בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,360
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 12: | שורה 12: | ||
פריזנהויזן איז געלונגען צו פארעפנטליכן דעם חיבור ערשט אין יאר 1820 (תק"פ), דערביי האט ער דערהיינטיגט דעם אפטיילונג איבער אסטראנאמיע און צוגעלייגט צוויי שטריכן: זיין אוקלידישער באווייז און, נאך וויכטיגער, זיין 74-זייטיגע עטישע [[צוואה]]. געשריבן אין אַן עלעגאנטן, פליסיגן העברעאיש, האט דער חיבור אנטהאלטן אויטאביאגראפישע עלעמענטן, עטישע מאנונגען און קריטישע בליקן איבער אקטועלע רעליגיעזע און קולטורעלע טרענדס. ער האט רעקארדירט זיין אנטוישונג פון דער באאומגרואיגנדער ראדיקאליזירונג פון דער [[השכלה]], איר וואקסנדער קריטיק פון טראדיציע און דעם רבנישע עסטאבלישמענט, און די באַגלייטנדע ערשיינונגען פון רעליגיעזע לייכטקייט און ליבערטיניזם, דעאיזם און אויבערפלעכליכער פּסעוודאָ־השכלה. | פריזנהויזן איז געלונגען צו פארעפנטליכן דעם חיבור ערשט אין יאר 1820 (תק"פ), דערביי האט ער דערהיינטיגט דעם אפטיילונג איבער אסטראנאמיע און צוגעלייגט צוויי שטריכן: זיין אוקלידישער באווייז און, נאך וויכטיגער, זיין 74-זייטיגע עטישע [[צוואה]]. געשריבן אין אַן עלעגאנטן, פליסיגן העברעאיש, האט דער חיבור אנטהאלטן אויטאביאגראפישע עלעמענטן, עטישע מאנונגען און קריטישע בליקן איבער אקטועלע רעליגיעזע און קולטורעלע טרענדס. ער האט רעקארדירט זיין אנטוישונג פון דער באאומגרואיגנדער ראדיקאליזירונג פון דער [[השכלה]], איר וואקסנדער קריטיק פון טראדיציע און דעם רבנישע עסטאבלישמענט, און די באַגלייטנדע ערשיינונגען פון רעליגיעזע לייכטקייט און ליבערטיניזם, דעאיזם און אויבערפלעכליכער פּסעוודאָ־השכלה. | ||
ארום תק"ס איז פריזנהויזן אנגעקומען קיין [[אונגארן]], וואו ער האט א צייט געדינט אלס [[דיין]] אין דער צפון-מזרח קהילה פון [[אונסדארף]] איידער ער איז אריבער קיין פעסט. אין 1806 (תקס"ו) האט ער דערלאנגט א מעמאראנדום פאר די באהערדע, מיט א פארשלאג אז מען זאל גרינדן רבנישע סעמינארן אין אונגארן, גאליציע און די בעהמישע לענדער — דער ערשטער אזא פארשלאג אין אונגארן. טאלאנטירטע בחורים זאלן אונטערנעמען פאר 10 יאר א קוריקולום הויפטזעכליך פון גמרא, אבער אויך פון תנ"ך, גייסט-וויסנשאפטן און נאטור-וויסנשאפטן, ווי אויך פיזישע איבונגען; קאנדידאטן פאר דער ראבינאט זאלן באקומען א סטיפּענדיום. ביז 15 יאר זאלן נאר די גראדואירטע פון די סעמינארן ווערן ערוועלט צו די רבנות. די אויטאריטעטן האבן זיך לאנג באראטן איבער דעם פּראיעקט אבער האבן ענטשידן דערקעגן אין 1813 (תקפ"ג). די אונגארישע רבנים זענען געווען אומצופרידן מיט פריזנהויזנ'ס איינזייטיגע אקטיוויטעטן. זיי האבן אים פארגעווארפן פארן זיין א געפערליכער רעפארמער און פארן אונטערגראבן זייער פאזיציע. פריזנהויזן האט נישט געקענט קריגן א רבנישע שטעלע אין פעסט איז ער צוריק אריבער קיין אונסדארף. | ארום תק"ס (1800) איז פריזנהויזן אנגעקומען קיין [[אונגארן]], וואו ער האט א צייט געדינט אלס [[דיין]] אין דער צפון-מזרח קהילה פון [[אונסדארף]] איידער ער איז אריבער קיין פעסט. אין 1806 (תקס"ו) האט ער דערלאנגט א מעמאראנדום פאר די באהערדע, מיט א פארשלאג אז מען זאל גרינדן רבנישע סעמינארן אין אונגארן, גאליציע און די בעהמישע לענדער — דער ערשטער אזא פארשלאג אין אונגארן. טאלאנטירטע בחורים זאלן אונטערנעמען פאר 10 יאר א קוריקולום הויפטזעכליך פון גמרא, אבער אויך פון תנ"ך, גייסט-וויסנשאפטן און נאטור-וויסנשאפטן, ווי אויך פיזישע איבונגען; קאנדידאטן פאר דער ראבינאט זאלן באקומען א סטיפּענדיום. ביז 15 יאר זאלן נאר די גראדואירטע פון די סעמינארן ווערן ערוועלט צו די רבנות. די אויטאריטעטן האבן זיך לאנג באראטן איבער דעם פּראיעקט אבער האבן ענטשידן דערקעגן אין 1813 (תקפ"ג). די אונגארישע רבנים זענען געווען אומצופרידן מיט פריזנהויזנ'ס איינזייטיגע אקטיוויטעטן. זיי האבן אים פארגעווארפן פארן זיין א געפערליכער רעפארמער און פארן אונטערגראבן זייער פאזיציע. פריזנהויזן האט נישט געקענט קריגן א רבנישע שטעלע אין פעסט איז ער צוריק אריבער קיין אונסדארף. | ||
פריזנהויזן האט געהאט שוועריגקייטן צו מאכן א געהעריגע פרנסה אין אונסדארף. אין יאר 1808 (תקס"ח) האט פריזנהויזן זיך געצויגן קיין [[אוהעל]] (Sátoraljaújhely), אונגארן, וואו ער האט געדינט אלס דיין אינעם בית דין פונעם ניי-ערוועלטן רב, [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]], וועלכער איז געקומען פון פוילן. למעשה האט פריזנהויזן געדינט אכט יאר אונטער דעם מאן, וועלכער איז געווארן דער באדייטנדסטער פירער פון חסידות אין אונגארן. פריזנהויזן איז געווען אומגליקליך אין אוהעל, הויפּטזעכליך צוליב זיין | פריזנהויזן האט געהאט שוועריגקייטן צו מאכן א געהעריגע פרנסה אין אונסדארף. אין יאר 1808 (תקס"ח) האט פריזנהויזן זיך געצויגן קיין [[אוהעל]] (Sátoraljaújhely), אונגארן, וואו ער האט געדינט אלס דיין אינעם בית דין פונעם ניי-ערוועלטן רב, [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]], וועלכער איז געקומען פון פוילן. למעשה האט פריזנהויזן געדינט אכט יאר אונטער דעם מאן, וועלכער איז געווארן דער באדייטנדסטער פירער פון חסידות אין אונגארן. פריזנהויזן איז געווען אומגליקליך אין אוהעל, הויפּטזעכליך צוליב זיין נייגונג קעגן דעם ישמח משה. | ||
מוסדות תבל גיט אַן אייגנארטיגן, הגם מיט נגיעות, ערשטהאנטיגן באריכט וועגן ישמח משה'ס אקטיוויטעטן און די פּערזענליכקייט פון דעם וויכטיגן רבי’ן. פריזנהויזן האט מיט אנגסט צוגעזען דעם וואקסנדן פארנאכלעסיגונג פון גמרא־לערנען אין אוהעל, ווי פילע האבן זיך געקערט צו חסידות. כאטש פריזנהויזן האט געאיבט א טיפישע קריטיק קעגן חסידות, האט ער געקענט זיין טאלערירן אירע מנהגים, אפילו מיט די טיילונג פון [[קמיע|קמיעות]], וואס ער האט גע'טענה'ט אז עס קען זיין עפעקטיוו ווען געשריבן דורך א מומחה. אבער פריזנהויזן האט זיך באקלאגט אז דער ישמח משה האט מיסברויכט די פראקטיק דורכן ארויסגעבן צוגעגרייטע קמיעות. מיר לערנען אז דער רבי האט געהאט אַן אפּטייקער'ס שאנק מיט 60 שופלאדן, וואס יעדער האט אנטהאלטן סגולות פאר באזונדערע באדערפענישן. כאטש ער האט א שטארקע שנאה געהאט צום ישמח משה, האט פריזנהויזן זיך נישט אפגעהאלטן פון שטעלן זיין הסכמה אין פארנט פון זיין ספר. | |||
אין 1816 האט ער אונטערגענומען א צווייטן רייזע קיין אייראפע, צו זאמלען שטיצע פאר זיין ספר "מוסדות תבל"; נאך זיין הצלחה אין רעקרוטירן גענוג אבאנענטן, אריינגערעכנט דער [[רבי משה סופר|חתם סופר]] און [[אהרן חארינער]], איז דאס ספר ארויס אין [[וויען]] אין 1820. אין צוגאב צו די אסטראנאמישע טייל, אנטהאלט דער ספר כולל דערווייז פון סאַלווינג [[אוקלידוס]]'ס 11 פּראָבלעם, ווי אויך א רוחניות [[צוואה]], אין וואס פריזנהויזן רעדט וועגן זיין פּלאן צו גרינדן א רבנישער סעמינאר. די קשיא פון די מאס פון זיין שטיצן פאר רעליגיעז ענדערונג איז געווען א מקור פון סכסוך צווישן קריסטן וואס האבן געלערנט זיינע שריפטן. | |||
== זיינע ספרים == | == זיינע ספרים == | ||
| שורה 54: | שורה 56: | ||
פירדוא'ס דעמאלטסדיגער רב הגאון [[רבי משולם זלמן הכהן]] בעל בגדי כהונה האט טאקע געגעבן א ווארימע הסכמה אויפן ספר | פירדוא'ס דעמאלטסדיגער רב הגאון [[רבי משולם זלמן הכהן]] בעל בגדי כהונה האט טאקע געגעבן א ווארימע הסכמה אויפן ספר | ||
==ביבליאגראפיע== | |||
*תולדות אנשי שם: די לעבענס געשיכטע פון… די אונגארישע גאונים ר' משה טייטעלבוים… זייער לעבען, זייער ווירקען, זייערע טהאטען, זייער טעטיגקייט אין חסידות, זייער גאונות אין נגלה און נסתר, קליוולאנד 1939, זייטן 107-110 | |||
*מאיר גילון, "ר' דוד פריזנהויזן בין קוטבי ההשכלה והחסידות", בתוך: משה כרמלי-וינברגר (עורך), בית המדרש לרבנים בבודפשט תרל"ז–תשל"ז: מחקרים בתולדותיו והישגיו במדעי היהדות, ניו יורק: איגוד חניכי ביה"מ לרבנים בבודפשט, תשמ"ו, עמ' יט–נד. | |||
* {{הספרנים|Levi Cooper|The Last Will and Testament of Rabbi David Friesenhausen|lbh-friesenhaus|מערץ 21, 2022}} | |||
== דרויסנדיגע לינקס == | == דרויסנדיגע לינקס == | ||