הרב בערל וויין

רבי בערל וויין (געבוירן דעם 25סטן מערץ 1934, נפטר געוואָרן דעם 16טן אויגוסט 2025) איז געווען א בארימטער אמעריקאנער-געבוירענער ארטאדאקסישער רב, לעקטאָר, שרייבער און היסטאריקער. ער איז ברייט באקאנט פאר פּאפּולאריזירן אידישע געשיכטע און האט טיף באאיינפלוסט דורות פון ארטאדאקסישע אידן דורך זיין ארבעט און בליק. הרב וויין איז אפט באצייכנט געווארן ווי "די שטימע פון אידישער געשיכטע".

זיין אַרבעט האט ארומגענומען צענדליגער ביכער, מער ווי 1,000 אודיא אויפנאַמען, צייטונגס ארטיקלען און דאקומענטארע פילמען, וואס האבן אויפגעלעבט די אידישע פארגאנגענהייט פאר טויזנטער איבער דער וועלט. ער איז נפטר געווארן אין ירושלים דעם 16טן אויגוסט 2025, אין עלטער פון 91 יאר.

ביאגראפיע

געבורט און יוגנט

הרב וויין איז געבוירן געווארן אין שיקאַגאָ, אילינוי אלס אַן איינציגער זון. ער איז געקומען פון א לאַנגער ליניע פון ליטווישע רבנים. זיין פאטער, רבי זאב וויין (1906-2004), א תלמיד פון הרב קוק און פון רבי שמעון שקאפ, האט געדינט אלס רב פון קהלת בית המדרש הגדול אנשי לוקניק אין שיקאגא איבער 51 יאָר (אַ ברודער פונעם הרב שמעי׳ דוד וויין, דער ערשטער רב אין חולון). זיין מוטער, אסתר, איז געווען א טאכטער פון רבי חיים צבי רובינשטיין, דער גרינדער פון היברו טעאלאגישן קאלעדזש.

די ערשטע שולע־לימודים האט ער געהאט אין א פּובליק־סקול, און זיינע לימודי קודש האט ער אויסגעפירט דורך לערנען חברותא מיט זיין טאטן. א ביסל פארן בר־מצוה האט ער אנגעהויבן לערנען אין ישיבת משנה תורה. צום ווילן פונעם טאטן האט ער זיך געלערנט ענגליש, כדי ער זאל קענען רעדן אין שול נישט נאר אין אידיש.

אין יאר תשט"ו (1955) האט ער חתונה געהאט מיט יוכבד ("דזשעקי"), געבוירן אין וואַסיקי, ליטע, אַ טאָכטער פונעם הרב אליעזר לעווין, רב אין דעטראיט איבער זעכציג יאר, און א נאָענטער תלמיד פונעם חפץ חיים. אין שיקאַגאָ זענען זיי זוכה געווען צו פיר קינדער.

ער פלעגט צו זאָגן (און האָט עס דערציילט צום נשיא יצחק הרצוג וואָס האָט אים אַמאָל באַזוכט) אַז די גרעסטע השפעה אויף אים איז געווען דער זיידע פונעם נשיא, הרב יצחק אייזיק הלוי הרצוג. נאָך דער חורבן האָט הרב הרצוג באַזוכט שיקאַגאָ און גערופן צום יוגנט זיך אָפּצוגעבן מיטן גורל פונעם אידישן פאלק.

בילדונג

שפעטער האט ער געלערנט אין ישיבת בית מדרש לתורה אין שיקאַגאָ, וואס איז געגרינדעט געווארן דורך זיין זיידע הרב רובינשטיין. זיינע רביים זענען געווען הרב חיים קרייזווירט (וואָס האָט אים אויך מסמיך געווען לרבנות), הרב מרדכי רוגוב און הרב ישראל מענדל הכהן קפלן.

אין דער זעלבער צייט האָט ער געמאכט אַ ערשטע דיגרי אין רוזוועלט־אוניווערזיטעט אין שיקאַגאָ, בשעת ער האָט געלערנט אין ישיבה און געדינט שבתים ווי אַ רב אין א קהילה. נאָך דער סמיכה לרבנות האָט ער געלערנט אין אַבענד־קורסן לעאקס אין דה־פול־אוניווערזיטעט און איז געווארן אַן אַדוואָקאַט. ער האָט געאַרבעט אין אַדוואָקאַציע אין שיקאַגאָ איבער ניין יאָר.

קאַריערע אין אַמעריקע

פון 1956 ביז 1964, האט הרב וויין פּראקטיצירט געזעץ אין שיקאַגאָ. אין 1964, אין עלטער פון 30, איז ער געוואָרן דער רב פון בית ישראל קאָנגרעגאַציע אין מיאַמי ביטש, פלאָרידע, וואו ער איז געבליבן ביז 1972. ער האָט אויסגעברייטערט די קהילה פון 39 פאַמיליעס צו 250. דאָרטן האָט ער אויך געדינט אלס איינער פון די הויפּט לערערס אין דער יונגער מתיבתא מיאמי, א ישיבה קטנה.

אין יאר תשכ"ד (1964) איז ער געווארן רב אין קהילת בית ישראל אין מיאַמי ביטש, פלאָרידע, וואו ער האָט געדינט אַכט יאָר. אין תשל"ב (1972) איז די משפחה אריבער קיין ניו יארק, וואו ער איז באשטימט געוואָרן אַלס עקזעקוטיווער וויצע־פּרעזידענט פון דער ארטאדאקסישער פארבאנד (OU), און באלד דערנאך איז ער געווארן דער רבנישער אדמיניסטראטאר פון איר כשרות אפּטיילונג פאר פינף יאר. ער ווערט קרעדיטירט מיט פארוואנדלען די כשרות השגחה אין צפון אמעריקע.

אין 1973, האָט ער געגרינדעט די קאנגרעגאַציע בית תורה אין סאפערן, ניו יארק, וואו ער האָט געדינט אלס רב פאר 24 יאר. אין 1977, האָט ער געגרינדעט ישיבה שער התורה פון ראקלענד, און געדינט אלס ראש ישיבה ביז 1997, ווען ער איז אריבערגעצויגן קיין ארץ ישראל. זיין זון, רבי חיים צבי וויין, האט אים איבערגענומען אלס ראש ישיבה.

קאַריערע אין ארץ ישראל

הרב וויין און זיין פרוי זענען אריבערגעצויגן קיין ארץ ישראל אין 1997. זיי האָבן זיך באַזעצט אין דעם רחביה קוואַרטאַל פון ירושלים, וואו ער איז געווארן דער רב פון בית כנסת הנשיא אין 2002. ער איז אויך געווען אַ עלטערע פאַקולטעט מיטגליד פון אור שמח ישיבה אין ירושלים, וואו ער האָט געלעקטשערט פאַר ענגליש-רעדנדיקע סטודענטן.

ער האָט ברייט געלעקטשערט אין ישראל און אינדרויסן פון לאַנד, און האָט געשריבן אַ רעגולערע וואָכעדיקע קאָלומנע פאַר דער ירושלים פּאָסט זינט 1999. ער איז אויך באַוויזן געוואָרן רעגולער אין טעלעוויזיע פּראָגראַמען אין ישראל, ווי "פרעג דעם רב".

לערנען און ווערק

אידישע היסטאריע

הרב וויין איז ברייט באַקאַנט פאַר זיין ראָלע אין פּאָפּולאַריזירן אידישע געשיכטע. אין 1984, האָט ער אָנגעהויבן אָרגאַניזירן ספּעציעלע אידישע געשיכטע קלאַסן אין זיין שול און ישיבה, וועלכע זענען געוואָרן זייער פּאָפּולערע אַודיאָ אויפנאַמען. אין 1986, האָט ער זיך אונטערגענומען אַ מיסיע "צו אויפלייבן די שטאַרבנדיקע דערציילונג פון אידישער געשיכטע". זיינע לעקציעס, באַרימט פאַר זייער כאַפּנדיקער דערציילונג, קלוגשאַפט און הומאָר, האָבן געהאַט אַ זייער שטאַרקן אַפּיל, מיט מער ווי 1 מיליאָן לעקציעס פאַרקויפט איבער דער וועלט.

ער איז דער מחבר פון אַ פיר-באַנדן סעריע ביכער וועגן אידישער געשיכטע:

• עכאָוס פון כבוד (Echoes of Glory: The Story of the Jews in the Classical Era, 350 BCE-750 CE).
• העראַלד פון גורל (Herald of Destiny: The Story of the Jews in the Medieval Era, 750-1650).
• טריומף פון איבערלעבונג (Triumph of Survival: The Story of the Jews in the Modern Era, 1650-1995).
• אמונה און גורל (Faith and Fate: The Story of the Jewish People in the Twentieth Century). די לעצטע איז אויך א דאָקומענטאַרע פילם סעריע.

אנדערע היסטאָריע ביכער נעמען אריין מוסטערן אין אידישער געשיכטע (Patterns in Jewish History), אומענדליכער האַס: אַנטיסעמיטיזם פון דער תנ"כישער עפּאָכע ביז מאָדערנע צייטן (Endless Hatred), און אין די פוסטריט פון אליהו הנביא (In The Footsteps of Eliyahu HaNavi). זיין לעצטע ווערק, אַכט מענטשן וואָס מיר האָבן באַגעגנט אויפן וועג אַהיים (Eight People We Met on the Way Home), קאָנצענטרירט זיך אויף דער געשיכטע פון ציוניזם און ישראל.

אנדערע שריפטן און מעדיע

הרב וויין האט געשריבן ווערק אויף תורה פּרשנות, אידיש לעבן און הלכה. ער איז באַקאַנט פאַר זיין שפּאַסיגן רעדע און שרייב סטיל. צווישן זיינע ווערק זענען:

• ווינטאַגע וויין (Vintage Wein): אַ זאַמלונג פון זיינע געדאַנקען און אַנעקדאָטן.
• עסיי זאַמלונגען: צווייטע געדאַנקען (Second Thoughts), קויף גרינע באַנאַנעס (Buy Green Bananas), און לעבן אידיש (Living Jewish).
• פּרשנות: פּרקי אבות: לערנונגען פאַר אונזערע צייטן (Pirkei Avos: Teachings for Our Times), די פּסחדיגע הגדה: דורך דער פּריזמע פון דערפאַרונג (The Pesach Haggadah).
• ביכער אויף תלמודישע טעמעס: די בעל-פּה תורה פון סיני (Oral Law of Sinai), וויזיע און העלדישקייט (Vision & Valor).
• זיין אויטאָביאָגראַפיע: לערן זיי פלייסיג (Teach Them Diligently).

די דעסטיני פונדאַציע, וואָס הרב וויין האָט געגרינדעט, פּראָדוצירט הויך-קוואַליטעט פילמען אויף אידישער געשיכטע, אַריינגערעכנט:

• רש"י – אַ ליכט נאָך די טונקעלע צייטן (1999).
• רמב"ם – די געשיכטע פון רמב"ם (2005).
• אמונה און גורל – די געשיכטע פון דעם אידישן פאָלק אין דעם צוואנציגסטן יאָרהונדערט.
• הרב בערל וויינ'ס ישראל רייזע – ירושלים (2003).
• אברבנאל (נייע פילם, פאַרענדיגט אין 2025).

ער האָט אויך רעדאַקטירט אַ חודשלעכן נוזלעטער, די וויין פּרעס (The Wein Press).