אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "דרעפט:פערד-און-װאגן"
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 12: | שורה 12: | ||
==סאָרטן פאָרמיטלען== | ==סאָרטן פאָרמיטלען== | ||
דער טערמין "פערד-און-וואָגן" קען זיך באַציען צו אַ ברייטער פאַרשידנקייט פון פאָרמיטלען, סיי צו טראַנספּאָרטירן לאַסט, סיי מענטשן. עטליכע סאָרטן נעמען אַריין: | דער טערמין "פערד-און-וואָגן" קען זיך באַציען צו אַ ברייטער פאַרשידנקייט פון פאָרמיטלען, סיי צו טראַנספּאָרטירן לאַסט, סיי מענטשן. עטליכע סאָרטן נעמען אַריין: | ||
*דראָזשקע (אדער דראָשקע; רוסיש: дрожки, פּויליש: dorożka, דייטש: Droschke) — איז אַ פיר-רעדלדיגער, אָפענער אָדער פאַרדעקטער פּאַסאַזשיר-וואָגן, וואָס איז געווען באַזונדערס פּאָפּולער אין רוסלאַנד און אַנדערע טיילן פון מזרח אייראָפּע. דראָזשקעס זענען געווען איינע פון די ערשטע מאַסן-טראַנספּאָרטאַציע מיטלען אין שטעט. דער נאָמען "דאָראָזשקע" איז עריזשינעל געקומען פון וואַרשע, אַ פאַרפּוילישונג פון דעם רוסישן וואָרט "דאַראָזשקע" וואָס מיינט אַן אָפּצאָל פאַר אַ נסיעה. אין קוריסטשוב זענען דראָזשקעס באַקאַנט געווען ווי ביליקע פאָרמיטלען פאַר פּויערים, בשעת דער פיאַקער איז געווען אַ בעסערע סאָרט וואָגן. אין בערלין זענען דראָזשקעס געווען די ערשטע טאַקסיס, אָבער דער טערמין איז שפּעטער איבערגעטראָגן געוואָרן אויף מאָטאָריזירטע פאָרמיטלען. די דראָזשקעס האָבן געקענט אַנטהאַלטן ביז זעכצן מענטשן און זענען צעטיילט געוואָרן אין דריי אפטיילונגען. די דורכשניטליכע גיכקייט איז געווען צען קילאָמעטער אַ שעה. | *דראָזשקע (אדער דראָשקע, צומאל דרינדע; רוסיש: дрожки, פּויליש: dorożka, דייטש: Droschke) — איז אַ פיר-רעדלדיגער, אָפענער אָדער פאַרדעקטער פּאַסאַזשיר-וואָגן, וואָס איז געווען באַזונדערס פּאָפּולער אין רוסלאַנד און אַנדערע טיילן פון מזרח אייראָפּע. דראָזשקעס זענען געווען איינע פון די ערשטע מאַסן-טראַנספּאָרטאַציע מיטלען אין שטעט. דער נאָמען "דאָראָזשקע" איז עריזשינעל געקומען פון וואַרשע, אַ פאַרפּוילישונג פון דעם רוסישן וואָרט "דאַראָזשקע" וואָס מיינט אַן אָפּצאָל פאַר אַ נסיעה. אין קוריסטשוב זענען דראָזשקעס באַקאַנט געווען ווי ביליקע פאָרמיטלען פאַר פּויערים, בשעת דער פיאַקער איז געווען אַ בעסערע סאָרט וואָגן. אין בערלין זענען דראָזשקעס געווען די ערשטע טאַקסיס, אָבער דער טערמין איז שפּעטער איבערגעטראָגן געוואָרן אויף מאָטאָריזירטע פאָרמיטלען. די דראָזשקעס האָבן געקענט אַנטהאַלטן ביז זעכצן מענטשן און זענען צעטיילט געוואָרן אין דריי אפטיילונגען. די דורכשניטליכע גיכקייט איז געווען צען קילאָמעטער אַ שעה. | ||
*בריטשקע (פּויליש: bryczka) — אַ ליכטער, לאַנגער רייזע-וואָגן מיט אַ צאמלייגנדער דאַך איבער די הינטערשטע זיצן און פאָדערשטע זיצן קעגן דער פאָר-ריכטונג. זי איז געצויגן געווארן פון צוויי פערדן, מיט א פלאץ פארן קוטשער פון פאראויס. די בריטשקע איז געווען קאנסרואירט צו קענען דינען אלס נאכטלאגער אויף לאנגע רייזעס, און איז געווען ווי א "וואוינמאביל" פון 19טן יארהונדערט, באהאלטן מיט צובעהער ווי בעטן און אנקלייד טישן. דאס ווארט שטאמט פון פויליש "bryczka", א דעמיניוטיװ פון "bryka" (פראכט וואָגן){{הערה|{{לינק|קעפל=Britschka|אדרעס=https://de.wikipedia.org/wiki/Britschka|זייטל=דייטשער וויקיפּעדיע}}}}. זיי זענען אויך געניצט געוואָרן פון חסידים צו פאָרן צו רביים{{הערה|זעט: ב' יאושזאהן, [https://www.nli.org.il/he/books/NNL_ALEPH990021384190205171/NLI אינ'ם רבינ'ס הויף : א אינטערעסאנטע ערצעהלונג פון חסידישען לעבען אין פוילען], ווארשא: עדעלשטיין, תרע"א}}. | *בריטשקע (פּויליש: bryczka) — אַ ליכטער, לאַנגער רייזע-וואָגן מיט אַ צאמלייגנדער דאַך איבער די הינטערשטע זיצן און פאָדערשטע זיצן קעגן דער פאָר-ריכטונג. זי איז געצויגן געווארן פון צוויי פערדן, מיט א פלאץ פארן קוטשער פון פאראויס. די בריטשקע איז געווען קאנסרואירט צו קענען דינען אלס נאכטלאגער אויף לאנגע רייזעס, און איז געווען ווי א "וואוינמאביל" פון 19טן יארהונדערט, באהאלטן מיט צובעהער ווי בעטן און אנקלייד טישן. דאס ווארט שטאמט פון פויליש "bryczka", א דעמיניוטיװ פון "bryka" (פראכט וואָגן){{הערה|{{לינק|קעפל=Britschka|אדרעס=https://de.wikipedia.org/wiki/Britschka|זייטל=דייטשער וויקיפּעדיע}}}}. זיי זענען אויך געניצט געוואָרן פון חסידים צו פאָרן צו רביים{{הערה|זעט: ב' יאושזאהן, [https://www.nli.org.il/he/books/NNL_ALEPH990021384190205171/NLI אינ'ם רבינ'ס הויף : א אינטערעסאנטע ערצעהלונג פון חסידישען לעבען אין פוילען], ווארשא: עדעלשטיין, תרע"א}}. | ||
*פיאַקער (דייטש: Fiaker) — אָפט גלייכצייטיג גענוצט מיט "דראָזשקע", באַזונדערס אין דייטש-שפּראַכיגע געגנטן, ווי ווין, וואו זיי דינען נאָך אַלץ ווי טוריסטן אַטראַקציעס. א פיאַקער איז אַ ליכטער, אָפענער און געפעדערטער וואָגן פאַר ביז פינף מענטשן{{הערה|שם=Fiaker|{{לינק|קעפל=Fiaker|אדרעס=https://de.wikipedia.org/wiki/Fiaker|זייטל=דייטשער וויקיפּעדיע}}}}. אַמאָל איז געווען אַ חילוק צווישן אַ דאָראָזשקע (רעגולער שטאָטישע טראַנספּאָרט) און אַ פיאַקער (פאָרמיטל פאַר אַפּפּימאַנט, ווי אַ טאַקסי){{הערה|שם=Droschke|{{לינק|קעפל=Droschke|אדרעס=https://de.wikipedia.org/wiki/Droschke|זייטל=דייטשער וויקיפּעדיע}}}}. | *פיאַקער (דייטש: Fiaker) — אָפט גלייכצייטיג גענוצט מיט "דראָזשקע", באַזונדערס אין דייטש-שפּראַכיגע געגנטן, ווי ווין, וואו זיי דינען נאָך אַלץ ווי טוריסטן אַטראַקציעס. א פיאַקער איז אַ ליכטער, אָפענער און געפעדערטער וואָגן פאַר ביז פינף מענטשן{{הערה|שם=Fiaker|{{לינק|קעפל=Fiaker|אדרעס=https://de.wikipedia.org/wiki/Fiaker|זייטל=דייטשער וויקיפּעדיע}}}}. אַמאָל איז געווען אַ חילוק צווישן אַ דאָראָזשקע (רעגולער שטאָטישע טראַנספּאָרט) און אַ פיאַקער (פאָרמיטל פאַר אַפּפּימאַנט, ווי אַ טאַקסי){{הערה|שם=Droschke|{{לינק|קעפל=Droschke|אדרעס=https://de.wikipedia.org/wiki/Droschke|זייטל=דייטשער וויקיפּעדיע}}}}. | ||
| שורה 18: | שורה 18: | ||
*עגלה / וואָגן — אַן אַלגעמיינע באַצייכענונג פאַר אַ טראַנספּאָרט-פאָרמיטל, אָפט פאַר לאַסט. | *עגלה / וואָגן — אַן אַלגעמיינע באַצייכענונג פאַר אַ טראַנספּאָרט-פאָרמיטל, אָפט פאַר לאַסט. | ||
*קרון — אַ פיר-רעדלדיקער וואָגן, מיט צוויי קלענערע פאָדערשטע רעדער און צוויי גרעסערע הינטערשטע, באַשטימט פאַר לאַסט אָדער פּאַסאַזשירן. די פּשוטסטע קרון איז אַ "פּלאַטפאָרמע" אָן זייטן אָדער זיצן, נאָר מיט אַ פלאַכער אייבערפלאַך. | *קרון — אַ פיר-רעדלדיקער וואָגן, מיט צוויי קלענערע פאָדערשטע רעדער און צוויי גרעסערע הינטערשטע, באַשטימט פאַר לאַסט אָדער פּאַסאַזשירן. די פּשוטסטע קרון איז אַ "פּלאַטפאָרמע" אָן זייטן אָדער זיצן, נאָר מיט אַ פלאַכער אייבערפלאַך. | ||
*גוּמקע — | *גוּמקע — א דאָראָזשקע אױף גומענע רעדער{{הערה|האפער, יחיאל, א הויף אויף פאקארנע : שטייגער ראמאן, ז' 161}}. א רבי פלעגט פארן אין גומקע, בשעת די חסידים זענען נאכגעפארן אין דאראזשקעס{{הערה|זעט: ב' יאושזאהן, [https://www.nli.org.il/he/books/NNL_ALEPH990021384190205171/NLI אינ'ם רבינ'ס הויף], ז' 107.}}. | ||
*פאַעטאָן | *פאַעטאָן | ||
*טאַראַנטאַס (Tarantass): אַ פיר-רעדלדיקער רוסישער רייזע-קאַרעט אָן פעדערן, אויף אַ לאַנגער פלעקסיבלער הילצערנער שאָסי. | *טאַראַנטאַס (Tarantass): אַ פיר-רעדלדיקער רוסישער רייזע-קאַרעט אָן פעדערן, אויף אַ לאַנגער פלעקסיבלער הילצערנער שאָסי. | ||
*טעלעגע (Telega): א פיר-רעדלדיגער רוסישער קארט פון א גראָבער קאנסרוקציע, אָן רעסאָרטן. | *טעלעגע (Telega): א פיר-רעדלדיגער רוסישער קארט פון א גראָבער קאנסרוקציע, אָן רעסאָרטן. | ||
*לאַנדא | |||
*טראָיקע (רוסיש: тройка) — אַ רוסיש [[שליטן]] געצויגן דורך דריי פערד איינס לעבן דעם אַנדערן. עס איז געווען אַ סימבאָל פון סטאַטוס אין רוסלאַנד און אונגאַרן, באַזונדערס ווען עס איז געפאָרן געוואָרן פון אַן עלעגאַנטן קוטשער. | *טראָיקע (רוסיש: тройка) — אַ רוסיש [[שליטן]] געצויגן דורך דריי פערד איינס לעבן דעם אַנדערן. עס איז געווען אַ סימבאָל פון סטאַטוס אין רוסלאַנד און אונגאַרן, באַזונדערס ווען עס איז געפאָרן געוואָרן פון אַן עלעגאַנטן קוטשער. | ||
*קיביטקא (Kibitka): א פארמאכטער שליטן געצויגן ווי א טראיקע, אדער א צירקולער געצעלט פון געפלעכט באדעקט מיט פעלץ, באנוצט דורך טאטארן. | *קיביטקא (Kibitka): א פארמאכטער שליטן געצויגן ווי א טראיקע, אדער א צירקולער געצעלט פון געפלעכט באדעקט מיט פעלץ, באנוצט דורך טאטארן. | ||
| שורה 62: | שורה 63: | ||
אוריאל וויינרייך האָט אַדוואָקירט אַז די יידישע אויסלייג זאָל אָפּשפּיגלען די פאַקטישע יידישע אַרויסרייד, אַנשטאָט צו נאָכפאָלגן די סלאַווישע שרייב-טרעדיציעס. דעריבער, פאַר ווערטער ווי "דראָזשקע" (וואָס אין סלאַווישע שפּראַכן ווערט געשריבן מיט -זשק- און אַרויסגערעדט אַזוי), איז די אַרויסרייד אין יידיש אָפט מיט -שק- ("דראשקע"), און דעריבער איז די אויסלייג "דראשקע" מער פּאַסיק פאַר יידיש. | אוריאל וויינרייך האָט אַדוואָקירט אַז די יידישע אויסלייג זאָל אָפּשפּיגלען די פאַקטישע יידישע אַרויסרייד, אַנשטאָט צו נאָכפאָלגן די סלאַווישע שרייב-טרעדיציעס. דעריבער, פאַר ווערטער ווי "דראָזשקע" (וואָס אין סלאַווישע שפּראַכן ווערט געשריבן מיט -זשק- און אַרויסגערעדט אַזוי), איז די אַרויסרייד אין יידיש אָפט מיט -שק- ("דראשקע"), און דעריבער איז די אויסלייג "דראשקע" מער פּאַסיק פאַר יידיש. | ||
== | ==היינטיגע צייטן== | ||
היינט ווערן פערד-און-וואָגן פאָרמיטלען זעלטן גענוצט ווי אַ הויפּט-טראַנספּאָרט-מיטל, אָבער זיי בלייבן וויכטיק אין טוריזם און פאַר עטנישע קהילות. זיי זענען אַ פאָלקס-אַטראַקציע אין ערטער ווי סענטראַל פּאַרק אין מאַנהעטן, ניו יאָרק. אין ענגלאַנד און עסטרייך זענען פאַראַן מוזייען וואָס שטעלן אויס פּרעכטיקע קאַרעטעס וואָס קעניגן און גראַפן האָבן גענוצט. | היינט ווערן פערד-און-וואָגן פאָרמיטלען זעלטן גענוצט ווי אַ הויפּט-טראַנספּאָרט-מיטל, אָבער זיי בלייבן וויכטיק אין טוריזם און פאַר עטנישע קהילות. זיי זענען אַ פאָלקס-אַטראַקציע אין ערטער ווי סענטראַל פּאַרק אין מאַנהעטן, ניו יאָרק. אין ענגלאַנד און עסטרייך זענען פאַראַן מוזייען וואָס שטעלן אויס פּרעכטיקע קאַרעטעס וואָס קעניגן און גראַפן האָבן גענוצט. | ||
פערד-און-וואָגן זענען אַן עמבלעם פון אַ פאַרגאַנגענער עפּאָכע, אָבער זייער השפּעה אויף קולטור, ליטעראַטור און שפּראַך איז נאָך אַלץ באַמערקבאַר | פערד-און-וואָגן זענען אַן עמבלעם פון אַ פאַרגאַנגענער עפּאָכע, אָבער זייער השפּעה אויף קולטור, ליטעראַטור און שפּראַך איז נאָך אַלץ באַמערקבאַר | ||
==ביבליאגראפיע== | |||
*{{היברובוקס|נחום סטוטשקאוו|דער אוצר פון דער יידישער שפראך|43566|page=175|עמ=115–117|נו' 173}} | |||
רעוויזיע פון 00:10, 9 סעפטעמבער 2025
פערד-און-וואָגן איז דער אַלגעמיינער טערמין פאַר אַ פאָרמיטל וואָס ווערט געצויגן דורך פערד אָדער אַנדערע בהמות, אַנשטאָט צו זיין זעלבסט-פּראָפּעלד. די דאָזיקע פאָרמיטלען זענען גענוצט געוואָרן פאַר טראַנספּאָרטירן סיי לאַסט, סיי פּאַסאַזשירן, און האָבן געשפּילט אַ צענטראַלע ראָלע אין פאַרעפנטליכע און פּריוואַטע טראַנספּאָרט סיסטעמען פאַר דער אַנטוויקלונג פון מאָטאָריזירטע פאָרמיטלען.
היסטאריע
עגלות (עגלה) ווערן דערמאנט שוין אין דער ליטעראַטור פון אור-אַלטע צייטן, ווי אין דעם אינדישן ריג וועדאַ, וואָס גלייכט די גלייכקייט פון מאַן און פרוי צו צוויי רעדער פון אַ וואָגן. די ערשטע עגלות האָבן געדינט פאַר טראַנספּאָרטירן לאַנדווירטשאַפטליכע תבואה און זענען געצויגן געוואָרן דורך מענטשן. שפּעטער זענען בהמות, ווי סוסים, אייזלען און אַפילו הינט, גענוצט געוואָרן צו ציען די עגלות[1].
פערד-געצויגענע קאַרעטן זענען געווען אַ געוויינטלעכער טראַנספּאָרט-מיטל פאַר די רייכע אין אייראָפּע פונעם רוימישן אימפּעריום און שפּעטער פון אַרום 1600 ביז זיי זענען פאַרביטן געוואָרן דורך מאָטאָר-אוטאָס אַרום 1900. זיי זענען געווענליך געווען די אייגנטום פון רייכע, אָבער צווייטע-האַנט פּריוואַטע קאַרעטן זענען געוואָרן געוויינטליכע עפנטליכע טראַנספּאָרט, דער עקוויוואַלענט פון היינטיגע טאַקסיס[2].
אין וויען איז די ערשטע לייסענס פאַר פיאַקערס אַרויסגעגעבן געוואָרן אין 1693. די נומערירטע און לייסענצירטע קאַרעטן האָבן פאַרבייט די פריערדיקע אומנומערירטע "יאַנשקי-וואָגנס", און האָבן געשאַפן אַ פאָרגייער פון דעם טאַקסי. אַרום 1700 זענען געווען אין וויען אַרום 700 פיאַקערס, און אין זייער בעסטער צייט פון 1860 ביז 1900 זענען געווען איבער 1000 וואָגנס. די פיאַקער קוטשערס זענען אָפט געווען שטאָט-באַקאַנטע אָריגינאַלן. פיאַקערס זענען אויך געווען אין אַנדערע שטעט פון דער עסטרייכיש-אונגאַרישער מאָנאַרכיע און זענען נאָך היינט אַ טייל פון דער אַלטשטאָט-באַקענטקייט אין טוריזם-צענטערס ווי וויען און זאַלצבורג. אין ניו יאָרק'ס צענטראַל פּאַרק, איז אויך דאָ אַ פיאַקער דינסט[3].
דער אַריינקום פון דער דראָשקע אין דייטשלאַנד האָט ווארשיינליך אָנגעהויבן אין 1815, ווען דער דעסויער פערד-הענדלער אַלעקסאַנדער מאָרטיר און דער בערלינער ישראל משה הענאָך האָבן איינגעפירט א דינסט פון פארדינגען קארעטעס אין בערלין. די ערשטע "וואַרשעווער דראָשקעס" זענען טאַקע אימפּאָרטירט געוואָרן פון דער פּוילישער הויפּטשטאָט. מיט דער צייט זענען די שמאלע פּוילישע וואָגנס פאַרבייט געוואָרן דורך עלעגאַנטערע און ברייטערע, נאָכן ענגלישן מוסטער. ביז 1827 איז דער פאָרווערק געוואַקסן צו 120 פאָרווערק. דער מאָנאָפּאָל פון דער פירמע איז געוואָרן אנולירט, וואָס האָט געפירט צו אַ צען-פאַכיגן פאַרמערן פון דראָשקעס און אַ דראַמאַטישע פאַרערגערונג פון די וואָגנס און פערד, אַזוי אַז די פּאָליציי האָט אַ האַלבן טייל פון די פאָרווערק אַרויסגענומען פונעם פאַרקער. דער טערמין "פערד-דראָשקע" (Pferdedroschke) האָט זיך דאָ אַנטוויקלט. אין 1840 האט ישראל משה הענאָך אויך געעפנט די ערשטע אינערשטאטישע בוס ליניע אין בערלין מיט דריי פערד-אָמניבוסן. די דראשקע האט זיך פארשפרייט אין אנדערע שטעט ווי באזעל, וואו אין 1854 זענען געווען 20 דראשקעס, און אין 1874 שוין 106. דער סוף פון די דראָשקעס איז געקומען מיט דער איינפירונג פון דעם אוטאָמאָביל און די טראַמוועי[4].
סאָרטן פאָרמיטלען
דער טערמין "פערד-און-וואָגן" קען זיך באַציען צו אַ ברייטער פאַרשידנקייט פון פאָרמיטלען, סיי צו טראַנספּאָרטירן לאַסט, סיי מענטשן. עטליכע סאָרטן נעמען אַריין:
- דראָזשקע (אדער דראָשקע, צומאל דרינדע; רוסיש: дрожки, פּויליש: dorożka, דייטש: Droschke) — איז אַ פיר-רעדלדיגער, אָפענער אָדער פאַרדעקטער פּאַסאַזשיר-וואָגן, וואָס איז געווען באַזונדערס פּאָפּולער אין רוסלאַנד און אַנדערע טיילן פון מזרח אייראָפּע. דראָזשקעס זענען געווען איינע פון די ערשטע מאַסן-טראַנספּאָרטאַציע מיטלען אין שטעט. דער נאָמען "דאָראָזשקע" איז עריזשינעל געקומען פון וואַרשע, אַ פאַרפּוילישונג פון דעם רוסישן וואָרט "דאַראָזשקע" וואָס מיינט אַן אָפּצאָל פאַר אַ נסיעה. אין קוריסטשוב זענען דראָזשקעס באַקאַנט געווען ווי ביליקע פאָרמיטלען פאַר פּויערים, בשעת דער פיאַקער איז געווען אַ בעסערע סאָרט וואָגן. אין בערלין זענען דראָזשקעס געווען די ערשטע טאַקסיס, אָבער דער טערמין איז שפּעטער איבערגעטראָגן געוואָרן אויף מאָטאָריזירטע פאָרמיטלען. די דראָזשקעס האָבן געקענט אַנטהאַלטן ביז זעכצן מענטשן און זענען צעטיילט געוואָרן אין דריי אפטיילונגען. די דורכשניטליכע גיכקייט איז געווען צען קילאָמעטער אַ שעה.
- בריטשקע (פּויליש: bryczka) — אַ ליכטער, לאַנגער רייזע-וואָגן מיט אַ צאמלייגנדער דאַך איבער די הינטערשטע זיצן און פאָדערשטע זיצן קעגן דער פאָר-ריכטונג. זי איז געצויגן געווארן פון צוויי פערדן, מיט א פלאץ פארן קוטשער פון פאראויס. די בריטשקע איז געווען קאנסרואירט צו קענען דינען אלס נאכטלאגער אויף לאנגע רייזעס, און איז געווען ווי א "וואוינמאביל" פון 19טן יארהונדערט, באהאלטן מיט צובעהער ווי בעטן און אנקלייד טישן. דאס ווארט שטאמט פון פויליש "bryczka", א דעמיניוטיװ פון "bryka" (פראכט וואָגן)[5]. זיי זענען אויך געניצט געוואָרן פון חסידים צו פאָרן צו רביים[6].
- פיאַקער (דייטש: Fiaker) — אָפט גלייכצייטיג גענוצט מיט "דראָזשקע", באַזונדערס אין דייטש-שפּראַכיגע געגנטן, ווי ווין, וואו זיי דינען נאָך אַלץ ווי טוריסטן אַטראַקציעס. א פיאַקער איז אַ ליכטער, אָפענער און געפעדערטער וואָגן פאַר ביז פינף מענטשן[3]. אַמאָל איז געווען אַ חילוק צווישן אַ דאָראָזשקע (רעגולער שטאָטישע טראַנספּאָרט) און אַ פיאַקער (פאָרמיטל פאַר אַפּפּימאַנט, ווי אַ טאַקסי)[4].
- קאַרעטע (פויליש: kareta, איטאליעניש: carretta, רוסיש: карета) — אַן אַלטער, פיר-רעדלדיקער, פאַרמאַכטער, רעסאָרן-פאָרמיטל פאַר פּאַסאַזשירן. קאַרעטעס האָבן געהאַט אַ קעסטל-פאָרמיקע קערפּער מיט פינצטערן, וואָס מען האָט געקענט אַראָפּלאָזן. פּרעכטיקע קאַרעטעס, רייך באַצירט, זענען מאָל גערופן געוואָרן "קאַראָצעס". היינט ווערן קאַרעטעס בעיקר גענוצט פאַר מוזייען, טוריסטן אַטראַקציעס אָדער פאַר צערעמאָניעלע צוועקן, ווי קרוינונגען. סיר משה מאָנטיפיאָרעס "מרכבה" (קאַרעטע) איז אַ באַקאַנטע ביישפּיל פון אַזאַ לוקסוס-פאָרמיטל, געבויט געוואָרן אין 1816.
- עגלה / וואָגן — אַן אַלגעמיינע באַצייכענונג פאַר אַ טראַנספּאָרט-פאָרמיטל, אָפט פאַר לאַסט.
- קרון — אַ פיר-רעדלדיקער וואָגן, מיט צוויי קלענערע פאָדערשטע רעדער און צוויי גרעסערע הינטערשטע, באַשטימט פאַר לאַסט אָדער פּאַסאַזשירן. די פּשוטסטע קרון איז אַ "פּלאַטפאָרמע" אָן זייטן אָדער זיצן, נאָר מיט אַ פלאַכער אייבערפלאַך.
- גוּמקע — א דאָראָזשקע אױף גומענע רעדער[7]. א רבי פלעגט פארן אין גומקע, בשעת די חסידים זענען נאכגעפארן אין דאראזשקעס[8].
- פאַעטאָן
- טאַראַנטאַס (Tarantass): אַ פיר-רעדלדיקער רוסישער רייזע-קאַרעט אָן פעדערן, אויף אַ לאַנגער פלעקסיבלער הילצערנער שאָסי.
- טעלעגע (Telega): א פיר-רעדלדיגער רוסישער קארט פון א גראָבער קאנסרוקציע, אָן רעסאָרטן.
- לאַנדא
- טראָיקע (רוסיש: тройка) — אַ רוסיש שליטן געצויגן דורך דריי פערד איינס לעבן דעם אַנדערן. עס איז געווען אַ סימבאָל פון סטאַטוס אין רוסלאַנד און אונגאַרן, באַזונדערס ווען עס איז געפאָרן געוואָרן פון אַן עלעגאַנטן קוטשער.
- קיביטקא (Kibitka): א פארמאכטער שליטן געצויגן ווי א טראיקע, אדער א צירקולער געצעלט פון געפלעכט באדעקט מיט פעלץ, באנוצט דורך טאטארן.
טיילן פונעם פערד און וואָגן
אַ פערד-און-וואָגן באַשטייט פון עטליכע הויפּט-טיילן:
- רעדער (ראָד, אָבאָד, רייף).
- אַקסן (אַקס, אַקסל).
- דישל — די באַלקן וואָס פאַרבינדט דעם וואָגן מיט די פערד.
- רעסאָרן — פעדערן וואָס גיבן דעם וואָגן פעדערונג.
- קאָזלע אָדער קעלניע — דאָס זיצפּלאַץ פון דעם קוטשער.
- פּלאַנדעקע אדער בויד — אַ דעקונג איבערן וואָגן.
- טאָרמאַז — די ברעמזע פון וואָגן.
די פערד זענען דער הויפּט-קראַפט פון דעם פאָרמיטל. עטליכע סאָרטן פערד זענען גענוצט געוואָרן, אַרייננעמענדיג שפּאַנפערד (פאַר ציען) און פּאָסטפערד (פאַר פּאָסט-טראַנספּאָרט). די פערד זענען איינגעשפּאַנט אין אַ שפּאַנצייג (געשפּאַן, האַרניש), וואָס באַשטייט פון זאָטל, צוימל, לייצעס און אַנדערע רימענס. די פערד טראָגן אויך פּאָדקאָוועס אויף די פיס.
מענטשן פאַרבונדן מיט פערד-און-וואָגן
- פורמאַן אָדער בעל־עגלה — דער דרייווער פונעם וואָגן. אַ דראָזשקע-דרייווער ווערט אויך גערופן אַ דראָזשקאַזש אָדער איזוואָזטשיק.
- קוטשער — אַ מער פאָרמאַלער טערמין פאַר אַ דרייווער, באַזונדערס פון קאַרעטעס אָדער לוקסוס-פאָרמיטלען.
- וואָגן־מאַכער אָדער קאַרעטן־מאַכער — אַ האַנטווערקער וואָס בויט אָדער פאַרריכט וואָגנס.
- זאָטל־מאַכער — אַ האַנטווערקער וואָס מאַכט זעטטלען און שפּאַנצייג פאַר פערד.
- שטאַליונג אָדער פערדקנעכט — אַרבעטער אין פערדשטאַלן.
באנוץ און קולטורעלע רעפערענצן
פערד-און-וואָגן זענען גענוצט געוואָרן פאַר אַ ברייטן קייט פון צוועקן:
- פּריוואַטער טראַנספּאָרט: עשירים האָבן זיך גענוצט מיט פּריוואַטע בריטשקעס אָדער קאַרעטעס. די אָפּנהיימער פאַמיליע פלעגט פאָרן אין "דראָזשקעס (הענסאָמע קאַבס)" אין שטאָט.
- עפנטלעכער טראַנספּאָרט: דראָזשקעס האָבן געדינט ווי פריערדיקע טאַקסיס און עפנטליכע טראַנספּאָרט אויף באַשטימטע רוטן.
- רייזע צו רביים: חסידים פלעגן קומען צו רבישע הויפן אין בריטשקעס, און די רביצין אָדער דער רבי אַליין פלעגן נוצן דראָזשקעס אָדער קאָטשן.
- ספּעציעלע צוועקן: עס זענען געווען באַזונדערע וואָגנס פאַר פּאָסט, געפאַנגענע, פּאָליציי, סחורה, און אַפילו אַמבולאַנסן.
- לאַנדווירטשאַפט און לאַסט: פורן און לאַסטוואָגנס זענען גענוצט געוואָרן פאַר טראַנספּאָרטירן לאַסט ווי תבואה, געהילץ, קוילן, און מיסט.
מאָנטיפיאָרעס מרכבה: אַ באַרימטע ביישפּיל פון אַ קאַרעטע איז סיר משה מאָנטיפיאָרעס מרכבה, געבויט אין 1816. עס איז געווען באַצירט מיט זיין משפּחה-עמבלעם און דעם וואָרט "ירושלים". מאָנטיפיאָרע האָט גענוצט דעם וואָגן פאַר זיינע רייזעס אין אייראָפּע, אַריינגערעכנט רוסלאַנד, אָבער נישט אין ארץ ישראל, ווייל די וועגן זענען דאָרט געווען צו שלעכט. די מרכבה האָט אויך געהאַט אַ גאָלדענע ספר-תורה און אַ גרויסע גאָלדענע מנורה וואָס מען פלעגט אָנצינדן יעדן שבת. די מרכבה איז געווען אַ סימבאָל און שפּעטער געוואָרן אַ מוזיי-עקזעמפּלאַר אין ירושלים, כאָטש זי איז געוואָרן באַשעדיקט אין אַ פייער אין 1986 און איז שפּעטער רעסטאָרירט געוואָרן. די געשיכטע פון דער מרכבה איז פאַראייביקט געוואָרן אין לידער און ליטעראַטור.
ליטעראַרישע דראָזשקאַזשעס: אין וואַרשע זענען יידישע דראָזשקאַזשעס געווען אַ באַזונדערע קאַטעגאָריע. איינער פון זיי, אברהם דראָזשקאַזש, איז געווען באַקאַנט ווי דער "ליטעראַרישער דראָזשקאַזש" ווייל ער האָט געקויפט און געלייענט ביכער פון יידישע שרייבער ווי י. ל. פּרץ, שלום עליכם און שלום אַש. ער פלעגט רעדן וועגן די ביכער וואָס ער האָט געלייענט מיט גרויס באַגייסטערונג. זיין באַגעגעניש מיט י. ל. פּרצן איז געווען אַ באַרימטע מעשׂה.
אמישע באַגיז: היינט־צו־טאָג נוצן די אמישן פערד-און-באַגיס ווי זייער הויפּט-טראַנספּאָרטאַציע מיטל, אַנשטאָט פון אויטאָס, און פאָרן אַזוי אויף עפנטליכע וועגן.
אידישע טערמינאָלאָגיע און סלאַווישע השפּעה
פיל פון די יידישע טערמינען וואָס באַציען זיך צו פערד-און-וואָגן האָבן סלאַווישע וואָרצלען. למשל, דאָס וואָרט "דראָזשקע" שטאמט פון דעם רוסישן "дрожки" (דרóזשקי), וואָס איז אַ דעמיניוטיוו פונעם רוסישן "дроги" (דרóגי) וואָס מיינט "וואָגן" אָדער "לויטן וואָגן". אויך "בריטשקע" שטאמט פון פּויליש "בריטשקאַ".
אוריאל וויינרייך האָט אַדוואָקירט אַז די יידישע אויסלייג זאָל אָפּשפּיגלען די פאַקטישע יידישע אַרויסרייד, אַנשטאָט צו נאָכפאָלגן די סלאַווישע שרייב-טרעדיציעס. דעריבער, פאַר ווערטער ווי "דראָזשקע" (וואָס אין סלאַווישע שפּראַכן ווערט געשריבן מיט -זשק- און אַרויסגערעדט אַזוי), איז די אַרויסרייד אין יידיש אָפט מיט -שק- ("דראשקע"), און דעריבער איז די אויסלייג "דראשקע" מער פּאַסיק פאַר יידיש.
היינטיגע צייטן
היינט ווערן פערד-און-וואָגן פאָרמיטלען זעלטן גענוצט ווי אַ הויפּט-טראַנספּאָרט-מיטל, אָבער זיי בלייבן וויכטיק אין טוריזם און פאַר עטנישע קהילות. זיי זענען אַ פאָלקס-אַטראַקציע אין ערטער ווי סענטראַל פּאַרק אין מאַנהעטן, ניו יאָרק. אין ענגלאַנד און עסטרייך זענען פאַראַן מוזייען וואָס שטעלן אויס פּרעכטיקע קאַרעטעס וואָס קעניגן און גראַפן האָבן גענוצט.
פערד-און-וואָגן זענען אַן עמבלעם פון אַ פאַרגאַנגענער עפּאָכע, אָבער זייער השפּעה אויף קולטור, ליטעראַטור און שפּראַך איז נאָך אַלץ באַמערקבאַר
ביבליאגראפיע
- נחום סטוטשקאוו, דער אוצר פון דער יידישער שפראך, עמ' 115–117, נו' 173
- ↑ עגלה.
- ↑ Carriage, אויף ענגלישער וויקיפּעדיע.
- ↑ 3.0 3.1 Fiaker, אויף דייטשער וויקיפּעדיע.
- ↑ 4.0 4.1 Droschke, אויף דייטשער וויקיפּעדיע.
- ↑ Britschka, אויף דייטשער וויקיפּעדיע.
- ↑ זעט: ב' יאושזאהן, אינ'ם רבינ'ס הויף : א אינטערעסאנטע ערצעהלונג פון חסידישען לעבען אין פוילען, ווארשא: עדעלשטיין, תרע"א.
- ↑ האפער, יחיאל, א הויף אויף פאקארנע : שטייגער ראמאן, ז' 161.
- ↑ זעט: ב' יאושזאהן, אינ'ם רבינ'ס הויף, ז' 107.