער שול און די אַרומיקע קהילה בנינים, וואוּ זיי זענען באַרויבט געוואָרן פון זייער לעצטן פאַרמעגן. עס זענען פאַרשפּרייט געוואָרן פּלאַקאַטן צווישן די נישט־יידישע איינוואוינער, וואָס האָבן געוואָרנט מיט טויט שטראָף פאַר יעדן וואָס פּרואווט העלפן אידן אַנטלויפן, און מיט אַרעסט פאַר יעדן וואָס נעמט אויף יידיש פאַרמעגן. נאָך עטליכע טעג, זענען זיי אַריבערגעפירט געוואָרן צום געטאָ פון סאַטאָראַליאַויהעליי, וואוּ אויך אַנדערע אידן פון דער געגנט זענען קאָנצענטרירט געוואָרן. פון דאָרט זענען זיי דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ דעם 25טן מיי. די איינוואוינער פונעם שטעטל האָבן צוגעקוקט גלייכגילטיק ווי מען האָט געפירט די אידן צו דער דעפּאָרטאַציע. אַ טאָג נאָך דער דעפּאָרטאַציע, איז אַלץ פון די אידן — קליידער, מעבל — אויפגעקליבן געוואָרן דורך דער לאָקאַלער צווייַג פונעם פייל־קרייץ און פאַרטיילט געוואָרן צווישן די איינוואוינער. זייערע הייזער זענען אויך פאַרנומען געוואָרן דורך קריסטן. ביים אַרויסגיין פון קערעסטיר, איז זיי נישט ערלויבט געוואָרן מיטצונעמען מער ווי אַ קליינע האַנט־טאַש. מען האָט געמאַכט אַ גרונטליכע זוכונג אויף יעדן וואָס איז אַריין אין געטאָ, און אַלץ וואָס מען האָט געפונען ביי זיי וואָס האָט געהאַט אַ ווערט, איז צוגענומען געוואָרן. די ענגשאַפט אין געטאָ איז געווען זייער גרוס, בערך 20–25 מענטשן אין איין צימער. די צאָל פון די פאַרשפּאַרטע אין געטאָ האָט דערגרייכט 15,000 מענטשן, און עס איז זיי געגעבן געוואָרן ווייניק עסן. די זשאַנדאַרמען האָבן אויסגעפרעגט די אידן, מיט תּקילות, כּדי אַרויסצופּרעסן פון זיי הודעות וועגן זייער באַהאַלטן ווערטפולע זאַכן. עטליכע זענען געשטאָרבן פון די תּקילות, און אַנדערע האָבן זיך גענומען דאָס לעבן. די אידן זענען דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ אין פיר טראַנספּאָרטן. די מערהייט פון די אידן פון קערעסטיר זענען געווען אין דעם דריטן טראַנספּאָרט, וואָס איז אַרויסגעפאָרן דעם 25טן מיי, מיט 4,000 מענטשן. זיי זענען אָנגעקומען קיין אוישוויץ ערב שבועות. פון די 700 וואָס זענען אַרויסגעפירט געוואָרן, זענען ווייניקער ווי הונדערט געבליבן לעבן. אַרום 25 ביז 40 זענען צוריקגעקומען נאָך דער מלחמה, מערסטנס די יונגערע.
'''רבנים:''' צווישן די רבנים וואס האבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען ר' אליעזר לאנדאן (1780–1796), ר' ישראל וואַהרמאַן (1785–1799), ר' אברהם טענענבוים (1800–1815), ר' צבי הירש הכהן גלאנץ (1826–1827?), אַן אייניקל פון [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]], וועמענס השפּעה האט געמאכט די קהילה א פעסטונג פון חסידות. אנדערע רבנים זענען געווען ר' משה אליהו ווייבערג (1833–1837?); ר' מנחם גרשון מאנדל (שפעטער געטוישט זיין נאמען צו גרינוואלד; 1860–1870), וועלכער איז געקומען פון קעמעטשע. זיין קבר, מיט א נייער מצבה, געפינט זיך נידעריגער אויפן בית־עלמין בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Silberman.html Al Silberman]}}; ר' משה גינז־שלעזינגער (1894–1924/28), און זיין זון ר' חיים שלעזינגער (1924/28–1944), וואס איז אומגעקומען אין חורבן.


'''נאכן חורבן:''' נאָך דער מלחמה, האָט די קהילה באַשטאַנען פון 37 איבערלעבער. זייער צאָל איז געוואַקסן צו 63 ביז 1949. אָבער, זיי האָבן זיך אַלע אַריבערגעצויגן אין גרעסערע קהילות אָדער עמיגרירט נאָך עטליכע יאָר. דאָס איז געווען טיילווייז צוליב דעם פיינטלעכן יחס פון דער לאָקאַלער באַפעלקערונג. די לעצטע אידן האָבן פאַרלאָזן דאָס אָרט נאָך דער אונגערישער רעוואָלוציע אין 1956. היינט גייען דאָרט ניט מער קיין אידן. די שול ווערט היינט גענוצט פאַר מאַגאַזין.
'''[[רבי ישעיה שטיינער]] (ר' ישעילע):''' ר' ישעיה שטיינער (1851–1925), באקאנט אלס ר' ישעילע, איז געווען באקאנט אלס א וואונדער טוער רבי. ער איז געבוירן געווארן אין זבאָראָ, אונגערן אין תרי"א. נאך זיין פאטער'ס פטירה, איז ער אין עלטער פון 12 יאר געשיקט געווארן צו לערנען ביי [[רבי צבי הירש פון ליסקא]], און איז געווארן זיין משמש. נאך רבי צבי הירש'ס פטירה (תרל"ד) האט [[רבי מרדכי פון נאדווארנע]] פארגעלייגט פאר רבי ישעי'לע זיך אריבערצוציען קיין קערעסטיר. רבי ישעילע איז געווארן א בארימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 65–67. ר' ישעילע איז געווען באוואוסט פאר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. ר' ישעילע האט ארגאניזירט הילף פאר פּליטים פון גאליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. אפילו גויים האבן אים צוגעשריבן איבערנאטירליכע כוחות און האבן געזוכט זיין הילף{{הערה|שם=פנקס}}. זיין קבר (דאס אוהל) געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Bodrogkeresztur.html A little about Bodrogkeresztúr]}}. זיין קבר איז נאך אלץ א ארט פון עליה לרגל. דאס הויז איז איבערגעבויט געווארן און דינט היינט פאר רייזנדע. א סך מענטשן קומען אהין, ספּעציעל אין זיין יארצייט. נאך זיין פטירה אין תרפ"ה, האט אים נאכגעפאלגט זיין זון רבי אברהם (תרפ"ה–תרפ"ז). רבי ישעיה גראָס, אַן אייניקל פון רבי ישעי'לע און הייסט נאך אים, האט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואס איז צוריקגעקומען קיין אונגארן פון אמעריקע אין 1964. ער האט געארבעט אויף צו פארריכטן דאס אוהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואָס פירן א קהילה פון קערעסטיר אין בארא פּארק, ברוקלין, נ"י.
נאָטירבאַרע ערטער און אַטראַקציעס


'''די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם:''' אַ מעשׂה איז דערציילט פון ר' ישעילע אַז אין 1782 האָט געלעבט אַ מיסטיקער מיטן נאָמען מרדכי אין אַ געסטהויז אויפן וועג צווישן קערעסטיר און טאָקיי. בעת אַ ברית מילה, האָט ר' מרדכי באַשלאָסן צו פאַרוויילן די געסט און געזאָגט אַז ער וועט איינלאַדן יוֹאָב בּן צְרוּיָה, וואָס איז געווען דוד המלך'ס גענעראַל, צו דער צערעמאָניע. ער האָט געזאָגט עטליכע "מאַגישע" ווערטער, און פּלוצלינג איז פון דער ערד אַרויסגעקומען אַ שרעקליכע געשטאַלט אין פולער מיליטערישער פאָרעם מיט אַ שווערד און שפּיז. די געסט זענען געוואָרן שטאַרק דערשראָקן, און ר' מרדכי האָט אים באַפוילן צוריקצוגיין צו זיין אָרט. די געשטאַלט האָט זיך אָפּגעזאָגט און דערקלערט אַז ווייל ער איז געשטערט געוואָרן, וועט ער פאַרניכטן די שטאָט קערעסטיר. די דערשראָקענע געסט האָבן נישט געוואוּסט וואָס צו טאָן, ווען פּלוצלינג איז באַוויזן געוואָרן ר' חיים, וואָס האָט געלעבט אין דעם נאָענטן דאָרף סעג (Szeg) און איז געווען אַ וויינגערטנער היטער. ר' חיים האָט באַפוילן דער געשטאַלט צוריקצוגיין. די געשטאַלט איז גיך פאַרשוואוּנדן געוואָרן. אַזוי איז אנטפּלעקט געוואָרן דער באַהאַלטענער גרוסער מאַן, ר' חיים. מע האַלט אַז דער קבר פון ר' חיים בעל שם געפינט זיך אין בית־עלמין און ווערט באַצייכנט דורך אַ מצבה עלטער פון צוויי הונדערט יאָר, און עטליכע גלויבן אַז דאָרט ליגט דער בעל שם טוֹב אַליין{{הערה|{{אייוועלט|43425|הבעל שם טוב מקערעסטיר - רבי חיים ב"ר יחיאל מיכאל זצוק"ל - נפטר בדר"ח חשון תקמ"ב לפ"ק}}}}.
===נעאלאגיע און ציונות===
די ציוניסטישע באַוועגונג האָט זיך געשטאַרקט און פאַרשפּרייט זיך מיט דעם אָנקומען פון פּליטים פון גאַליציע נאָך דער ערשטער וועלט מלחמה, און פיל פון די אַלטע איינוואוינער פונעם שטעטל האָבן זיך שפּעטער צוגעשלאָסן צו זיי. נאָך די פּרעות פון ווייסן טעראָר אין 1919, איז דאָרט געגרינדעט געוואָרן אַ ציוניסטישער סניף.
===אנטיסעמיטיזם===
סוף 18טן און אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָבן די אידן פונעם שטעטל געליטן פון אַנטיסעמיטיזם פון די נישט־יידישע איכערים, וואָס זענען געווען אָן רעכטן. די איכערים האָבן מקנא געווען די אידן פאַר זייער הצלחה אין וויין־פּראָדוקציע און פאַרקויף, אַ געביט וואָס זיי זענען נישט געלונגען אין. זיי האָבן אויך ניט גוט געזען די פאַרבינדונגען פון די אידן מיט די בעלי־אַחוזות. עס זענען געווען פּרואוון צו פאַרמיידן אידן פון קויפן וויינגערטנער, און כאָטש עס זענען אַרויסגעגעבן געוואָרן באַפעלן דערין, זענען זיי נישט פאַקטיש אויסגעפירט געוואָרן. ביים ערשטן וועלט מלחמה, ווען די רוסישע אַרמיי האָט איינגענומען גאַליציע, זענען פיל אידן אַנטלאָפן קיין אונגערן. עטליכע הונדערט פון די פּליטים האָבן זיך באַזעצט אין קערעסטיר. זייער אָנקומען האָט אַרויסגערופן ווידערשטאַנד פון די נישט־יידישע תּושבים און האָט געפירט צו אַנטיסעמיטישע אויסדרוקן, וועלכע זענען ביז דעם נישט געווען אַזוי ברייט פאַרשפּרייט. עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ הסתה קעגן די ישיבה בחורים פון אָרט, באַשולדיקנדיג זיי אין אויסמיידן מיליטער־דינסט, ספּעציעל בעת דעם ווייסן טעראָר. פיל האָבן באַשולדיקט די אידן פאַר דעם דורכפאַל פון אונגערן אין דער מלחמה. די לאַגע האָט דערגרייכט אַ שפּיץ, ווען אַ דעמאָביליזירטער סאָלדאַט אין קערעסטיר האָט דערמאָרדעט אַ גאַנצע יידישע משפּחה.
===דער חורבן===
בעת דער צווייטער וועלט מלחמה, זענען די אידן אונטערגעוואָרפן געוואָרן דראַקאָנישע אַנטי־יידישע מיטלען. זיי זענען באַרויבט געוואָרן פון זייער פּרנסה, און פיל מענער זענען רעקרוטירט געוואָרן פאַר צוואַנגס אַרבעט. נאָך דער דייטשער אָקופּאַציע פון אונגערן (19טן מערץ 1944), זענען די אידן אַרומגענומען געוואָרן (16–17טן אַפּריל). זיי זענען ערשט קאָנצענטרירט געוואָרן אין אַ לאָקאַלן געטאָ, באַשטייענדיג פון דער שול און די אַרומיקע קהילה בנינים, וואוּ זיי זענען באַרויבט געוואָרן פון זייער לעצטן פאַרמעגן. עס זענען פאַרשפּרייט געוואָרן פּלאַקאַטן צווישן די נישט־יידישע איינוואוינער, וואָס האָבן געוואָרנט מיט טויט שטראָף פאַר יעדן וואָס פּרואווט העלפן אידן אַנטלויפן, און מיט אַרעסט פאַר יעדן וואָס נעמט אויף יידיש פאַרמעגן. נאָך עטליכע טעג, זענען זיי אַריבערגעפירט געוואָרן צום געטאָ פון סאַטאָראַליאַויהעליי, וואוּ אויך אַנדערע אידן פון דער געגנט זענען קאָנצענטרירט געוואָרן. פון דאָרט זענען זיי דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ דעם 25טן מיי. די איינוואוינער פונעם שטעטל האָבן צוגעקוקט גלייכגילטיק ווי מען האָט געפירט די אידן צו דער דעפּאָרטאַציע. אַ טאָג נאָך דער דעפּאָרטאַציע, איז אַלץ פון די אידן — קליידער, מעבל — אויפגעקליבן געוואָרן דורך דער לאָקאַלער צווייַג פונעם פייל־קרייץ און פאַרטיילט געוואָרן צווישן די איינוואוינער. זייערע הייזער זענען אויך פאַרנומען געוואָרן דורך קריסטן. ביים אַרויסגיין פון קערעסטיר, איז זיי נישט ערלויבט געוואָרן מיטצונעמען מער ווי אַ קליינע האַנט־טאַש. מען האָט געמאַכט אַ גרונטליכע זוכונג אויף יעדן וואָס איז אַריין אין געטאָ, און אַלץ וואָס מען האָט געפונען ביי זיי וואָס האָט געהאַט אַ ווערט, איז צוגענומען געוואָרן. די ענגשאַפט אין געטאָ איז געווען זייער גרוס, בערך 20–25 מענטשן אין איין צימער. די צאָל פון די פאַרשפּאַרטע אין געטאָ האָט דערגרייכט 15,000 מענטשן, און עס איז זיי געגעבן געוואָרן ווייניק עסן. די זשאַנדאַרמען האָבן אויסגעפרעגט די אידן, מיט תּקילות, כּדי אַרויסצופּרעסן פון זיי הודעות וועגן זייער באַהאַלטן ווערטפולע זאַכן. עטליכע זענען געשטאָרבן פון די תּקילות, און אַנדערע האָבן זיך גענומען דאָס לעבן. די אידן זענען דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ אין פיר טראַנספּאָרטן. די מערהייט פון די אידן פון קערעסטיר זענען געווען אין דעם דריטן טראַנספּאָרט, וואָס איז אַרויסגעפאָרן דעם 25טן מיי, מיט 4,000 מענטשן. זיי זענען אָנגעקומען קיין אוישוויץ ערב שבועות. פון די 700 וואָס זענען אַרויסגעפירט געוואָרן, זענען ווייניקער ווי הונדערט געבליבן לעבן. אַרום 25 ביז 40 זענען צוריקגעקומען נאָך דער מלחמה, מערסטנס די יונגערע.
===נאכן חורבן===
נאָך דער מלחמה, האָט די קהילה באַשטאַנען פון 37 איבערלעבער. זייער צאָל איז געוואַקסן צו 63 ביז 1949. אָבער, זיי האָבן זיך אַלע אַריבערגעצויגן אין גרעסערע קהילות אָדער עמיגרירט נאָך עטליכע יאָר. דאָס איז געווען טיילווייז צוליב דעם פיינטלעכן יחס פון דער לאָקאַלער באַפעלקערונג. די לעצטע אידן האָבן פאַרלאָזן דאָס אָרט נאָך דער אונגערישער רעוואָלוציע אין 1956. היינט גייען דאָרט ניט מער קיין אידן. די שול ווערט היינט גענוצט פאַר מאַגאַזין.
==נאָטירבאַרע ערטער און אַטראַקציעס==
'''ר' ישעילעס הויז:''' געפינט זיך ביי קאָסוט עוץ 65 אָדער 67. עס איז איבערגעבויט געוואָרן און ווערט היינט גענוצט פאַר רייזנדע. עס ציט אַ סך מענטשן יערלעך, ספּעציעל אויף זיין יאָרצייט. עס זענען צוגעשטעלט געוואָרן באַקוועמליכקייטן פאַר טוריסטן, ווי אַ באַדשטוב.
'''ר' ישעילעס הויז:''' געפינט זיך ביי קאָסוט עוץ 65 אָדער 67. עס איז איבערגעבויט געוואָרן און ווערט היינט גענוצט פאַר רייזנדע. עס ציט אַ סך מענטשן יערלעך, ספּעציעל אויף זיין יאָרצייט. עס זענען צוגעשטעלט געוואָרן באַקוועמליכקייטן פאַר טוריסטן, ווי אַ באַדשטוב.


שורה 37: שורה 83:


==נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)==
==נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)==
*אַל סילבערמאַן: זיינע פאַרבינדונגען צום דאָרף גיין צוריק צו 1850. זיין פאָטער איז געבוירן דאָרט אין 1923, און ער אַליין איז געבוירן אין דעם זעלבן הויז (#39 אויפן הויפּט גאַס) אין 1947. זיין מטעמפּסדיקע פאַמיליע געשיכטע גייט צוריק צו ר' מנחם גרשון מאַנדל, דער הויפּט־רב.
*יחזקאל טויב, האָט געלעבט און איז באַגראָבן אין קערעסטיר. געקומען קיין קערעסטיר אין די 1800ער יאָרן. די טויב משפּחה האט באזיצט א שטיינברוך.
*ד״ר סאַנדאָר סיגמאָנד: געבוירן 4טן יולי 1920 אין קערעסטיר. אַן אויטאָר און פּאָעט. ער האָט פאַרבראַכט אַ טייל פון זיין יוגנט לעבן אין אַ פּרע־מלחמה קאָנצענטראַציע לאַגער. ער האָט געשריבן אַ בוך "גרינהאָרן" וואָס דערציילט זיין לעבן און ענטהאַלט אינפאָרמאַציע און באַשרייבונגען פון קערעסטיר.
*חיים בן חיים הכהן אונגאר, איז געווען א פארוואלטער אינעם שטיינברוך אין קערעסטיר. זיין טאכטער יוטא איז אדאפּטירט געווארן דורך ר' ישעי'לע{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Ungar.html Stuart Ungar]; [https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Boehm.html Irene Boehm]|כיוון=שמאל}}.
*גיטל ראָטנבערג: גרוס־אייניקל פון ר' ישעילע.
 
*אירענע באַהעם: איר מוטער, דזשוליאַ קליין (געבוירן אונגאַר), איז אויפגעוואַקסן ביי ר' ישעילע נאָכן טויט פון איר מוטער.
==היינטצייטיגער מצב==
*דזשיי נוימאַן: זיין בּאָבּע איז אַ טויב. איר פאָטער האָט געהאַט אַ שטיין־שטיין ברוך אין שטעטל.
די גאסן זענען פארבעסערט געווארן, עס איז דא א באן סטאנציע, מער אויטאס און טעלעוויזיעס. אבער עס זענען נאך אלץ דא פיל קיען און פערד, און דאס שטעטל איז נאָך זייער קליין. די שול ווערט היינט גענוצט פאר מאגאזין. ר' ישעילעס הויז איז אביסל א טוריסטן־אטראקציע, ספּעציעל בעת זיין יארצייט. די מער פארמעגליכע אדער די וואס זוכן בילדונג האבן זיך אריבערגעצויגן אין די שטעט, אזוי אז פיל פון די לייט דארט זענען אָרעם אדער עלטער{{הערה|שם=גליק}}.
*מייק טויב: זיין פּאַטערנאַלער זיידע, יוסף (יחזקאל) טויב, האָט געלעבט און איז באַגראָבן אין קערעסטיר. זיין פאָטער, הערמאַן טויב, איז געבוירן דאָרט. די טויב משפּחה האָט געהאַט אַ שטיין־שטיין ברוך.
*פּעטער א. הידאַס: זיין שוועגערין, מרס. אַגנעס קאַלאַן, איז געווען פאַרהייראַט מיט טיבּאָר קאַלאַן (קאַהאַן), וועמענס פאָטער, ד״ר יאַקאָב קאַהאַן, איז געווען דער דאָקטער פון קערעסטיר. ד״ר קאַהאַן און זיין ווייב זענען דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ.
*שרה גלוק: געבוירן אין קערעסטיר אין 1946. איר עלטערן זענען חורבן איבערלעבער וואָס זענען אַריבער דעם ניירעגיהאַזער געטאָ, אוישוויץ, און טערעזיענשטאַט. איר גרוס־זיידע, טשעסקעל (יוסף) טויב, איז געקומען קיין קערעסטיר אין די 1800ער יאָרן. איר מוטער און בּאָבּע זענען געבוירן אין קערעסטיר. זי איז אַוועקגעפאָרן מיט איר פאַמיליע בעת דער 1956ער רעוואָלוציע און געקומען קיין אַמעריקע אין 1959. זי האָט באַזוכט קערעסטיר שפּעטער און באַמערקט די ענדערונגען.
*סטואַרט אונגאַר: דער צוזאַמענשטעלער פון פיל פון די מקורים. זיין גרוס־זיידע, יוסף אונגאַר, איז געווען אַ שטאקער אין אַ שטיין־שטיין ברוך אין קערעסטיר. יוסף אונגאַרס טאָכטער, יוטאַ (דזשוליאַ), איז אַדאָפּטירט געוואָרן דורך ר' ישעילע.


==היינטצייטיקער מצב==
==דרויסנדיגע לינקס==
די גאַסן זענען פאַרבעסערט געוואָרן, עס איז דאָ אַ באַן סטאַנציע, מער אויטאָס און טעלעוויזיעס. אָבער עס זענען נאָך אַלץ פיל קיען און פערד, און דאָס שטעטל איז נאָך זייער קליין. די שול ווערט היינט גענוצט פאַר מאַגאַזין. די ר' ישעילעס הויז איז אַ ביסל אַ טוריסטן־אַטראַקציע, ספּעציעל בעת זיין יאָרצייט. די מער פאַרמעגליכע אָדער די וואָס זוכן בילדונג האָבן זיך אַריבערגעצויגן אין די שטעט, אַזוי אַז פיל פון די לייט דאָרט זענען אָרעם אָדער עלטער.
*{{קהילה לינקס|Bodrogkeresztur}}


==רעפערענצן==
==רעפערענצן==
{{רעפערענצן}}
{{רעפערענצן}}
גענומען פון "https://yi.hamichlol.org.il/באַזונדער:השוואה_ניידת/336356"