בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,360
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "געענדיקט" ב־"געענדיגט"
ק (החלפת טקסט – "דערלויב" ב־"ערלויב") |
ק (החלפת טקסט – "געענדיקט" ב־"געענדיגט") |
||
| שורה 8: | שורה 8: | ||
* די [[גרויסע דעפּרעסיע|גלאבאלע עקאנאמישע קריזיס]] און די אויפשטייג צו דער מאכט פון [[נאציאנאל-סאציאליזם|נאציאנאלע סאציאליסטן]] צווישן 1929 און 1933 האבן זיך געענדיגט מיט דער ''יסורים און צוזאמענברוך''''' פון דער וויימארער רעפובליק. | * די [[גרויסע דעפּרעסיע|גלאבאלע עקאנאמישע קריזיס]] און די אויפשטייג צו דער מאכט פון [[נאציאנאל-סאציאליזם|נאציאנאלע סאציאליסטן]] צווישן 1929 און 1933 האבן זיך געענדיגט מיט דער ''יסורים און צוזאמענברוך''''' פון דער וויימארער רעפובליק. | ||
=== שנעל רעפערענץ === | === שנעל רעפערענץ === | ||
די וויימאר רעפובליק פון 1918-1933 אין דייטשלאנד האט געדויערט רוב פון די [[ינטערבעללום|שלום צייט צווישן די צוויי וועלט מלחמות]]. נאך דער [[רעוואלוציע פון 1848-1849 אין דייטשלאנד|מערץ רעוואלוציע]] פון 1848, איז עס געווען דער צווייטער פרואוו (און דער ערשטער וואס איז געלונגן) צו גרינדן א פארלאמענטארע דעמאקראטיע אין דייטשלאנד. עס האָט זיך | די וויימאר רעפובליק פון 1918-1933 אין דייטשלאנד האט געדויערט רוב פון די [[ינטערבעללום|שלום צייט צווישן די צוויי וועלט מלחמות]]. נאך דער [[רעוואלוציע פון 1848-1849 אין דייטשלאנד|מערץ רעוואלוציע]] פון 1848, איז עס געווען דער צווייטער פרואוו (און דער ערשטער וואס איז געלונגן) צו גרינדן א פארלאמענטארע דעמאקראטיע אין דייטשלאנד. עס האָט זיך געענדיגט מיט דער [[שטיי צו מאַכט פון די נאַציאָנאַלער סאָציאַליסטן|קומען צו דער מאַכט]] [[נסדאַפּ]], וואָס האָט געגרינדעט אַ איין-פּאַרטיי סיסטעם. אפילו אין דער צייט פון איר עקזיסטענץ האט די וויימארע סטעיט באקומען די דעפיניציע פון ''דעמאקראטיע אן דעמאקראטן'', וואס איז געווען נאר א טייל ריכטיג, אבער האט עדות געזאגט אויף א באדייטנדע פראבלעם אין איר סטרוקטור: אין דער וויימארער רעפובליק איז נישט געווען קיין שטארקע קאנסטיטוציעלע קאנצענזוס. וואָס קען בינדן די גאנצע ספּעקטרום פון פּאָליטיש פאָרסעס פון רעכט צו לינקס. | ||
כאטש אנטי-דעמאקראטישע שטרעבונגען האבן עקזיסטירט אויך אויף די לינקע, איז די וויימאר רעפובליק אין גרויסן טייל צוזאמגעפאלן צוליב די רעכטע אפאזיציע קעגן דעמאקראטיע. פון דעם מאָמענט פון זיין אָנהייב, די רעפובליק איז געווען געצווונגען צו אָפּשטויסן אנפאלן פון צוויי זייטן. צום סוף, זענען פארלאמענטארע מערהייטן אין דער [[רייכסטאג (וויימאר רעפובליק)|רייכסטאג]] געוואונען געווארן דורך פארטייען וואס האבן אפגעווארפן די ווערטן פון [[פארלאמענטארער דעמאקראטיע]]: [[נאציאנאל-סאציאליסטישער דייטשער ארבעטער פארטיי]] און [[דייטשישע נאַציאָנאַלע פאָלקס־פּאַרטיי]] פון איין זייט, און [[קאָמוניסטישע פּאַרטיי פון דייטשלאַנד]] פון דער צווייטער זייט. | כאטש אנטי-דעמאקראטישע שטרעבונגען האבן עקזיסטירט אויך אויף די לינקע, איז די וויימאר רעפובליק אין גרויסן טייל צוזאמגעפאלן צוליב די רעכטע אפאזיציע קעגן דעמאקראטיע. פון דעם מאָמענט פון זיין אָנהייב, די רעפובליק איז געווען געצווונגען צו אָפּשטויסן אנפאלן פון צוויי זייטן. צום סוף, זענען פארלאמענטארע מערהייטן אין דער [[רייכסטאג (וויימאר רעפובליק)|רייכסטאג]] געוואונען געווארן דורך פארטייען וואס האבן אפגעווארפן די ווערטן פון [[פארלאמענטארער דעמאקראטיע]]: [[נאציאנאל-סאציאליסטישער דייטשער ארבעטער פארטיי]] און [[דייטשישע נאַציאָנאַלע פאָלקס־פּאַרטיי]] פון איין זייט, און [[קאָמוניסטישע פּאַרטיי פון דייטשלאַנד]] פון דער צווייטער זייט. | ||
| שורה 52: | שורה 52: | ||
דער [[קאַפּ פּוטש]] מערץ 1920 איז געווען דער ערשטער ערנסט פּראָבע פון שטאַרקייט פאַר דער רעפובליק. [[פרייקור]], וואָס לויט די תּנאָים פונעם [[אומאגראט פון ווערסיי (1919)|אפמאך פון ווערסיי]] איז דייטשלאנד געווען פארפליכטעט צו צעלאָזן, אונטער דער פירערשאַפט פונעם גענעראל באַראָן [[לוטוויץ, וואלטער פון|וואלטער פון לוטוויץ]] פארכאפט דעם רעגירונגס-קווארטאל אין בערלין און באשטימט [[רייך קאנצלער]]דער געוועזענער הויפט פון דער רעגיאָנאַל רעגירונג אין [[פּרויסן]] [[קאַפּ, וואָלפגאַנג|וואָלפגאַנג קאַפּ]]. די לעגיטימע רעגירונג האט זיך צוריקגעצויגן צוערשט קיין [[דרעזדען]] און דערנאָך קיין [[שטוטגארט]] און פון דארטן גערופן אן אלגעמיינער [[סטרייק]] קעגן די קאָנספּיראַטאָרן. ד י פוטשיסט ן זיינע ן באל ד באזיג ן געווארן , ד י באשטימענדיק ע רא ל אי ן דע ם הא ט געשפיל ט דע ר אפזאג ן פו ן ד י מיניסטאריעל ע באאמטע , צ ו פאלג ן קאפ ס באפעלן . [[רייכסוועהר]] האָט געהאַלטן [[נייטראַליטעט]]. [[Hans von Seeckt]] האָט געזאָגט אז דער רייכסוועהר האָט נישט געשאָסן אויפן רייכסוועהר, וואָס איז פאַרקערט צו דעם [[Ebert-Gröner-Pact]]. ד י רעגירונ ג הא ט זי ך שוי ן ניש ט געקענ ט פארלאז ן אוי ף דע ר שטיצע ר פו ן דע ר רייכסוועהר . | דער [[קאַפּ פּוטש]] מערץ 1920 איז געווען דער ערשטער ערנסט פּראָבע פון שטאַרקייט פאַר דער רעפובליק. [[פרייקור]], וואָס לויט די תּנאָים פונעם [[אומאגראט פון ווערסיי (1919)|אפמאך פון ווערסיי]] איז דייטשלאנד געווען פארפליכטעט צו צעלאָזן, אונטער דער פירערשאַפט פונעם גענעראל באַראָן [[לוטוויץ, וואלטער פון|וואלטער פון לוטוויץ]] פארכאפט דעם רעגירונגס-קווארטאל אין בערלין און באשטימט [[רייך קאנצלער]]דער געוועזענער הויפט פון דער רעגיאָנאַל רעגירונג אין [[פּרויסן]] [[קאַפּ, וואָלפגאַנג|וואָלפגאַנג קאַפּ]]. די לעגיטימע רעגירונג האט זיך צוריקגעצויגן צוערשט קיין [[דרעזדען]] און דערנאָך קיין [[שטוטגארט]] און פון דארטן גערופן אן אלגעמיינער [[סטרייק]] קעגן די קאָנספּיראַטאָרן. ד י פוטשיסט ן זיינע ן באל ד באזיג ן געווארן , ד י באשטימענדיק ע רא ל אי ן דע ם הא ט געשפיל ט דע ר אפזאג ן פו ן ד י מיניסטאריעל ע באאמטע , צ ו פאלג ן קאפ ס באפעלן . [[רייכסוועהר]] האָט געהאַלטן [[נייטראַליטעט]]. [[Hans von Seeckt]] האָט געזאָגט אז דער רייכסוועהר האָט נישט געשאָסן אויפן רייכסוועהר, וואָס איז פאַרקערט צו דעם [[Ebert-Gröner-Pact]]. ד י רעגירונ ג הא ט זי ך שוי ן ניש ט געקענ ט פארלאז ן אוי ף דע ר שטיצע ר פו ן דע ר רייכסוועהר . | ||
כּמעט גלייכצייטיק מיטן קאַפּ פּוטש, איז דער [[רוהר געגענט]] [[רוהר אויפשטאַנד|אויסגעטרייסלט] דורך פּרווון אַרבעטער אויפשטאַנד]]. איר אונטערשטיגונג דורך די פאָרסעס פון די רייכסוועהר און פרייקאָרפּס | כּמעט גלייכצייטיק מיטן קאַפּ פּוטש, איז דער [[רוהר געגענט]] [[רוהר אויפשטאַנד|אויסגעטרייסלט] דורך פּרווון אַרבעטער אויפשטאַנד]]. איר אונטערשטיגונג דורך די פאָרסעס פון די רייכסוועהר און פרייקאָרפּס געענדיגט אין בלוט פאַרגיטונג. די אויפשטאנדן האבן זיך געענדיגט אין צענטראלן טייל פון דייטשלאנד, אין [[טהורינגיע]] און [[האמבורג]]ע (זען [[מערץ אויפשטאנד פון 1921]]). | ||
אין מערץ 1920, אין רעאקציע אויפן אריינגאנג פון די דייטשע זעלנער אין דער דעמיליטאריזירטער זאָנע אין פארבינדונג מיטן רוהר אויפשטאנד, זענען די פראנצויזישע זעלנער אריבער דעם ריין און האבן איינגענומען [[פראנקפורט אם מיין]], [[דארמשטאט]] און [[הנאו]], און דערנאָך [[Duisburg]] און [[האַמבורג (סאַאַרלאַנד)|האַמבורג]]. זיי זענען ארויסגעצויגן געווארן פון די שטעט ערשט מאי 1920 . | אין מערץ 1920, אין רעאקציע אויפן אריינגאנג פון די דייטשע זעלנער אין דער דעמיליטאריזירטער זאָנע אין פארבינדונג מיטן רוהר אויפשטאנד, זענען די פראנצויזישע זעלנער אריבער דעם ריין און האבן איינגענומען [[פראנקפורט אם מיין]], [[דארמשטאט]] און [[הנאו]], און דערנאָך [[Duisburg]] און [[האַמבורג (סאַאַרלאַנד)|האַמבורג]]. זיי זענען ארויסגעצויגן געווארן פון די שטעט ערשט מאי 1920 . | ||
| שורה 59: | שורה 59: | ||
צוליב דעם דורכפאַל פון דייטשלאַנד צו באַצאָלן רעפּעריישאַנז אין יאנואר 1923, פראנצויזיש און בעלגיאַן טרופּס ווידער [[רוהר קאָנפליקט|פאַרנומען די רוהר געגנט]] און פארבליבן דאָרט ביז 1926. | צוליב דעם דורכפאַל פון דייטשלאַנד צו באַצאָלן רעפּעריישאַנז אין יאנואר 1923, פראנצויזיש און בעלגיאַן טרופּס ווידער [[רוהר קאָנפליקט|פאַרנומען די רוהר געגנט]] און פארבליבן דאָרט ביז 1926. | ||
דעם 16טן אַפּריל 1922 האָבן דייטשלאַנד און די [[רספסר]] | דעם 16טן אַפּריל 1922 האָבן דייטשלאַנד און די [[רספסר]] געענדיגט אין דעם [[ראַפּאַלאָ]] [[ראַפּאַללאָ טריטי (1922)|אָפּמאַך]], וואָס האָט צוגעזאָגט דאָס אויפשטעלן די דיפּלאַמאַטישע און עקאָנאָמישע באַציאונגען צווישן די לענדער, די פאַרלייגן. פון מיליטעריש קוואַפּעריישאַן און די קעגנצייטיק ווייווער פון ריימבערסמאַנט פון מיליטעריש הוצאות און לאָססעס. דער אפמאך האט גורם געווען אומצופרידנקייט צווישן מערב לענדער, בפרט [[פראנקרייך]]. | ||
[[טעקע:5Bio.jpg|thumb|רייכסבאַנק צעטל ווערט 5 טריליאן (5,000 ביליאן מארק)]] | [[טעקע:5Bio.jpg|thumb|רייכסבאַנק צעטל ווערט 5 טריליאן (5,000 ביליאן מארק)]] | ||
| שורה 106: | שורה 106: | ||
אין מערץ 1930 איז צוזאמגעפאלן די "גרויסע קאאליציע" רעגירונג, אנגעפירט פון דעם סאציאל־דעמאקראט [[מולער, הערמאן (רייך קאנצלער)|הערמאן מולער]], ניט געקענט געפינען א פשרות לייזונג איבער דער פראגע פון א קליינעם פארגרעסערונג אין דער ארבעטסלאזיקייט פארזיכערונג. פּרעמיע. רייך פרעזידענט הינדענבורג האט באשטימט [[ברונינג, היינריך|הענריך ברונינג]] אלס נייעם קאנצלער. ד י רעכט ן צ ו שטעל ן דע ם רייך־קאנצלער , לוי ט ארטיק ל 53 פו ן דע ר ווייםע ר קאנסטיטוציע , אי ז צוגעטייל ט געוואר ן דע ם רייך־פרעזידענט , או ן דעריבע ר הא ט מען ן מי ט דע ם צוטרוי ן פו ן ד י רייכ־פרעזידענט ן או ן אי ן נויט ־ שטאנד , געקענ ט געשאפ ן ווער ן א רעגירונ ג פו ן א מינדערהייט . עס איז געווען די רעגירונג אַז Brüning געפירט. דער באשלוס פון הינדענבורג איז ארויסגעברענגט געווארן דורך דעם מאנגל אין א ארבעטסליכע רעגירונג און קאנצענזוס צווישן די פארטייען. אָבער, פילע האָבן געגלויבט אַז איידער אַזאַ אַ באַשלוס איז געמאכט, אַלע בנימצא פאַרהאַנדלונג מעגליכקייטן זענען נישט ויסגעמאַטערט. די ענדערונגען אין דער זאַץ פון דער רעגירונג האָבן אַפעקטאַד בלויז מיניסטערס פון די [[ספּד]], וואָס ווייזט אויף אַ באַזאָרגט מאַך פון די רייך פרעזידענט צו רעכט. | אין מערץ 1930 איז צוזאמגעפאלן די "גרויסע קאאליציע" רעגירונג, אנגעפירט פון דעם סאציאל־דעמאקראט [[מולער, הערמאן (רייך קאנצלער)|הערמאן מולער]], ניט געקענט געפינען א פשרות לייזונג איבער דער פראגע פון א קליינעם פארגרעסערונג אין דער ארבעטסלאזיקייט פארזיכערונג. פּרעמיע. רייך פרעזידענט הינדענבורג האט באשטימט [[ברונינג, היינריך|הענריך ברונינג]] אלס נייעם קאנצלער. ד י רעכט ן צ ו שטעל ן דע ם רייך־קאנצלער , לוי ט ארטיק ל 53 פו ן דע ר ווייםע ר קאנסטיטוציע , אי ז צוגעטייל ט געוואר ן דע ם רייך־פרעזידענט , או ן דעריבע ר הא ט מען ן מי ט דע ם צוטרוי ן פו ן ד י רייכ־פרעזידענט ן או ן אי ן נויט ־ שטאנד , געקענ ט געשאפ ן ווער ן א רעגירונ ג פו ן א מינדערהייט . עס איז געווען די רעגירונג אַז Brüning געפירט. דער באשלוס פון הינדענבורג איז ארויסגעברענגט געווארן דורך דעם מאנגל אין א ארבעטסליכע רעגירונג און קאנצענזוס צווישן די פארטייען. אָבער, פילע האָבן געגלויבט אַז איידער אַזאַ אַ באַשלוס איז געמאכט, אַלע בנימצא פאַרהאַנדלונג מעגליכקייטן זענען נישט ויסגעמאַטערט. די ענדערונגען אין דער זאַץ פון דער רעגירונג האָבן אַפעקטאַד בלויז מיניסטערס פון די [[ספּד]], וואָס ווייזט אויף אַ באַזאָרגט מאַך פון די רייך פרעזידענט צו רעכט. | ||
[[פארלאמענטארע וואלן אין דייטשלאנד (1930)|אין וואלן]] אין סעפטעמבער 1930, האבן [[נסדאפ|נאציאנאלע סאציאליסטן]] דערגרייכט א געוואלדיקן דערפאלג: די צאל שטימען פאר [[נסדאפ]] איז געוואקסן צו 18.3%. די פארטיי איז ארויף אויפן צווייטן פלאץ. אינעם רייכשטאַג, וואָס האָט זיך אַלץ מער פאַרוואַנדלט אין אַן אַגיטאַציאָנעלן פּלאַטפאָרמ פאַר רעכטע און לינקע קעגנער פון דער רעפּובליק, האָט די "גרויסע קאָאַליציע" אויפגעהערט צו זיין אַ מערהייט. ד י געשעעניש ן זיינע ן באגליי ט געוואר ן מי ט א ווייטערדיקע ר פארערגערונ ג פו ן דע ם עקאנאמיש ן קריזיס . ד י רעדוקציע ם אי ן שטייע ר פארדינםט ן או ן ד י פארבליבענ ע מיליטעריש ע לאסט ן (רעקאציעס , פענסיע ן פא ר קריג־אינוואלידן ) הא ט געקענ ט נא ר פארגיטיק ט ווער ן דור ך דע ם קייסעריש ן בודזשעט , אוי ף א באדייטנדיקע ר פארגרעסערונ ג פו ן שטייער־ראטע ן או ן א רעדוקציע ם אי ן לוין . אין 1930, די פינאַנציעל קאַנסאַקווענסאַז פון דער מלחמה געגעסן 47.5% פון די קייסעריש בודזשעט. די דיקריסינג דינער פאָדערונג האט יגזערבייטיד די עקאָנאָמיש און געזעלשאַפטלעך קריזיס. מיינינג עמפּלויערס אין 1930 געבעטן ערלויבעניש פאַר אַ 12.5% רעדוקציע אין לוין, וואָס די יוניאַנז אפגעזאגט אין דעם פאַל. דעם 29 טן דעצעמבער, צאָל נאַגאָושייישאַנז | [[פארלאמענטארע וואלן אין דייטשלאנד (1930)|אין וואלן]] אין סעפטעמבער 1930, האבן [[נסדאפ|נאציאנאלע סאציאליסטן]] דערגרייכט א געוואלדיקן דערפאלג: די צאל שטימען פאר [[נסדאפ]] איז געוואקסן צו 18.3%. די פארטיי איז ארויף אויפן צווייטן פלאץ. אינעם רייכשטאַג, וואָס האָט זיך אַלץ מער פאַרוואַנדלט אין אַן אַגיטאַציאָנעלן פּלאַטפאָרמ פאַר רעכטע און לינקע קעגנער פון דער רעפּובליק, האָט די "גרויסע קאָאַליציע" אויפגעהערט צו זיין אַ מערהייט. ד י געשעעניש ן זיינע ן באגליי ט געוואר ן מי ט א ווייטערדיקע ר פארערגערונ ג פו ן דע ם עקאנאמיש ן קריזיס . ד י רעדוקציע ם אי ן שטייע ר פארדינםט ן או ן ד י פארבליבענ ע מיליטעריש ע לאסט ן (רעקאציעס , פענסיע ן פא ר קריג־אינוואלידן ) הא ט געקענ ט נא ר פארגיטיק ט ווער ן דור ך דע ם קייסעריש ן בודזשעט , אוי ף א באדייטנדיקע ר פארגרעסערונ ג פו ן שטייער־ראטע ן או ן א רעדוקציע ם אי ן לוין . אין 1930, די פינאַנציעל קאַנסאַקווענסאַז פון דער מלחמה געגעסן 47.5% פון די קייסעריש בודזשעט. די דיקריסינג דינער פאָדערונג האט יגזערבייטיד די עקאָנאָמיש און געזעלשאַפטלעך קריזיס. מיינינג עמפּלויערס אין 1930 געבעטן ערלויבעניש פאַר אַ 12.5% רעדוקציע אין לוין, וואָס די יוניאַנז אפגעזאגט אין דעם פאַל. דעם 29 טן דעצעמבער, צאָל נאַגאָושייישאַנז געענדיגט אין דורכפאַל. די רעגירונג פון ברונינג האָט פאראויס און אומבאַקוועם געמאָלדן די שטיצע פון עמפּלויערס און געסטראשעט מיט מיטלען פון שטאַט איינפלוס אין די געשעעניש פון אַ שטרייק קאמף. דע ם 15 ט ן יאנוא ר 1931 הא ט דע ר רור ר מינע־ארבעטע ר פאראיי ן "זעכענווערבאנד " ({{lang-de | Zechenverban}} ) ארויסגעזאג ט 295,000 ארבייטער , פו ן וועלכ ע טיי ל זיינע ן דא ן ווידע ר באשעפטיג ט געוואר ן אונטע ר ערגער ע באדינגונגען . האנדלס־פאראיינע ן האב ן זי ך געגריי ט צ ו קעמפ ן מי ט דע ר באנוצונג . אין אן עמערדזשענסי האט די רעגירונג באשטימט א קאנסילאציע קאמיסיע וואס איז באמאכט צו שטעלן טאריפס אן די צושטימען פון די פארטייען. דעם 10טן יאַנואַר האָט די קאָמיסיע געמאָלדן א 6 פראצענט באצאל שניידן און א אפשטעל פון מאסיווע אפזאגן. פונדעסטוועגן האָבן זיך אָנגעהויבן סטרייקס און [[לאַקאַוט]]ס. אי ן ד י ווייטערדיק ע מאנאטן , הא ט מען ן ווייטע ר פארקלענער ט ד י לוין , ווא ס הא ט געפיר ט צ ו ווייטע ר ארעםטירונ ג פו ן דע ר רוהר־באפעלקערונג . | ||
אין יוני 1930 פראנצויזיש, בריטיש און בעלגיאַן טרופּס האָבן פארלאזן די ריינלאַנד. | אין יוני 1930 פראנצויזיש, בריטיש און בעלגיאַן טרופּס האָבן פארלאזן די ריינלאַנד. | ||