בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,359
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:שומרונים"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
(בס"ד) צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
די '''שומרונים''' (Samaritan Hebrew: ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ, עברית), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע | {{דרעפט}} | ||
די '''שומרונים''' (אין חז"ל: '''כותים'''; Samaritan Hebrew: ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ, עברית), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע קלעימט דירעקטע אָפּשטאַמונג פון די אוראַלטע שבטים פון אפרים און מנשה פון די צפונדיגע שבטים פון ישראל. | |||
די קהילה איז זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן פון 2024, וועלכע וווינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין חולון (ישראל) און אין קרית לוזה אויף הר גריזים (אין שומרון, וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות"). | די קהילה איז זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן פון 2024, וועלכע וווינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין חולון (ישראל) און אין קרית לוזה אויף הר גריזים (אין שומרון, וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות"). | ||
זייער גאַנצער ביבלישער קאַנאָן איז אויסשליסליך דער שומרונישער חומש. | |||
דער רעליגיעזער הויפּט פון דער קהילה איז דער שומרונישער כּהן גדול, אַן | דער רעליגיעזער הויפּט פון דער קהילה איז דער שומרונישער כּהן גדול, אַן אַמט וואָס זיי האַלטן איז אָנגעהאַלטן געוואָרן כּסדר פאַר די לעצטע 3,600 יאָר זינט אהרן הכהן, דורך זיין אייניקל פינחס, אין אַ קאָנטינואירליכער ירושה פון איבער 130 דורות. | ||
==רעליגיעזע דאָקטרינעס און טעקסטן== | |||
די שומרונישע רעליגיע, שומרוניזם, איז אַן אַברהמישע מאָנאָטעאיסטישע רעליגיע{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Samaritanism}}. די רעליגיעזע געזעצן און געטרוי זענען באַזירט אויף אַ אויסשליסליכער היטונג פון דער תורה{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Samaritan_Pentateuch}}. | |||
די שומרונים פאַרמאָגן אַ קאַקאָפאָניע פון מעמואַרן און דאָקומענטן, אַריינגערעכנט זייער אייגענער ליטעראַטור, ווי אויך דערציילונגען פון אידן, קריסטן און מוסולמענער וועגן זיי. | די שומרונים פאַרמאָגן אַ קאַקאָפאָניע פון מעמואַרן און דאָקומענטן, אַריינגערעכנט זייער אייגענער ליטעראַטור, ווי אויך דערציילונגען פון אידן, קריסטן און מוסולמענער וועגן זיי. | ||
===דער שומרונישער חומש | ===דער שומרונישער חומש=== | ||
דער שומרונישער חומש ( | דער [[שומרונישער חומש]] (נוסח שומרון) איז זייער איינציגע הייליגע שריפט, וועלכע באַשטייט נאָר פון די פינף ספרים פון משה. זיי אנערקענען קיין אַנדער ספר ווי הייליגע שריפט. | ||
טעקסטואַלע אונטערשיידן: דער שומרונישער חומש איז בפירוש נישט דער זעלבער ווי דער אידישער | טעקסטואַלע אונטערשיידן: דער שומרונישער חומש איז בפירוש נישט דער זעלבער ווי דער אידישער [[מסורה (טעקסט)|מסורה-טעקסט]]. עס זענען דאָ אַרום 6,000 וואַריאַנטן צווישן די צוויי ווערסיעס. רוב זענען קליינע אָרטאָגראַפישע אָדער גראַמאַטישע דיפערענצן, ווי למשל דער מער אָפטער באַנוץ פון "מלא" (פולער אויסלייג) אין נוסח שומרון, אָבער אַרום 40 זענען סובסטאַנטיווע אַלטעראַציעס{{הערה|1=https://www.mdpi.com/2077-1444/11/2/85}}. | ||
אידעאָלאָגישער פאָקוס: די | אידעאָלאָגישער פאָקוס: די ארום 40 סובסטאַנטיווע ענדערונגען רעפלעקטירן די שומרונישע טעאָלאָגישע אידעאָלאָגישע איבערצייגונגען. די מערסט באדייטנדע אַלטעראַציעס זענען די עקספּליציטע באַפעסטיגונג פון הר גריזים ווי דער אייביגער אויסדערוועלטער אָרט פאַר גאָטס דינסט. צום בײַשפּיל, אין שמות כ' און דברים י"א און כ"ז, האָט דער נוסח שומרון א פאָרעם וואָס מאַנדאַטירט א מזבח אויף הר גריזים. לויט די שומרונים, איז הר גריזים שוין "אויסגעקליבן" געוואָרן דורך גאָט אין דער צייט פון די [[דריי אבות|אבות]]{{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}. | ||
פריע ווערסיעס: דער | פריע ווערסיעס: דער נוסח שומרון שטאַמט פון אַן "עקספּאַנסיאָניסטישן פּרע־שומרונישן" טעקסטואַלן טיפּ וואָס האָט צירקולירט אין פּאַלעסטינע אין דער צווייטער בית־המקדש תקופה. ער האָט אַרום 1,900 וואַריאַנטן וואָס שטימען מיט דער [[סעפטואגינטע|סעפּטואַגינטע]] (LXX, דער אוראַלטער גריכישער איבערזעצונג) קעגן דעם מסורה-טעקסט. די דערגרייכונגען פון די [[ים המלח מגילות|ים־המלח מגילות]] האָבן געוויזן אַז אַ טעקסטואַלע פאָרעם ענליך צום נוסח שומרון איז געווען בנמצא שוין אין דער צווייטער יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג (BCE){{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}. | ||
===דער אבישע מגילה | ===דער אבישע מגילה=== | ||
די אבישע מגילה איז דאָס טייערסטע פאַרמעגן פון די שומרים. די דאָזיגע מגילה איז די פיזישע פאַרבינדונג צווישן דער הייליגער צייט פון דער תורה און דער היינטיגער צייט. | די אבישע מגילה איז דאָס טייערסטע פאַרמעגן פון די שומרים. די דאָזיגע מגילה איז די פיזישע פאַרבינדונג צווישן דער הייליגער צייט פון דער תורה און דער היינטיגער צייט. | ||
שומרונישע טראַדיציע: די שומרונים האַלטן אַז די מגילה איז געשריבן געוואָרן דורך | שומרונישע טראַדיציע: די שומרונים האַלטן אַז די מגילה איז געשריבן געוואָרן דורך אבישוע בן פינחס (דער אייניקל פון אהרן) אין יאָר דרייצן נאָכן אַריינגאַנג פון די בני ישראל אין ארץ־כּנען, און אַז זי איז דער גאַראַנטאָר פון דער התגלות ביים סיני. | ||
תשקיל: די מגילה אַנטהאַלט אַ [[קריפטאגראפיע|קריפּטאָגראַם]], באַקאַנט ווי דער '''תשקיל''', וועלכער איז אַרײנגעוועבט אין דעם גוף פונעם תורה־טעקסט, וואָס די שומרונים האַלטן איז אבישע'ס אוראַלטער קאָלאָפאָן. | |||
די מגילה ווערט היינט געזען דורך געלערנטע ווי אַ צוזאַמענשטעל פון אַלטע פראַגמענטן פון [[מיטל אלטער|מיטל־אַלטערדיגע]] מאַנוסקריפּטן (פֿון צווישן 12טן און 14טן יאָרהונדערט), וואָס זענען צונויפגעשפּלינטערט געוואָרן. זי איז אַן אַרבעט פון דורות סופרים, וואָס האָבן עס פאַרזאַמלט און רעפּאַרירט איבער לאַנגע צייטן אינעם 16טן, 17טן און 18טן יאָרהונדערט. משה גאַסטער האָט באַמערקט אַז זי באַשטייט "הויפּטזעכליך פֿון אַ מאַסע פון פליקעס". די מגילה איז אַ "מעטאַפאָר פאַר דעם אומפולקאמען צושטאַנד פון דער וועלט זינט דעם גרויסן שפּאַלט פון די שבטים, ביז דעם משיחישן קומען פון טאַהאַב" (Tahab){{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}. | |||
דער אבישע מגילה איז קיין מאָל נישט געווען צום פאַרקויפן, כאָטש אייראָפּעישע זאַמלער האָבן שטאַרק געשטרעבט צו קריגן שומרונישע ביכער. זי ווערט געהאַלטן אין אַ גלאָזענעם קעסטל און ווערט נישט אַרויסגענומען, אַפילו נישט אויף גרויסע יום־טובים, ווען זי ווערט גענוצט צו בענטשן דעם עולם אין שול{{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}. | |||
===אַנדערע שריפטן=== | ===אַנדערע שריפטן=== | ||
שומרונים האָבן אויך אַ ריי היסטאָרישע און ליטורגישע ווערק: | שומרונים האָבן אויך אַ ריי היסטאָרישע און ליטורגישע ווערק: | ||
* כראָניקלען: די | * '''[[מימר מרקה]]''' (אדער תיבת מרקה): אַן אַראַמישער "מדרש" פון דעם 3טן אָדער 4טן יאָרהונדערט. דער געלערנטער זאב בן־חיים האָט עס איבערגעזעצט אויף העברעאיש אין 1988, אויפ'ן בקשה פון [[יצחק בן-צבי|יצחק בן־צבי]]. | ||
* ליטורגיע: דער Deftar איז אַ געבעט בוך | * כראָניקלען: די '''תולידה''' (12טן י"ה), געשריבן הויפּטזעכליך אין העברעאיש, איז די פריסטע שומרונישע כראָניק באַקאַנט, וואָס איז גענוצט געוואָרן פון 1149 נאָך דער געווענליכער ציילונג, מיט דער עקזיסטירנדער ווערסיע פון 1346{{הערה|1=Encyclopaedia Judaica}}. די '''כִּתַאבּ א-תַַּאְרִיח'''' פון [[אבו אַל-פתח]], געשריבן אין 1355 אין אַראַביש, פאַראייניגט די שומרונישע פאַרגאַנגענהייט אין אַ קאָנסיסטענטער דערציילונג פון בריאה ביז יהושע{{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}. | ||
* ליטורגיע: דער Deftar איז אַ געבעט בוך מיט תפילות און פּיּוטים, וואָס איז אַלט פֿון 4טן יאָרהונדערט. ליטורגישע פּיּוּטים אין אַראַמיש פון די ביזאַנטישע צייטן, ווי פון עמרם דאַראַ און מאַרקה, זענען נאָך אַן אינטעגראַלער טייל פון שומרונישער ליטורגיע. | |||
== | ==שפּראַכן און שריפט== | ||
די שומרונישע קולטור ניצט פיר שפּראַכן: העברעאיש, גריכיש, אַראַמיש און אַראַביש. | |||
===שפּראַך אַנטוויקלונג=== | ===שומרוניש העברעאיש=== | ||
שומרוניש העברעאיש (Samaritan Hebrew: ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ, ʿÎbrit) איז אַ לייענען טראַדיציע וואָס ווערט גענוצט דורך די שומרונים צו ליינען ליטורגיש זייער חומש{{הערה|1=[[ע:עברית שומרונית|עברית שומרונית]]}}. | |||
====שפּראַך אַנטוויקלונג==== | |||
די אוראַלטע העברעאישע שפּראַך האָט אויפגעהערט צו זיין אַ טאָג־טעגליכע גערעדטע שפּראַך פאַר די שומרונים, און איז געוואָרן נאָכפאָלגט דורך שומרוניש אַראַמיש. די אַראַמישע שפּראַך האָט אַליין אויפגעהערט צו זיין גערעדט צווישן דעם 10טן און 12טן יאָרהונדערט, און איז געוואָרן ערזעצט דורך לעוואַנטינער אַראַביש (ספּעציפיש, די שומרונישע וואַריאַנט פון פּאַלעסטינער אַראַביש). | די אוראַלטע העברעאישע שפּראַך האָט אויפגעהערט צו זיין אַ טאָג־טעגליכע גערעדטע שפּראַך פאַר די שומרונים, און איז געוואָרן נאָכפאָלגט דורך שומרוניש אַראַמיש. די אַראַמישע שפּראַך האָט אַליין אויפגעהערט צו זיין גערעדט צווישן דעם 10טן און 12טן יאָרהונדערט, און איז געוואָרן ערזעצט דורך לעוואַנטינער אַראַביש (ספּעציפיש, די שומרונישע וואַריאַנט פון פּאַלעסטינער אַראַביש). | ||
די פאָנאָלאָגיע פון שומרוניש העברעאיש איז זייער ענליך צו דער פאָנאָלאָגיע פון שומרוניש אַראַביש, און ווערט גענוצט פאַר געבעטן. היינט, די | די פאָנאָלאָגיע פון שומרוניש העברעאיש איז זייער ענליך צו דער פאָנאָלאָגיע פון שומרוניש אַראַביש, און ווערט גענוצט פאַר געבעטן. היינט, די רעדן שפּראַך צווישן שומרונים איז גלייך צעטיילט צווישן מאָדערן העברעאיש (אין חולון) און שומרוניש אַראַביש (אין קרית לוזה). | ||
נאָך אַ ליטורגישער ווידער־אויפלעבונג פון שומרוניש העברעאיש האָט זיך אָנגעהויבן אַרום 1300, וואָס האָט רעזולטירט אין נייע העברעאישע פּיּוּטים. | נאָך אַ ליטורגישער ווידער־אויפלעבונג פון שומרוניש העברעאיש האָט זיך אָנגעהויבן אַרום 1300, וואָס האָט רעזולטירט אין נייע העברעאישע פּיּוּטים. | ||
===שומרונישער אַלף־בית=== | ====שומרונישער אַלף־בית==== | ||
שומרוניש העברעאיש ווערט געשריבן אין שומרונישן אַלף־בית, אַ דירעקטע ירושה פון דעם אוראַלטן [[כתב עברי]]. | שומרוניש העברעאיש ווערט געשריבן אין שומרונישן אַלף־בית, אַ דירעקטע ירושה פון דעם אוראַלטן [[כתב עברי]]. | ||
דאָס איז אין קאָנטראַסט צו אַלע אַנדערע סאָרטן העברעאיש געשריבן דורך אידן, וועלכע נוצן דעם שפּעטערדיגן טראַדיציאָנעלן פירעקדיגן אַלף־בית (כתב אשורי | דאָס איז אין קאָנטראַסט צו אַלע אַנדערע סאָרטן העברעאיש געשריבן דורך אידן, וועלכע נוצן דעם שפּעטערדיגן טראַדיציאָנעלן פירעקדיגן אַלף־בית (כתב אשורי). די אידן האָבן אָנגעהויבן צו נוצן דעם פירעקדיגן שריפט אין דער [[גלות בבל]] נאָכן פארטרייבונג פון מלכות יהודה אינעם 6טן יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג. די שומרונים האָבן ווייטער גענוצט דעם כתב עברי, וועלכער האָט זיך אַנטוויקלט צו דעם שומרונישן אַלף־בית. | ||
אין 1538 האָט Guillaume Postel אַרויסגעגעבן דעם שומרונישן אַלף־בית אין אייראָפּע. די שפּראַך איז געוואָרן באַקאַנט אין מער דעטאַל אין דער מערב'דיגער וועלט מיט דער פּובליקאַציע פון אַ מאַנוסקריפּט פון דעם שומרונישן חומש אין 1631 דורך Jean Morin. | אין 1538 האָט Guillaume Postel אַרויסגעגעבן דעם שומרונישן אַלף־בית אין אייראָפּע. די שפּראַך איז געוואָרן באַקאַנט אין מער דעטאַל אין דער מערב'דיגער וועלט מיט דער פּובליקאַציע פון אַ מאַנוסקריפּט פון דעם שומרונישן חומש אין 1631 דורך Jean Morin. | ||
| שורה 59: | שורה 65: | ||
קאָנפליקט: די שומרונים גלויבן אַז דער שפּאַלט האָט זיך אָנגעהויבן ווען די צפונדיקע ישׂראלים און די דרומדיקע יהודים האָבן זיך געזעצט אויף צוויי פאַרשידענע טראַיעקטאָריעס: די שומרונים פאַרערן הר גריזים, און די אידן פאַרערן הר ציון און ירושלים. אין שומרונישער מסורה, איז דאָס די ביבלישע "שיידונג פון די וועגן". | קאָנפליקט: די שומרונים גלויבן אַז דער שפּאַלט האָט זיך אָנגעהויבן ווען די צפונדיקע ישׂראלים און די דרומדיקע יהודים האָבן זיך געזעצט אויף צוויי פאַרשידענע טראַיעקטאָריעס: די שומרונים פאַרערן הר גריזים, און די אידן פאַרערן הר ציון און ירושלים. אין שומרונישער מסורה, איז דאָס די ביבלישע "שיידונג פון די וועגן". | ||
אידישע פּאָלעמיק: אידן האָבן גערופן די שומרונים "כותים", מיינט, אַז זיי זענען נישט קיין עכטע מיטגלידער פון כּלל ישראל. דער נאָמען שפּיגלט אָפּ דעם מיינונג אַז זיי זענען פון פרעמדן אָפּשטאַם (פון Kutha אין פּערסיע). | אידישע פּאָלעמיק: אידן האָבן גערופן די שומרונים "כותים", מיינט, אַז זיי זענען נישט קיין עכטע מיטגלידער פון כּלל ישראל. דער נאָמען שפּיגלט אָפּ דעם מיינונג אַז זיי זענען פון פרעמדן אָפּשטאַם (פון Kutha אין פּערסיע). חז"ל, ספּעציעל אין די שפּעטע אַנטיק צייטן, האָט אַריינגעלייגט די שומרונים אין אַ לימינאַלער קאַטעגאָריע פון נישט־אינגאַנצן גויים און נישט־אינגאַנצן ישׂראלים. | ||
חשמונאישע מלחמות: די באַציאונגען זענען געווען קאָמפּליצירט אין דער גרעקאָ־רוימישער וועלט. יוחנן הורקנוס א', אַ חשמונאישער מלך, האָט חרוב געמאַכט דעם שומרונישן "טעמפּל" אויף הר גריזים אין 111–110 פאַר דער געווענליכער ציילונג, אַ געשעעניש וואָס איז געפייערט געוואָרן אין ירושלים. | חשמונאישע מלחמות: די באַציאונגען זענען געווען קאָמפּליצירט אין דער גרעקאָ־רוימישער וועלט. יוחנן הורקנוס א', אַ חשמונאישער מלך, האָט חרוב געמאַכט דעם שומרונישן "טעמפּל" אויף הר גריזים אין 111–110 פאַר דער געווענליכער ציילונג, אַ געשעעניש וואָס איז געפייערט געוואָרן אין ירושלים. | ||
| שורה 111: | שורה 117: | ||
• מעראַדזשאַס: די קליינע באַפעלקערונג שטעלט אַן אָנהאַלטנדיגע סכּנה פאַרן המשך פון דער קהילה. אינטערעסאַנט איז דער פאַקט אַז שומרונישע מענער הייראַטן היינט אַ מאָל אידישע נשים. דאָס פאַרווערט די קהילה אָבער שטרענג פאַר שומרונישע פרויען צו הייראַטן נישט־שומרונישע מענער. | • מעראַדזשאַס: די קליינע באַפעלקערונג שטעלט אַן אָנהאַלטנדיגע סכּנה פאַרן המשך פון דער קהילה. אינטערעסאַנט איז דער פאַקט אַז שומרונישע מענער הייראַטן היינט אַ מאָל אידישע נשים. דאָס פאַרווערט די קהילה אָבער שטרענג פאַר שומרונישע פרויען צו הייראַטן נישט־שומרונישע מענער. | ||
==דרויסנדיגע לינקס== | |||
*https://shomronim.co.il/ | |||
*https://www.israelite-samaritans.com/ | |||
==רעפערענצן== | |||
{{רעפערענצן}} | |||
[[he:שומרונים]] | |||