בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,359
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
|||
| שורה 14: | שורה 14: | ||
א סינאגאגע, אויסגעגראבן אין 1995, איז דארט געווען איינער פון די גרעסטע אין שפעטן 13טן יארהונדערט און האט צוגעצויגן חשובע רבנים ווי לערער{{הערה|שם=Stadt|{{לינק|אדרעס=https://www.wien.gv.at/english/culture/jewishvienna/history/medieval.html|קעפל=Jews in Medieval Vienna|זייטל=Stadt Wien}}}}. די קהילה האט אויך געהאט א מקווה, א אידיש שפּיטאל און א ישיבה. אין פריען מיטלעטער איז ווין געווען אַ וויכטיקער צענטער פון תּורה-לערנען. | א סינאגאגע, אויסגעגראבן אין 1995, איז דארט געווען איינער פון די גרעסטע אין שפעטן 13טן יארהונדערט און האט צוגעצויגן חשובע רבנים ווי לערער{{הערה|שם=Stadt|{{לינק|אדרעס=https://www.wien.gv.at/english/culture/jewishvienna/history/medieval.html|קעפל=Jews in Medieval Vienna|זייטל=Stadt Wien}}}}. די קהילה האט אויך געהאט א מקווה, א אידיש שפּיטאל און א ישיבה. אין פריען מיטלעטער איז ווין געווען אַ וויכטיקער צענטער פון תּורה-לערנען. | ||
צווישן די בארימטע רבנים זענען געווען רבי יצחק בן משה פון ווין, באקאנט אלס דער ריא״ז, דער מחבר פון ספר [[אור זרוע]]". ער איז געווען א תלמיד פון עטליכע בעלי תוספות פון אשכנז ( | צווישן די בארימטע רבנים זענען געווען רבי יצחק בן משה פון ווין, באקאנט אלס דער ריא״ז, דער מחבר פון ספר [[אור זרוע]]". ער איז געווען א תלמיד פון עטליכע בעלי תוספות פון אשכנז (דייטשלאנד) און האט שפּעטער געלערנט רבי מאיר ב' ברוך, באקאנט אלס דער מהר״ם פון ראָטענבורג. [[רבי ישראל איסרלין]], באטראכט אלס דער לעצטער גרויסער מיטלעטערדיקער רב פון ווין, האָט געשריבן "תּרומת הדשן", וואָס האָט געדינט אלס איינע פון די אַשכּנזישע מקורים פאַר "הַמַּפּה", רמ״א׳ס פּירוש אויף "שולחן ערוך"{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
די 1300ער יארן זענען נישט געווען לייכטע צייטן פאר אידן אין אייראפע. כאטש אידן אין עסטרייך זענען נישט געווארן אזוי שטארק באטראפן ווי אנדערע קהילות דורך די רדיפות נאכן [[שווארצן טויט]] אין 1349, זענען געווען באשולדיגונגען אז אידן האבן פאר'סמ'ט ברונעמס, וואס האט געפירט צו מאסן-מארד אין שטעט ווי קרעמס (Krems), שטיין (Stein) און מאוטערן (Mautern). אבער די ווינער קהילה איז געראטעוועט געווארן און די שטאט איז אפילו געווארן אן ארט פון מקלט פאר אידן פון אנדערע שטעט{{הערה|שם=פרעס}}. | די 1300ער יארן זענען נישט געווען לייכטע צייטן פאר אידן אין אייראפע. כאטש אידן אין עסטרייך זענען נישט געווארן אזוי שטארק באטראפן ווי אנדערע קהילות דורך די רדיפות נאכן [[שווארצן טויט]] אין 1349, זענען געווען באשולדיגונגען אז אידן האבן פאר'סמ'ט ברונעמס, וואס האט געפירט צו מאסן-מארד אין שטעט ווי קרעמס (Krems), שטיין (Stein) און מאוטערן (Mautern). אבער די ווינער קהילה איז געראטעוועט געווארן און די שטאט איז אפילו געווארן אן ארט פון מקלט פאר אידן פון אנדערע שטעט{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
| שורה 20: | שורה 20: | ||
סוף 14טן יאָרהונדערט איז די עקאָנאָמישע באַטייטונג פון די ווינער אידן געפאַלן, צוליב דער וואַקסנדיקער קריסטלעכער קאָנקורענץ אין לייען און הערצאָגליכע חובות-מחיקות און ספּעציעלע שטייערן. דאָס איז געווען אַ לייענגער פּראָצעס, נישט נאָר אַ רעזולטאַט פון דעם פייער אין דער אידישער שטאָט אין 1406{{הערה|שם=אנזידלונג}}:169. | סוף 14טן יאָרהונדערט איז די עקאָנאָמישע באַטייטונג פון די ווינער אידן געפאַלן, צוליב דער וואַקסנדיקער קריסטלעכער קאָנקורענץ אין לייען און הערצאָגליכע חובות-מחיקות און ספּעציעלע שטייערן. דאָס איז געווען אַ לייענגער פּראָצעס, נישט נאָר אַ רעזולטאַט פון דעם פייער אין דער אידישער שטאָט אין 1406{{הערה|שם=אנזידלונג}}:169. | ||
א פייער אין 1406 אין דער אַלטער | א פייער אין 1406 אין דער אַלטער אידישער שטאָט אין ווין האָט פאַרברענט אַלע אידישע הייזער אַרום דער שול, און האָט געפירט צו אַן עקאנאמישן צוזאמענפאל פון די אידן. יוסף הכהן'ס כראָניק "עמק הבכא" דערמאנט דעם בראַנד און די נאכפאלגנדע פּלינדערונגען{{הערה|קרויס, ווינער גזירה.}}. | ||
א | א פאל פון א תשובה-טוענדיגן משומד אין 1410, וואס האט זיך אומגעקערט צו אידישקייט און האָט פאַרלאַנגט פון די קריסטליכע אויטאָריטעטן מען זאָל אים פאַרברענען, און איז דערפאר עקזעקוטירט געווארן דורך פייער. דאָס איז געווען אומגעווענליך, ווייל די האַפּסבורגער הערצאָגן האָבן נישט געהאַט אַן אַקטיוון אינטערעס אין אידישע שמדים ביז דער גזירה{{הערה|{{cite journal|date=2023|title=“Do Me Justice and Burn Me” – A Repentant Jewish Convert in Late Medieval Vienna|url=https://phaidra.univie.ac.at/o:2103826|journal=Mediaevistik|volume=36|pages=171–191|doi=10.3726/med.2023.01.07|issn=2199-806X|last1=Brugger|first1=Eveline}}.}}. | ||
==אורזאכן און מאטיוון פאר דער גזירה== | ==אורזאכן און מאטיוון פאר דער גזירה== | ||
| שורה 41: | שורה 41: | ||
לויט די דערציילונגס-טעקסטן, זענען די אָרעמע אידן געווען די ערשטע וואָס זענען פאַרטריבן געוואָרן פון עסטרייך, דורך די הערצאָגס דינער אין זיין אָנוועזנהייט. דערנאָך איז אַרויסגעגעבן געוואָרן אַן עדיקט, וואָס האָט פאַרבאָטן קריסטן צו רעדן מיט אידן. דער הערצאָג איז ערשט צוריקגעקומען נאָכן פאַרענדיקטן גירוש, וואָס שטימט מיט דער עכטער כראָנאָלאָגיע{{הערה|ברינל, ז' 29.}}. | לויט די דערציילונגס-טעקסטן, זענען די אָרעמע אידן געווען די ערשטע וואָס זענען פאַרטריבן געוואָרן פון עסטרייך, דורך די הערצאָגס דינער אין זיין אָנוועזנהייט. דערנאָך איז אַרויסגעגעבן געוואָרן אַן עדיקט, וואָס האָט פאַרבאָטן קריסטן צו רעדן מיט אידן. דער הערצאָג איז ערשט צוריקגעקומען נאָכן פאַרענדיקטן גירוש, וואָס שטימט מיט דער עכטער כראָנאָלאָגיע{{הערה|ברינל, ז' 29.}}. | ||
א באשרייבונג אין דער אידישער כראניק "ווינער גזירה" גיט איבער א מאסן-מארטירערטום אין דער ווינער שול, כדי צו אויסצומיידן געצוואונגענע טויפונג, וואס איז ספעציעל געדראט געווארן אויף קינדער (פּויפּסט מאַרטין דער פינפטער האט זיך ארויסגעשטעלט קעגן געצוואונגענע טויפונג פון אידן אין עסטרייכישע געביטן). לויט דעם באריכט, האבן רבי יונה און א פרוי גע'שחט'ן די אנוועזנדע קהילה-מיטגלידער, דערנאך האט ר' יונה געהרגעט די פרוי, אויפגעשטעלט א | א באשרייבונג אין דער אידישער כראניק "ווינער גזירה" גיט איבער א מאסן-מארטירערטום אין דער ווינער שול, כדי צו אויסצומיידן געצוואונגענע טויפונג, וואס איז ספעציעל געדראט געווארן אויף קינדער (פּויפּסט מאַרטין דער פינפטער האט זיך ארויסגעשטעלט קעגן געצוואונגענע טויפונג פון אידן אין עסטרייכישע געביטן). לויט דעם באריכט, האבן רבי יונה און א פרוי גע'שחט'ן די אנוועזנדע קהילה-מיטגלידער, דערנאך האט ר' יונה געהרגעט די פרוי, אויפגעשטעלט א שייטער-הויפן אויף דער בימה און זיך אליין פארברענט ווי אַן עולה. דאס איז געווען אן אקט פון [[קידוש השם]]{{הערה|Brugger, 2020, 24–25.}}. | ||
די פארפאלגונג האט דערגרייכט איר שפיץ-פונקט דעם 12טן מערץ 1421, ווען 212 לעבן-געבליבענע ווינער אידן | די פארפאלגונג האט דערגרייכט איר שפיץ-פונקט דעם 12טן מערץ 1421, ווען 212 לעבן-געבליבענע ווינער אידן זענען פאַרברענט געוואָרן צום טויט נאָך אַ יאָר פון רדיפות. צייטגענאסישע באריכטן זאגן אז די אידן האבן געזונגען לידער און געטאנצט פאר די פייערן{{הערה|{{לינק|אדרעס=https://jewishcurrents.org/the-vienna-edict|שרייבער=Lawrence Bush|קעפל=The Vienna Edict|זייטל=Jewish Currents}}.}}. | ||
נאָך דער גזירה איז דאָס | נאָך דער גזירה איז דאָס יידישע לעבן אין די עסטרייַכישע הערצאָגליכע שטעט און אין דעם גאַנצן עסטרייַכישן דאָנאַו-געביט אויפגעהערט. אַלע שפּורן פון יידישן לעבן אין עסטרייַך זענען פאַרניכטעט געוואָרן. די ווינער שול איז צעשטערט געווארן און אירע שטיינער זענען גענוצט געווארן פארן בויען פון דער אוניווערזיטעט{{הערה|Brugger, 2020, 29.}}. אידישע הייזער און וויינגערטנער זענען קאנפיסקירט געווארן. | ||
==פאלגן און נאכווירקונגען== | ==פאלגן און נאכווירקונגען== | ||
| שורה 57: | שורה 57: | ||
==קוואלן און היסטאריאגראפיע== | ==קוואלן און היסטאריאגראפיע== | ||
די | די געשעענישן פון דער ווינער גזירה זענען הויפּטזעכליך באַקאַנט פון פיר דערציילונגס-טעקסטן, וועלכע טראָגן אויך דעם טיטל "ווינער גזירה". דריי פון זיי זענען אויף יידיש און איינע אויף העברעיש, און זענען אונז איבערגעגעבן געוואָרן צווישן די 16טע און 18טע יאָרהונדערטער{{הערה|ברינל, 25.}}. | ||
קריסטליכע קוואלן נעמען אריין טהאמאס עבענדארפער'ס (Thomas Ebendorfer) "Chronica Austriae" | די פיר טעקסטן זענען{{הערה|ברינל, 25–26.}}: | ||
#"דאז איז די ווינר גזירה אין טייטש" – א אידישע ווערסיע געדרוקט 1609 דורך פּראסניץ. דאס איז די עלטסטע אידישע אויסגאַבע.{{הערה|https://www.nli.org.il/he/books/NNL_ALEPH990021326770205171/NLI}}. | |||
#"גזירה ממדינות איסטרייך" – אַ העברעישע אויסגאַבע, געדרוקט אַרום 1581 דורך פּראָסניץ אין קראַקע, איבערגעזעצט פון יידיש דורך יחיאל בר ידידיה מיכל מאָראַפטשיק פון לובלין. | |||
#"דיא גזירה אויז אוישטרייך" – אַ אידישע כתב-יד אויסגאַבע, אַריינגערעכנט אין דעם פּאַפּיר כתב-יד אָפּענהיים 714 אין דער באָדלעיאַן ביבליאָטעק. דער כתב-יד איז אומדאַטירט, אָבער איז זיכער נישט פּראָדוצירט געוואָרן פאַר 1580. | |||
#"גזירה ממדינת אושטרייך" – אַ אידישע אויסגאַבע, אַריינגערעכנט אלס קאַפּיטל 52 אין דער זאַמלונג "מעשׂה ה׳", פירשט אין דער אַמסטערדאַמער אויסגאַבע פון 1708 (דערנאָך פון 1723 און אָפט דערנאָך). דאָס איז די איינציקע אויסגאַבע וואָס עקזיסטירט אין עטליכע קאָפּיעס; אויסגאַבעס 1 ביז 3 זענען אונז איבערגעגעבן געוואָרן אין בלויז איין איינציקער קאָפּיע. | |||
די עלטסטע עקזעמפלארן זענען פון 16טן יארהונדערט, אבער דער אריגינעלער שריפט איז מסתמא געשאפן געווארן קורץ נאך די געשעענישן פון 1421, מעגליך דורך אן ארויסגעטריבענעם עסטרייכישן איד אין אונגערן. די "ווינער גזירה" ווערט באטראכט אלס א פארלאזליכע קוואל טראץ איר נאטירליכער איינזייטיגקייט, ווייל פיל דעטאלן (ווי צאל קרבנות) זענען נאר דארטן דערמאנט. | |||
קריסטליכע קוואלן נעמען אריין טהאמאס עבענדארפער'ס (Thomas Ebendorfer) "Chronica Austriae". ארטור גאלדמאן (Artur Goldmann) האט ארויסגעגעבן "דאס אידנבוך פון דער שעפפשטראסע אין ווין" (1908), וואס אנטהאלט דעם טעקסט פון דער "ווינער גזירה". שמואל קרויס האט געווידמעט א וויכטיגע שטודיע וועגן דער ווינער גזירה אין 1920. | |||
היינטצוטאג זענען פארשונגען נאך אלץ אנגענומען צו מאכן צעזעצענע קוואלן צוטריטלעך, און פיל פראגן וועגן דעם הינטערגרונט פון דער געזירה בלייבן אומבאענטפערט. מאדערנע היסטאריאגראפיע טענדירט צו באטראכטן די הויפט-מאטיוואציע פון דעם פאגראם ווי פינאנציעל. | היינטצוטאג זענען פארשונגען נאך אלץ אנגענומען צו מאכן צעזעצענע קוואלן צוטריטלעך, און פיל פראגן וועגן דעם הינטערגרונט פון דער געזירה בלייבן אומבאענטפערט. מאדערנע היסטאריאגראפיע טענדירט צו באטראכטן די הויפט-מאטיוואציע פון דעם פאגראם ווי פינאנציעל. | ||
| שורה 68: | שורה 76: | ||
אין 2012 איז די עסטרייכישע געזעץ, די Israelitengesetz, איבערגעשריבן געווארן. עס האט איינגעפירט אין געזעץ אז אידישע בתי-עלמינס זענען פערמאנענט און די קברים טארן ניט פארלאזט ווערן. די געזעץ דערקענט איצט אויך אידישע יום-טובים ווי ראש השנה, יום כיפור, סוכות, שמיני עצרת, שמחת תורה, פסח און שבועות, וואס מיינט אז שול-קינדער קענען גיין אין סינאגאגע און ארבעטער קענען בעטן פריי פאר די יום-טובים. | אין 2012 איז די עסטרייכישע געזעץ, די Israelitengesetz, איבערגעשריבן געווארן. עס האט איינגעפירט אין געזעץ אז אידישע בתי-עלמינס זענען פערמאנענט און די קברים טארן ניט פארלאזט ווערן. די געזעץ דערקענט איצט אויך אידישע יום-טובים ווי ראש השנה, יום כיפור, סוכות, שמיני עצרת, שמחת תורה, פסח און שבועות, וואס מיינט אז שול-קינדער קענען גיין אין סינאגאגע און ארבעטער קענען בעטן פריי פאר די יום-טובים. | ||
דער טערמין "גלות" ווערט געניצט צו באשרייבן דעם "צעשפרייטן" פון אידישן פאלק איבער דער וועלט. פאר אידן וואס זענען פארטרייבט געווארן פון די איבערישע האלבאינזל אין 1492, האט דער באגריף "גלות" באצויגן אויף זייער נייעם גלות פון ספרד | דער טערמין "גלות" ווערט געניצט צו באשרייבן דעם "צעשפרייטן" פון אידישן פאלק איבער דער וועלט. פאר אידן וואס זענען פארטרייבט געווארן פון די איבערישע האלבאינזל אין 1492, האט דער באגריף "גלות" באצויגן אויף זייער נייעם גלות פון ספרד. די אידישע געמיינדעס האבן זיך צוגעפאסט אין גלות, אבער אפט אויך געהאלטן זייערע קולטורעלע אידענטיטעטן און ביישטייערט צו נייע סאציאלע סטרוקטורן און נעטווארקס. | ||
==ביבליאגראפיע== | ==ביבליאגראפיע== | ||