בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,384
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "׳" ב־"'"
ק (החלפת טקסט – "״" ב־""") |
ק (החלפת טקסט – "׳" ב־"'") |
||
| שורה 54: | שורה 54: | ||
== גראַמאַטישע באַזונדערקייטן == | == גראַמאַטישע באַזונדערקייטן == | ||
=== מינים === | === מינים === | ||
להיפּוך צו אַלע אַנדערע דיאַלעקטן פון יידיש (און דייטש) איז אין ליטווישן יידיש נעלם געוואָרן דער נייטראַלער [[גראמאטישער מין|מין]]<ref name=Reyzen1924a/><ref name=Mark1944/><ref name=Weinreich1961/>. דער יוצא פּועל איז אָבער קאָמפּליצירטער פון אַ פּשוטער צוויי־מיניקער שיטה און שליסט איין נייע גראַמאַטישע קאַטעגאָריעס. | להיפּוך צו אַלע אַנדערע דיאַלעקטן פון יידיש (און דייטש) איז אין ליטווישן יידיש נעלם געוואָרן דער נייטראַלער [[גראמאטישער מין|מין]]<ref name=Reyzen1924a/><ref name=Mark1944/><ref name=Weinreich1961/>. דער יוצא פּועל איז אָבער קאָמפּליצירטער פון אַ פּשוטער צוויי־מיניקער שיטה און שליסט איין נייע גראַמאַטישע קאַטעגאָריעס. ס'זיינען דאָ עכטע לשון נקבה און לשון זכר, אָבער אויך צוויי אַנדערע גרופּעס [[סובסטאַנטיוו]]ן: אַ געמישטער מין ענלעך צו נקבה אין [[נאָמינאַטיוו]] (''די קאָפּ''), וואָס נעמט אָן פּרעפּאָזיציעס אין זייערע זכר־פאָרמען אין [[דאַטיוו]] (''אויפן קאָפּ''), און נאָך אַ קאַטעגאָריע פון מאַסן־סובסטאַנטיוון, וואָס ווייזן אויס סימנים פון פּלוראַל (''מיינע געלט'', אָבער ''וואו איז די געלט? עס איז ניטאָ!''). די דאָזיקע גראַמאַטישע קאַטעגאָריעס דעפינירן זיך סעמאַנטיש און מאָרפאָלאָגיש<ref name=Reyzen1924a/><ref name=Reyzen1924b/><ref name=Mark1944/><ref name=Weinreich1961/><ref name=Wolf1969/><ref name=Jacobs1990/>: | ||
* די נעמען וואָס באַצייכענען ווייבערשע פּאַרשוינען זיינען תמיד נקבה: ''די ווייב'', ''די מיידל''; | * די נעמען וואָס באַצייכענען ווייבערשע פּאַרשוינען זיינען תמיד נקבה: ''די ווייב'', ''די מיידל''; | ||
| שורה 100: | שורה 100: | ||
== וואָרט אוצר == | == וואָרט אוצר == | ||
ס'זיינען דאָ אַ סך ווערטער, וואָס האָבן אונטערשיידלעכע פאָרמען אין פאַרשידענע דיאַלעקטן פון יידיש אָדער זיינען גאָר יחיד־במינודיקייטן. אין דעם ענין זיינען משפּיע צוויי פאַקטאָרן: אינעווייניקסטע פּראָצעסן און השפּעה פון די לשונות פון אַרומיקע פעלקער: אין פאַל פון ליטווישן יידיש — [[ליטוויש]] און [[ווייסרוסיש]]. | |||
== אורשפּרונג און אַנטוויקלונג == | == אורשפּרונג און אַנטוויקלונג == | ||
| שורה 106: | שורה 106: | ||
דעם [[כלל יידיש]] מעג מען באַשרייבן ווי אַ צונויפגאָס פון ליטווישער פאָנעטיק און דרומדיקער גראַמאַטיק. די סיסטעם כלל־יידישע וואָקאַלן (ד.ה. דער אַזוי גערופענער ליטעראַרישער אַרויסרייד) איז כמעט אידענטיש צו [[ווילנע]]ר יידישער וואָקאַליזם מיטן אויסנאַם פון דעם וואָקאַל אין ווערטער תורה, מורא, אויג, בוים א.א.וו., וואָס האָבן eɪ אין ווילנע און אַרום און וואָס ווערן כסדר אַרויסגערעדט אין דער סטאַנדאַרדער שפּראַך אויפן דרומדיקן שטייגער: ɔɪ. צי צופעליק, צי ניט פּאַסט די [[יידישע אויסלייגן|אָרטאָגראַפיע]] פון יידיש, די יסודות פון וועלכער זיינען אַנטוויקלט געוואָרן במשך פון 19טן יאָרהונדערט, דווקא צו דער אָטאָ סיסטעם וואָקאַלן<ref name=Katz1993/><ref name=Katz1994/>. דער אַנדער ליטווישער [[שיבולת]], דהיינו: די פּלאָנטערניש פון סיבילאַנטן, איז אין כלל יידיש בדרך כלל ניט אַריין, הגם ווי אַן אָפּהילך פון דער שיטה האָבן מחברים פון ליטווישן אָפּשטאַם פריער געטענהט, אַז די ''־ניש'' ענדונג זאָל בכתב געשריבן ווערן ''־נעס/־ניס''.<ref name=Shekhter1994/> | דעם [[כלל יידיש]] מעג מען באַשרייבן ווי אַ צונויפגאָס פון ליטווישער פאָנעטיק און דרומדיקער גראַמאַטיק. די סיסטעם כלל־יידישע וואָקאַלן (ד.ה. דער אַזוי גערופענער ליטעראַרישער אַרויסרייד) איז כמעט אידענטיש צו [[ווילנע]]ר יידישער וואָקאַליזם מיטן אויסנאַם פון דעם וואָקאַל אין ווערטער תורה, מורא, אויג, בוים א.א.וו., וואָס האָבן eɪ אין ווילנע און אַרום און וואָס ווערן כסדר אַרויסגערעדט אין דער סטאַנדאַרדער שפּראַך אויפן דרומדיקן שטייגער: ɔɪ. צי צופעליק, צי ניט פּאַסט די [[יידישע אויסלייגן|אָרטאָגראַפיע]] פון יידיש, די יסודות פון וועלכער זיינען אַנטוויקלט געוואָרן במשך פון 19טן יאָרהונדערט, דווקא צו דער אָטאָ סיסטעם וואָקאַלן<ref name=Katz1993/><ref name=Katz1994/>. דער אַנדער ליטווישער [[שיבולת]], דהיינו: די פּלאָנטערניש פון סיבילאַנטן, איז אין כלל יידיש בדרך כלל ניט אַריין, הגם ווי אַן אָפּהילך פון דער שיטה האָבן מחברים פון ליטווישן אָפּשטאַם פריער געטענהט, אַז די ''־ניש'' ענדונג זאָל בכתב געשריבן ווערן ''־נעס/־ניס''.<ref name=Shekhter1994/> | ||
פון גראַמאַטישן קוקווינקל איז כלל יידיש באמת נאָענטער צו די דרומדיקע דיאַלעקטן, אָבער אַ ריי צפונדיקע שטריכן זיינען אין דער כלל שפּראַך יאָ אַריין. להיפּוך צום ליטווישן יידיש האָט די כלל שפּראַך דריי מינים בהסכם מיט [[פויליש יידיש|פּוילישן]] און [[וואלינער יידיש|וואָלינער]] דיאַלעקטן, אָבער צומאָל פאָלגט דער מין פון אַ וואָרט דעם צפונדיקן נוסח (''דער גלות'') אָדער האָט צוויי וואַריאַנטן, וואָס איינער פון זיי שטאַמט פון צפון בשעת דער אַנדערער פון דרום (''דער/דאָס ספר'', ''די/דאָס ווייב''). | פון גראַמאַטישן קוקווינקל איז כלל יידיש באמת נאָענטער צו די דרומדיקע דיאַלעקטן, אָבער אַ ריי צפונדיקע שטריכן זיינען אין דער כלל שפּראַך יאָ אַריין. להיפּוך צום ליטווישן יידיש האָט די כלל שפּראַך דריי מינים בהסכם מיט [[פויליש יידיש|פּוילישן]] און [[וואלינער יידיש|וואָלינער]] דיאַלעקטן, אָבער צומאָל פאָלגט דער מין פון אַ וואָרט דעם צפונדיקן נוסח (''דער גלות'') אָדער האָט צוויי וואַריאַנטן, וואָס איינער פון זיי שטאַמט פון צפון בשעת דער אַנדערער פון דרום (''דער/דאָס ספר'', ''די/דאָס ווייב''). ס'זיינען דאָ אויך אַזעלכע ווערטער, וואָס דער מין פון זיי קומט גאָר פון מאָדערנעם [[דייטש]] דורך דער השפּעה פון דער אַמאָליקער יידישער [[פּרעסע]]: די פריערע ליטווישע פאָרם ''דער האָפענונג'', פּוילישע ''דאָס האָפענונג'', אין דער כלל שפּראַך (און אויך אין היינטיקן ליטווישן יידיש) ''די האָפענונג''.<ref name=Shekhter1994/> | ||
די כלל שפּראַך טאָלערירט אויך אַ ריי לעקסישע שטריכן, וואָס קומען פון פאַרשיידענע דיאַלעקטן, ווי למשל: ''זענען'' און ''זיינען'', ''נישט'' און ''ניט'', ''צוואָנציק'' און ''צוואַנציק'' און אַ סך אַנדערע. די דאָזיקע אָפּאָזיציעס און אויך די דערמאָנטע פרייהייט, וואָס שייך דעם גראַמאַטישן מין, שאַפן אַ רייכן מקור פאַר דער ליטעראַרישער סטיליזאַציע<ref name=Katz1993/>. | די כלל שפּראַך טאָלערירט אויך אַ ריי לעקסישע שטריכן, וואָס קומען פון פאַרשיידענע דיאַלעקטן, ווי למשל: ''זענען'' און ''זיינען'', ''נישט'' און ''ניט'', ''צוואָנציק'' און ''צוואַנציק'' און אַ סך אַנדערע. די דאָזיקע אָפּאָזיציעס און אויך די דערמאָנטע פרייהייט, וואָס שייך דעם גראַמאַטישן מין, שאַפן אַ רייכן מקור פאַר דער ליטעראַרישער סטיליזאַציע<ref name=Katz1993/>. | ||
== דער מצב היינטצוטאָג == | == דער מצב היינטצוטאָג == | ||
ליטע איז געווען די לאַנד מיט דער גרעסטער צאָל קרבנות אין די [[חורבן]] יאָרן און דערפאַר איז די צאָל ריידערס פון ליטווישן יידיש שטאַרק געמינערט געוואָרן. די געבליבענע גרופּעס, וואָס ריידן נאָך די דאָזיקע דיאַלעקטן זיינען קליינע קהילות שארית הפּליטה יידן און אויך מתנגדים, וואָס זיינען אַנטלאָפן נאָך פריער, [[ירושלימער פּרושים]] און די מעסיקע חסידות פון [[חבד]]. די חבדניקעס, די גרעסטע גרופּע, ריידן | ליטע איז געווען די לאַנד מיט דער גרעסטער צאָל קרבנות אין די [[חורבן]] יאָרן און דערפאַר איז די צאָל ריידערס פון ליטווישן יידיש שטאַרק געמינערט געוואָרן. די געבליבענע גרופּעס, וואָס ריידן נאָך די דאָזיקע דיאַלעקטן זיינען קליינע קהילות שארית הפּליטה יידן און אויך מתנגדים, וואָס זיינען אַנטלאָפן נאָך פריער, [[ירושלימער פּרושים]] און די מעסיקע חסידות פון [[חבד]]. די חבדניקעס, די גרעסטע גרופּע, ריידן ס'רוב ווייסרוסישן סובדיאַלעקט.<ref name=Jochnowitz1968/> | ||
דער אויסשטאַרב פון לאָקאַלע ליטווישע ריידענישן האָט זיך אָנגעהויבן נאָך אין 19טן–דער ערשטער העלפט 20טן יאָרהונדערט. די סובדיאַלעקטן זיינען אָפּגעטראָטן אונטערן דרוק פון רעגיאָנעלע סטאַנדאַרדן און פון דער כלל שפּראַך, וואָס די סיסטעם יידישע שולעס האָט איר אַריינגעבראַכט. אַזוי אַרום פאַרשווינדן אַזעלכע שפּראַכיקע שטריכן ווי ''סאַבעסדיקער לאָסן'' און דיפטאָנגען מיט "רונדע" צווייטע עלעמענטן (אויף צפון ליטע).<ref name=Weinreich1969/> אין אַמעריקע איז דאָ געווען אַ טענדענץ פון דער פאַרפּשוטערונג אין דער סיסטעם גראַמאַטישע מינים און פאַרלוסט פון רעלאַטיוו זעלטענע באַגריפן לטובת ווערטער פון כלל יידיש און [[ענגליש]].<ref name=Jochnowitz1968/> | דער אויסשטאַרב פון לאָקאַלע ליטווישע ריידענישן האָט זיך אָנגעהויבן נאָך אין 19טן–דער ערשטער העלפט 20טן יאָרהונדערט. די סובדיאַלעקטן זיינען אָפּגעטראָטן אונטערן דרוק פון רעגיאָנעלע סטאַנדאַרדן און פון דער כלל שפּראַך, וואָס די סיסטעם יידישע שולעס האָט איר אַריינגעבראַכט. אַזוי אַרום פאַרשווינדן אַזעלכע שפּראַכיקע שטריכן ווי ''סאַבעסדיקער לאָסן'' און דיפטאָנגען מיט "רונדע" צווייטע עלעמענטן (אויף צפון ליטע).<ref name=Weinreich1969/> אין אַמעריקע איז דאָ געווען אַ טענדענץ פון דער פאַרפּשוטערונג אין דער סיסטעם גראַמאַטישע מינים און פאַרלוסט פון רעלאַטיוו זעלטענע באַגריפן לטובת ווערטער פון כלל יידיש און [[ענגליש]].<ref name=Jochnowitz1968/> | ||