בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,365
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "פֿ" ב־"פ"
ק (החלפת טקסט – "[[:he:" ב־"[[:ע:") |
ק (החלפת טקסט – "פֿ" ב־"פ") |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
[[טעקע:Machzor.jpg|קליין|300px|דער ערשטער יידישער אידיאם]] | [[טעקע:Machzor.jpg|קליין|300px|דער ערשטער יידישער אידיאם]] | ||
'''ייִדיש, אידיש''' אדער '''יודיש''', | '''ייִדיש, אידיש''' אדער '''יודיש''', גערופן ביי אידן '''מאַמע לָשון''', איז אַ [[שפּראך|שפּראַך]] װאָס װערט הײַנט גערעדט פון ארום 1.5 מיליאָן יידן<ref>[http://yiddish.forward.com/node/655 פּארווערטס]</ref> און באַקאַנט ביי 3,142,560 <ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ydd Yiddish, Eastern]</ref> מענטשן איבער דער װעלט, בעיקר פונעם [[אַשכנז|אַשכנזישן]] אָפּשטאַם. | ||
במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל יידן אין [[אייראפע]], בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב יידן אין אייראפע און ביי די יידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, [[לשון קודש]] איז באנוצט געווארן נאר צו [[דאווענען]] און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט [[אליעזר בן יהודה]] מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר יידן, און עס גערופן [[העברעאיש]]. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג. | במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל יידן אין [[אייראפע]], בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב יידן אין אייראפע און ביי די יידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, [[לשון קודש]] איז באנוצט געווארן נאר צו [[דאווענען]] און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט [[אליעזר בן יהודה]] מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר יידן, און עס גערופן [[העברעאיש]]. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג. | ||
| שורה 6: | שורה 6: | ||
בעת דער [[השכלה]] באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן יידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין [[מזרח אייראפע]] האבן יידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך. | בעת דער [[השכלה]] באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן יידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין [[מזרח אייראפע]] האבן יידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך. | ||
פאַר דער [[צווייטע וועלט מלחמה|צווייטער וועלט-מלחמה]] האָבן אַרום 11 מיליאָן יידן גערעדט יידיש אלס זייער מאַמע-לשון. הײַנט צו טאָג רעדן יידיש אַרום 3 מיליאָן מענטשן, בעיקר אין ארץ [[ישׂראל]] און אין [[אַמעריקע]] - ווען פאַר א העלפט פון זיי איז יידיש די ערשטע שפּראַך. צווישן 60 און 75 פראצענט פון די יידיש-רעדער זיינען פרומע רעליגיעזע יידן.{{מקור}} | |||
די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט | די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט פון מיטל הויכדייטש װאָס מען האָט אַמאָל גערעדט אין [[אייראָפּע]] (וואָס איז דאן געווען באַקאַנט אַלס אַשכנז), פון דער שפּראַך האָט זיך אויך געמאַכט די [[דייטש]]ע שפראַך אָדער אויך באַקאַנט אַלס ניי הויכדויטש. (נישט אַזוי ווי טייל מענטשן מיינען אַז יידיש קומט פון [[דייטש]]). א גרויסער טייל פון ווערטער אין יידיש קומט פון דייטשער אָפשטאַמונג, בערך 10% לשון הקודש, און אויך [[סלאווישע שפראכן]]. | ||
במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די יידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, הײַנט איז דאָס אויסגעמישט | במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די יידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, הײַנט איז דאָס אויסגעמישט פון [[העברעאיש]], [[ענגליש]], [[רוסיש]], [[פּויליש]] און אַזוי ווייטער. | ||
דער עלסטער זאץ געשריבן אין [[אידיש אויסלייג|אידישן אויסלייג]] וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור [[ווארמס]] ([[ה'ל"ב]]): {{דיק|גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא|}}. דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן". | דער עלסטער זאץ געשריבן אין [[אידיש אויסלייג|אידישן אויסלייג]] וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור [[ווארמס]] ([[ה'ל"ב]]): {{דיק|גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא|}}. דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן". | ||
| שורה 43: | שורה 43: | ||
יידש ווערט באניצט ביי פיל חסידישע קהילות אין [[ארץ ישראל]], און אויך צווישן די [[פרושים]] אין ירושלים. די צייטונג "לעצטע נייעס" איז געווען וויכטיג פאר די יידן וואס זענען געקומען פון [[אייראפע]]. | יידש ווערט באניצט ביי פיל חסידישע קהילות אין [[ארץ ישראל]], און אויך צווישן די [[פרושים]] אין ירושלים. די צייטונג "לעצטע נייעס" איז געווען וויכטיג פאר די יידן וואס זענען געקומען פון [[אייראפע]]. | ||
לױטן [[געזעץ]] אין [[ישראל]] איז לאנגע יארן געווען | לױטן [[געזעץ]] אין [[ישראל]] איז לאנגע יארן געווען פאַרבאָטן צו שפּילן אין [[טעאַטער]] אױף יידיש.<ref>[http://www.forward.com/articles/104647 ''מיין פאטערס הויז, מיין מאמעס לשון'']/ [[שרה רחל שעכטער]] אין ענגלישן [[פארווערטס]] [[17טן אפריל]] </ref> אבער זייט די 1960ער יארן, די ישראלדיקע געזעלשאפט האט געענדערט. "[[שמעון דזשיגאן|דזשיגאן]] און שומאכער" זענען געווען א פאר וואס האבן געשפילט קאמעדיעס, און אויך "די צווי שמואל'ן": שמוליק סעגאל און שמואל רודענסקי. זייט 1987, ס`איז דא אין ישראל א טעאטער וואס הייסט "יידישפיל" וואס גיבט אויס טעאטערשפילן אויף יידיש. אויפ'ן ישראלדיקן ראדיא איז דא א פראגראם אויף יידיש, אין "קול ישראל" נעץ א'. | ||
== דיאַלעקטן == | == דיאַלעקטן == | ||
ייִדיש האָט צװײ גרױסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערבֿ ייִדיש. ס'רובֿ הײנטיקע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אײראָפּע און גײן נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רײד, בעת די מערבֿדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טײלט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערבֿ ייִדיש) און | ייִדיש האָט צװײ גרױסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערבֿ ייִדיש. ס'רובֿ הײנטיקע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אײראָפּע און גײן נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רײד, בעת די מערבֿדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טײלט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערבֿ ייִדיש) און צפון־מערבֿ דיאַלעקט גרופּעס. מזרח ייִדיש האָט אױך צװײ צװײַגן: צפון־מזרח ייִדיש ("ליטװיש", װאָס שליסט אײַן דאָס "שטאַם־ליטװיש" און קורלענדער ייִדיש) און די דרומדיקע גרופּע מיט דעם דרום־מזרח יידיש און דעם צענטראל־מזרח יידיש<ref name=Katz79>קאַץ ד (1979) די אינעװײניקסטע קלאסיפיקאציע פון די מערב יידישע דיאלעקטן. ''53סטע יערלעכע ייװאָ קאָנפערענץ, 10-13 נאָװעמבער 1979''</ref><ref name=Katz83>Katz D (1983) Zur Dialektologie des Jiddischen. ''In: W Besch et al (eds) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung'': 1018–1041</ref>. | ||
== שרײַבן ייִדיש == | == שרײַבן ייִדיש == | ||
ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות ([[א"ב]]), אזוי ווי [[לאַדינאָ]] און אַנדערע שפראַכן פון ייִדן, ווײַל דאָס איז געווען די שריפט וואָס ייִדן האָבן געקענט. לעצטנס האָבן אָנגעהויבן צו לערנען ייִדיש פּאַרשוינען וואָס קענען נישט קיין ייִדישע בוכשטאַבן{{מקור}}. האָט [[ייִוו"א]] | ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות ([[א"ב]]), אזוי ווי [[לאַדינאָ]] און אַנדערע שפראַכן פון ייִדן, ווײַל דאָס איז געווען די שריפט וואָס ייִדן האָבן געקענט. לעצטנס האָבן אָנגעהויבן צו לערנען ייִדיש פּאַרשוינען וואָס קענען נישט קיין ייִדישע בוכשטאַבן{{מקור}}. האָט [[ייִוו"א]] ערפונדן אַ סיסטעם פון ראָמאַניזאַציע, ד.ה. אויסלײגן ייִדיש אויף אַ [[לאטיינישער אלפאבעט|לאַטײנישע שריפט]] אָבער זי איז כמעט נישט באַנוצט. | ||
א סך ייִדיש רעדערס אין די הײַנטיקע טעג זענען פרומע ייִדן וואָס זענען נישט באַקאַנט מיטן ייִוו"א אויסלייג און שרײַבן און לייענען אַ ייִדיש געמישט מיט ענגלישע אָדער העברעישע ווערטער (קוקט ווײַטער) מיט ייִדישע בוכשטאַבן. | א סך ייִדיש רעדערס אין די הײַנטיקע טעג זענען פרומע ייִדן וואָס זענען נישט באַקאַנט מיטן ייִוו"א אויסלייג און שרײַבן און לייענען אַ ייִדיש געמישט מיט ענגלישע אָדער העברעישע ווערטער (קוקט ווײַטער) מיט ייִדישע בוכשטאַבן. | ||
| שורה 65: | שורה 65: | ||
== חסידיש ייִדיש == | == חסידיש ייִדיש == | ||
טייל חסידישע ייִדן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי ווײַט אַז אין געוויסע געגנטן אַזוי ווי וויליאַמסבורג וועט איר טרעפן אַ סך ייִדן וואָס קענען נישט קיין איין שפראַך אויסער ייִדיש, אָבער אַפילו די עיקר שפּראַך איז ייִדיש האָבן זײ אָבער נישט מקפיד געווען אַז מע זאָל נישט אַרײַנמישן ענגלישע ווערטער ווײַל דער עיקר בײַ זיי איז געווען אַז מען זאָל האָבן אַ באַזונדערע שפראַך אָפּצוטיילן זיך פון די גויים. אין די לעצטע יאָרן האָט זיך חסידיש ייִדיש שטאַרק אַנטוויקלט און הײַנט צו טאָג איז | טייל חסידישע ייִדן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי ווײַט אַז אין געוויסע געגנטן אַזוי ווי וויליאַמסבורג וועט איר טרעפן אַ סך ייִדן וואָס קענען נישט קיין איין שפראַך אויסער ייִדיש, אָבער אַפילו די עיקר שפּראַך איז ייִדיש האָבן זײ אָבער נישט מקפיד געווען אַז מע זאָל נישט אַרײַנמישן ענגלישע ווערטער ווײַל דער עיקר בײַ זיי איז געווען אַז מען זאָל האָבן אַ באַזונדערע שפראַך אָפּצוטיילן זיך פון די גויים. אין די לעצטע יאָרן האָט זיך חסידיש ייִדיש שטאַרק אַנטוויקלט און הײַנט צו טאָג איז פאַראַן זייער א סך רײַכע ליטעראַטור אויף ייִדיש און אויך א סך ספרים ווערן איבערגעזעצט פון לשון הקודש אויף ייִדיש. | ||
[[טעקע:100K.jpg|קליין|250px|באנקנאט]] | [[טעקע:100K.jpg|קליין|250px|באנקנאט]] | ||
| שורה 113: | שורה 113: | ||
* [http://www.kaveshtiebel.com קאווע שטיבל] | * [http://www.kaveshtiebel.com קאווע שטיבל] | ||
* [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/iiddica/Indeks/y_indeks.html Bibliotheca Iiddica] | * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/iiddica/Indeks/y_indeks.html Bibliotheca Iiddica] | ||
* [http://yiddish.haifa.ac.il/Stories.html די וועלט | * [http://yiddish.haifa.ac.il/Stories.html די וועלט פון יידיש:מעשיות] | ||
* [http://www.gilgulim.org גילגולים : נייַע שאַפונגען, פּאַריז] | * [http://www.gilgulim.org גילגולים : נייַע שאַפונגען, פּאַריז] | ||
* [http://yiddish-almanach.org/index.php/yiddish ירושלימער אַלמאַנאַך, ירושלים] [[ירושלימער אלמאנאך]] | * [http://yiddish-almanach.org/index.php/yiddish ירושלימער אַלמאַנאַך, ירושלים] [[ירושלימער אלמאנאך]] | ||
* [http://www.leagueforyiddish.org/ishi.html | * [http://www.leagueforyiddish.org/ishi.html אויפן שוועל, ניו-יאָרק] | ||
* [http://www.yiddishweb.com פּאַריזער ייִדיש–צענטער - מעדעם–ביבליאָטעק] | * [http://www.yiddishweb.com פּאַריזער ייִדיש–צענטער - מעדעם–ביבליאָטעק] | ||
* [[:ע:b:יידיש|לערנען ייִדיש | * [[:ע:b:יידיש|לערנען ייִדיש פון העברעיש אין וויקיספר]] | ||
* [http://www.google.com/intl/yi/ Google ייִדיש] | * [http://www.google.com/intl/yi/ Google ייִדיש] | ||
* [http://yiddishbookcenter.org/+yb | * [http://yiddishbookcenter.org/+yb קויפט ייִדישע ביכער] [[יידישער ביכער-צענטער]] | ||
* [http://www.yivoinstitute.org/index.php?tid=46&aid=104 ליסטע | * [http://www.yivoinstitute.org/index.php?tid=46&aid=104 ליסטע פון יידיש ווערטערביכער] | ||
* [http://www.yiddishdictionaryonline.com ייִדישע־ענגליש װערטערבוך online ] | * [http://www.yiddishdictionaryonline.com ייִדישע־ענגליש װערטערבוך online ] | ||
* [http://www.cs.engr.uky.edu/~raphael/yiddish/harkavy/index.utf8.html הארקאווי ייִדיש־ענגליש װערטערבוך (1910)] | * [http://www.cs.engr.uky.edu/~raphael/yiddish/harkavy/index.utf8.html הארקאווי ייִדיש־ענגליש װערטערבוך (1910)] | ||
* [http://www.jewniverse.ru/biher/Yiddish יידיש-רוסיש ווערטערבוך] | * [http://www.jewniverse.ru/biher/Yiddish יידיש-רוסיש ווערטערבוך] | ||
* [http://yiddish.haifa.ac.il/Stories.html די װעלט | * [http://yiddish.haifa.ac.il/Stories.html די װעלט פון ייִדיש] | ||
* [http://web.archive.org/20051210201846/ca.geocities.com/gruppo04web/bookmarks.html Gruppo04:] literatura europejska i yiddish | * [http://web.archive.org/20051210201846/ca.geocities.com/gruppo04web/bookmarks.html Gruppo04:] literatura europejska i yiddish | ||
* [http://www.yiddishradioproject.org יידיש ראדיאָ פראָיעקט] | * [http://www.yiddishradioproject.org יידיש ראדיאָ פראָיעקט] | ||