המכלול

אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:שומרונים"

וויזועלוויקיטעקסט
אין תקציר עריכה
צייכן: רויע רעדאגירונג
אין תקציר עריכה
צייכן: רויע רעדאגירונג
 
(2 צווישנדיגע ווערסיעס פונעם זעלבן באַניצער נישט געוויזן)
שורה 1: שורה 1:
{{דרעפט}}
{{דרעפט}}
די '''שומרונים''' (אין חז"ל: '''כותים'''; Samaritan Hebrew: ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ, עברית), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע קלעימט דירעקטע אָפּשטאַמונג פון די אוראַלטע שבטים פון אפרים און מנשה פון די צפונדיגע שבטים פון ישראל.
די '''שומרונים''' (אין חז"ל: '''כותים'''; שומרונישער העברעאיש: {{שריפט/שומרון|ࠔࠠࠌࠝࠓࠩࠉࠌ}}, "שמרים"), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע קלעימט דירעקטע אָפּשטאַמונג פון די אוראַלטע שבטים פון אפרים און מנשה פון די צפונ'דיגע שבטים פון ישראל.


די קהילה איז זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן פון 2024, וועלכע וווינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין חולון (ישראל) און אין קרית לוזה אויף הר גריזים (אין שומרון, וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות").
די סעקטע איז היינט זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן (פּער 2024), וועלכע וואוינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין קרית לוזה אויף [[הר גריזים]] (אין [[שומרון]], וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות") און אין דער שטאָט [[חולון]].


זייער גאַנצער ביבלישער קאַנאָן איז אויסשליסליך דער שומרונישער חומש.
זייער רעליגיע איז אַ פאָרעם פון אידישקייט וואָס צענטרירט זיך אַרום זייער אייגענער נוסח פונעם חומש (די ערשטע פינף ספרים פון תנ"ך). זיי אַנערקענען נישט די אַנדערע ספרים פונעם תנ"ך. הר גריזים, וועלכער געפינט זיך לעבן שכם, איז זייער הייליגסטער אָרט. זיי גלויבן אין דעם קומענדיגן משיח, וואָס ווערט גערופן '''תהב'''.


דער רעליגיעזער הויפּט פון דער קהילה איז דער שומרונישער כּהן גדול, אַן אַמט וואָס זיי האַלטן איז אָנגעהאַלטן געוואָרן כּסדר פאַר די לעצטע 3,600 יאָר זינט אהרן הכהן, דורך זיין אייניקל פינחס, אין אַ קאָנטינואירליכער ירושה פון איבער 130 דורות.
דער רעליגיעזער הויפּט פון דער קהילה איז דער שומרונישער כּהן גדול, אַן אַמט וואָס זיי האַלטן איז אָנגעהאַלטן געוואָרן כּסדר פאַר די לעצטע 3,600 יאָר זינט אהרן הכהן, דורך זיין אייניקל פינחס, אין אַ קאָנטינואירליכער ירושה פון איבער 130 דורות.
שורה 18: שורה 18:
טעקסטואַלע אונטערשיידן: דער שומרונישער חומש איז בפירוש נישט דער זעלבער ווי דער אידישער [[מסורה (טעקסט)|מסורה-טעקסט]]. עס זענען דאָ אַרום 6,000 וואַריאַנטן צווישן די צוויי ווערסיעס. רוב זענען קליינע אָרטאָגראַפישע אָדער גראַמאַטישע דיפערענצן, ווי למשל דער מער אָפטער באַנוץ פון "מלא" (פולער אויסלייג) אין נוסח שומרון, אָבער אַרום 40 זענען סובסטאַנטיווע אַלטעראַציעס{{הערה|1=https://www.mdpi.com/2077-1444/11/2/85}}.
טעקסטואַלע אונטערשיידן: דער שומרונישער חומש איז בפירוש נישט דער זעלבער ווי דער אידישער [[מסורה (טעקסט)|מסורה-טעקסט]]. עס זענען דאָ אַרום 6,000 וואַריאַנטן צווישן די צוויי ווערסיעס. רוב זענען קליינע אָרטאָגראַפישע אָדער גראַמאַטישע דיפערענצן, ווי למשל דער מער אָפטער באַנוץ פון "מלא" (פולער אויסלייג) אין נוסח שומרון, אָבער אַרום 40 זענען סובסטאַנטיווע אַלטעראַציעס{{הערה|1=https://www.mdpi.com/2077-1444/11/2/85}}.


אידעאָלאָגישער פאָקוס: די ארום 40 סובסטאַנטיווע ענדערונגען רעפלעקטירן די שומרונישע טעאָלאָגישע אידעאָלאָגישע איבערצייגונגען. די מערסט באדייטנדע אַלטעראַציעס זענען די עקספּליציטע באַפעסטיגונג פון הר גריזים ווי דער אייביגער אויסדערוועלטער אָרט פאַר גאָטס דינסט. צום בײַשפּיל, אין שמות כ' און דברים י"א און כ"ז, האָט דער נוסח שומרון א פאָרעם וואָס מאַנדאַטירט א מזבח אויף הר גריזים. לויט די שומרונים, איז הר גריזים שוין "אויסגעקליבן" געוואָרן דורך גאָט אין דער צייט פון די [[דריי אבות|אבות]]{{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}.
אידעאָלאָגישער פאָקוס: די ארום 40 סובסטאַנטיווע ענדערונגען רעפלעקטירן די שומרונישע טעאָלאָגישע אידעאָלאָגישע איבערצייגונגען. די מערסט באדייטנדע אַלטעראַציעס זענען די עקספּליציטע באַפעסטיגונג פון הר גריזים ווי דער אייביגער אויסדערוועלטער אָרט פאַר גאָטס דינסט. צום ביישפּיל, אין שמות כ' און דברים י"א און כ"ז, האָט דער נוסח שומרון א פאָרעם וואָס מאַנדאַטירט א מזבח אויף הר גריזים. לויט די שומרונים, איז הר גריזים שוין "אויסגעקליבן" געוואָרן דורך גאָט אין דער צייט פון די [[דריי אבות|אבות]]{{הערה|שם=פייןאבישע|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}.


פריע ווערסיעס: דער נוסח שומרון שטאַמט פון אַן "עקספּאַנסיאָניסטישן פּרע־שומרונישן" טעקסטואַלן טיפּ וואָס האָט צירקולירט אין פּאַלעסטינע אין דער צווייטער בית־המקדש תקופה. ער האָט אַרום 1,900 וואַריאַנטן וואָס שטימען מיט דער [[סעפטואגינטע|סעפּטואַגינטע]] (LXX, דער אוראַלטער גריכישער איבערזעצונג) קעגן דעם מסורה-טעקסט. די דערגרייכונגען פון די [[ים המלח מגילות|ים־המלח מגילות]] האָבן געוויזן אַז אַ טעקסטואַלע פאָרעם ענליך צום נוסח שומרון איז געווען בנמצא שוין אין דער צווייטער יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג (BCE){{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}.
פריע ווערסיעס: דער נוסח שומרון שטאַמט פון אַן "עקספּאַנסיאָניסטישן פּרע־שומרונישן" טעקסטואַלן טיפּ וואָס האָט צירקולירט אין פּאַלעסטינע אין דער צווייטער בית־המקדש תקופה. ער האָט אַרום 1,900 וואַריאַנטן וואָס שטימען מיט דער [[סעפטואגינטע|סעפּטואַגינטע]] (LXX, דער אוראַלטער גריכישער איבערזעצונג) קעגן דעם מסורה-טעקסט. די דערגרייכונגען פון די [[ים המלח מגילות|ים־המלח מגילות]] האָבן געוויזן אַז אַ טעקסטואַלע פאָרעם ענליך צום נוסח שומרון איז געווען בנמצא שוין אין דער צווייטער יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג (BCE){{הערה|שם=פייןאבישע}}.


===דער אבישע מגילה===
===דער אבישע מגילה===
שורה 27: שורה 27:
שומרונישע טראַדיציע: די שומרונים האַלטן אַז די מגילה איז געשריבן געוואָרן דורך אבישוע בן פינחס (דער אייניקל פון אהרן) אין יאָר דרייצן נאָכן אַריינגאַנג פון די בני ישראל אין ארץ־כּנען, און אַז זי איז דער גאַראַנטאָר פון דער התגלות ביים סיני.
שומרונישע טראַדיציע: די שומרונים האַלטן אַז די מגילה איז געשריבן געוואָרן דורך אבישוע בן פינחס (דער אייניקל פון אהרן) אין יאָר דרייצן נאָכן אַריינגאַנג פון די בני ישראל אין ארץ־כּנען, און אַז זי איז דער גאַראַנטאָר פון דער התגלות ביים סיני.


תשקיל: די מגילה אַנטהאַלט אַ [[קריפטאגראפיע|קריפּטאָגראַם]], באַקאַנט ווי דער '''תשקיל''', וועלכער איז אַרײנגעוועבט אין דעם גוף פונעם תורה־טעקסט, וואָס די שומרונים האַלטן איז אבישע'ס אוראַלטער קאָלאָפאָן.
תשקיל: די מגילה אַנטהאַלט אַ [[קריפטאגראפיע|קריפּטאָגראַם]], באַקאַנט ווי דער '''תשקיל''', וועלכער איז אַריינגעוועבט אין דעם גוף פונעם תורה־טעקסט, וואָס די שומרונים האַלטן איז אבישע'ס אוראַלטער קאָלאָפאָן.


די מגילה ווערט היינט געזען דורך געלערנטע ווי אַ צוזאַמענשטעל פון אַלטע פראַגמענטן פון [[מיטל אלטער|מיטל־אַלטערדיגע]] מאַנוסקריפּטן (פֿון צווישן 12טן און 14טן יאָרהונדערט), וואָס זענען צונויפגעשפּלינטערט געוואָרן. זי איז אַן אַרבעט פון דורות סופרים, וואָס האָבן עס פאַרזאַמלט און רעפּאַרירט איבער לאַנגע צייטן אינעם 16טן, 17טן און 18טן יאָרהונדערט. משה גאַסטער האָט באַמערקט אַז זי באַשטייט "הויפּטזעכליך פֿון אַ מאַסע פון פליקעס". די מגילה איז אַ "מעטאַפאָר פאַר דעם אומפולקאמען צושטאַנד פון דער וועלט זינט דעם גרויסן שפּאַלט פון די שבטים, ביז דעם משיחישן קומען פון טאַהאַב" (Tahab){{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}.
די מגילה ווערט היינט געזען דורך געלערנטע ווי אַ צוזאַמענשטעל פון אַלטע פראַגמענטן פון [[מיטל אלטער|מיטל־אַלטערדיגע]] מאַנוסקריפּטן (פון צווישן 12טן און 14טן יאָרהונדערט), וואָס זענען צונויפגעשפּלינטערט געוואָרן. זי איז אַן אַרבעט פון דורות סופרים, וואָס האָבן עס פאַרזאַמלט און רעפּאַרירט איבער לאַנגע צייטן אינעם 16טן, 17טן און 18טן יאָרהונדערט. משה גאַסטער האָט באַמערקט אַז זי באַשטייט "הויפּטזעכליך פון אַ מאַסע פון פליקעס". די מגילה איז אַ "מעטאַפאָר פאַר דעם אומפולקאמען צושטאַנד פון דער וועלט זינט דעם גרויסן שפּאַלט פון די שבטים, ביז דעם משיחישן קומען פון טאַהאַב" (Tahab){{הערה|שם=פייןאבישע}}.


דער אבישע מגילה איז קיין מאָל נישט געווען צום פאַרקויפן, כאָטש אייראָפּעישע זאַמלער האָבן שטאַרק געשטרעבט צו קריגן שומרונישע ביכער. זי ווערט געהאַלטן אין אַ גלאָזענעם קעסטל און ווערט נישט אַרויסגענומען, אַפילו נישט אויף גרויסע יום־טובים, ווען זי ווערט גענוצט צו בענטשן דעם עולם אין שול{{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}.
דער אבישע מגילה איז קיין מאָל נישט געווען צום פאַרקויפן, כאָטש אייראָפּעישע זאַמלער האָבן שטאַרק געשטרעבט צו קריגן שומרונישע ביכער. זי ווערט געהאַלטן אין אַ גלאָזענעם קעסטל און ווערט נישט אַרויסגענומען, אַפילו נישט אויף גרויסע יום־טובים, ווען זי ווערט גענוצט צו בענטשן דעם עולם אין שול{{הערה|שם=פייןאבישע}}.


===אַנדערע שריפטן===
===אַנדערע שריפטן===
שומרונים האָבן אויך אַ ריי היסטאָרישע און ליטורגישע ווערק:
שומרונים האָבן אויך אַ ריי היסטאָרישע און ליטורגישע ווערק:
* '''[[מימר מרקה]]''' (אדער תיבת מרקה): אַן אַראַמישער "מדרש" פון דעם 3טן אָדער 4טן יאָרהונדערט. דער געלערנטער זאב בן־חיים האָט עס איבערגעזעצט אויף העברעאיש אין 1988, אויפ'ן בקשה פון [[יצחק בן-צבי|יצחק בן־צבי]].
* '''[[מימר מרקה]]''' (אדער תיבת מרקה): אַן אַראַמישער "מדרש" פון דעם 3טן אָדער 4טן יאָרהונדערט. דער געלערנטער זאב בן־חיים האָט עס איבערגעזעצט אויף העברעאיש אין 1988, אויפ'ן בקשה פון [[יצחק בן-צבי|יצחק בן־צבי]].
* כראָניקלען: די '''תולידה''' (12טן י"ה), געשריבן הויפּטזעכליך אין העברעאיש, איז די פריסטע שומרונישע כראָניק באַקאַנט, וואָס איז גענוצט געוואָרן פון 1149 נאָך דער געווענליכער ציילונג, מיט דער עקזיסטירנדער ווערסיע פון 1346{{הערה|1=Encyclopaedia Judaica}}. די '''כִּתַאבּ א-תַַּאְרִיח'''' פון [[אבו אַל-פתח]], געשריבן אין 1355 אין אַראַביש, פאַראייניגט די שומרונישע פאַרגאַנגענהייט אין אַ קאָנסיסטענטער דערציילונג פון בריאה ביז יהושע{{הערה|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}.
* כראָניקלען: די '''תולידה''' (12טן י"ה), געשריבן הויפּטזעכליך אין העברעאיש, איז די פריסטע שומרונישע כראָניק באַקאַנט, וואָס איז גענוצט געוואָרן פון 1149 נאָך דער געווענליכער ציילונג, מיט דער עקזיסטירנדער ווערסיע פון 1346{{הערה|1=Encyclopaedia Judaica}}. די '''כִּתַאבּ א-תַַּאְרִיח'''' פון [[אבו אַל-פתח]], געשריבן אין 1355 אין אַראַביש, פאַראייניגט די שומרונישע פאַרגאַנגענהייט אין אַ קאָנסיסטענטער דערציילונג פון בריאה ביז יהושע{{הערה|שם=פייןאבישע}}.
* ליטורגיע: דער Deftar איז אַ געבעט בוך מיט תפילות און פּיּוטים, וואָס איז אַלט פֿון 4טן יאָרהונדערט. ליטורגישע פּיּוּטים אין אַראַמיש פון די ביזאַנטישע צייטן, ווי פון עמרם דאַראַ און מאַרקה, זענען נאָך אַן אינטעגראַלער טייל פון שומרונישער ליטורגיע.
* ליטורגיע: דער Deftar איז אַ געבעט בוך מיט תפילות און פּיּוטים, וואָס איז אַלט פון 4טן יאָרהונדערט. ליטורגישע פּיּוּטים אין אַראַמיש פון די ביזאַנטישע צייטן, ווי פון עמרם דאַראַ און מאַרקה, זענען נאָך אַן אינטעגראַלער טייל פון שומרונישער ליטורגיע.


==שפּראַכן און שריפט==
==שפּראַכן און שריפט==
שורה 43: שורה 43:


===שומרוניש העברעאיש===
===שומרוניש העברעאיש===
שומרוניש העברעאיש (Samaritan Hebrew: ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ, ʿÎbrit) איז אַ לייענען טראַדיציע וואָס ווערט גענוצט דורך די שומרונים צו ליינען ליטורגיש זייער חומש{{הערה|1=[[ע:עברית שומרונית|עברית שומרונית]]}}.
שומרוניש העברעאיש ({{שריפט/שומרון|ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ}}, "עברית") איז אַ לייענען טראַדיציע וואָס ווערט גענוצט דורך די שומרונים צו ליינען ליטורגיש זייער חומש{{הערה|1=[[ע:עברית שומרונית|עברית שומרונית]]}}.


====שפּראַך אַנטוויקלונג====
====שפּראַך אַנטוויקלונג====
שורה 58: שורה 58:


אין 1538 האָט Guillaume Postel אַרויסגעגעבן דעם שומרונישן אַלף־בית אין אייראָפּע. די שפּראַך איז געוואָרן באַקאַנט אין מער דעטאַל אין דער מערב'דיגער וועלט מיט דער פּובליקאַציע פון אַ מאַנוסקריפּט פון דעם שומרונישן חומש אין 1631 דורך Jean Morin.
אין 1538 האָט Guillaume Postel אַרויסגעגעבן דעם שומרונישן אַלף־בית אין אייראָפּע. די שפּראַך איז געוואָרן באַקאַנט אין מער דעטאַל אין דער מערב'דיגער וועלט מיט דער פּובליקאַציע פון אַ מאַנוסקריפּט פון דעם שומרונישן חומש אין 1631 דורך Jean Morin.
{| class="wikitable" style="text-align:center;"
|שומרונישער אות
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠀ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠁ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠂ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠃ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠄ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠅ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠆ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠇ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠈ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠉ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠊ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠋ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠌ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠍ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠎ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠏ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠐ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠑ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠒ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠓ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠔ}}
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠕ}}
|-
|אותיות מרובעות
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| א
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ב
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ג
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ד
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ה
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ו
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ז
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ח
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ט
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| י
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| כ
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ל
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| מ
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| נ
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ס
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ע
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| פ
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| צ
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ק
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ר
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ש
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ת
|}


==היסטאָריע און באַציונגען==
==היסטאָריע און באַציונגען==
===אָפּשטאם און טערמינאָלאָגיע===
לויט דער טראַדיציאָנעלער אידישער ערקלערונג, וואָס שטאמט פון {{תנך|מלכים ב|יז}}, זענען די שומרונים אַ געמיש פון אַ קליינער איבערבלייבעניש פון די עשׂרת השבטים און פרעמדע פעלקער (פון בבל, כותה, עוא, חמת און ספרוים) וואָס קעניג סרגון פון אַשור האָט באַזעצט אין שומרון, נאָך דעם ווי ער האָט פאַרטריבן איבער 27 טויזנט אידן פון דאָרט (אין [[יארן ג' אלפים - ג'צ"ט|ג' אלפים ל"ח]] לבריאת עולם{{הערה|שם=באדער|באדער}} אדער [[יארן ג'ר' - ג'רצ"ט|ג'רי"א]] דורך סנחריב{{הערה|{{סדר הדורות|ימות עולם|ג'רי"א}}}}). אין דער תלמוד און אין די מדרשים ווערן זיי אָנגערופן כותים, וואַרשיינליך דערפאַר ווייל די מענטשן פון כותה זענען געווען די וויכטיגסטע צווישן די ניי-אָנגעקומענע.
די חכמים פלעגן זיי רופן "'''גירי אַריות'''" (גויים וואָס האָבן זיך מגייר געווען צוליב מורא פאַר לייבן). דאָס רעפלעקטירט די דערציילונג אַז ג־ט האָט אַרויפגעשיקט לייבן אויף די ניי-באַזעצטע פעלקער, ווייל זיי האָבן נישט געהאַלטן זיינע מצוות. דערפאַר האָט מען געבראַכט אַ כהן פון די אַרויסגעטריבענע צו לערנען מיט זיי די געזעצן פונעם "שומרונ'ער ג־ט", וועלכער האָט זיי דאַן באַלערנט מורא צו האָבן פאַר דעם ג־ט פון ישׂראל{{הערה|שם=באדער}}.
===דער שפּאַלט מיט אידנטום===
===דער שפּאַלט מיט אידנטום===
די שומרונים און די אידן זענען די קינדער פון די צפונדיגע שבטים פון ישראל און די קינדער פון יהודה צו דרום, און זייער שייכות איז די מערסט באַדייטנדע און אַנהאַלטענע שייכות וואָס ווערט אויסגעפאָרשט אין די מקורים.
די שומרונים גלויבן אַז זיי זענען די קינדער פון די צפונדיגע שבטים פון ישראל און די אידן זענען די קינדער פון יהודה צו דרום. דער שפּאַלט האָט זיך לויט זיי אָנגעהויבן ווען די צפונדיגע ישׂראלים און די דרומדיגע יהודים האָבן זיך געזעצט אויף צוויי פאַרשידענע טראַיעקטאָריעס: די שומרונים פאַרערן הר גריזים, און די אידן פאַרערן הר ציון און ירושלים. אין שומרונישער מסורה, איז דאָס די תנ"כישע "שיידונג פון די וועגן".


קאָנפליקט: די שומרונים גלויבן אַז דער שפּאַלט האָט זיך אָנגעהויבן ווען די צפונדיקע ישׂראלים און די דרומדיקע יהודים האָבן זיך געזעצט אויף צוויי פאַרשידענע טראַיעקטאָריעס: די שומרונים פאַרערן הר גריזים, און די אידן פאַרערן הר ציון און ירושלים. אין שומרונישער מסורה, איז דאָס די ביבלישע "שיידונג פון די וועגן".
די באַציונגען צווישן אידן און שומרונים זענען געווען קאָמפּלעקס און פאַרשידנאַרטיג אין לויף פון די יאָרהונדערטער. טראַדיציאָנעלע שׂינאה צווישן אידן און שומרונים האָט געפירט צו קאָמפּליצירטע באַציאונגען. שומרונים פלעגן רופן ירושלים מיט דער שפּאָט "ארור שלם"{{הערה|שם=פייןאבישע}}{{הערה|1=פלורנטין, מ׳ (מהדיר), 1999, ''התולדה - כרוניקה שומרונית: מקור, תרגום, פירוש'', ירושלים, 88}}.


אידישע פּאָלעמיק: אידן האָבן גערופן די שומרונים "כותים", מיינט, אַז זיי זענען נישט קיין עכטע מיטגלידער פון כּלל ישראל. דער נאָמען שפּיגלט אָפּ דעם מיינונג אַז זיי זענען פון פרעמדן אָפּשטאַם (פון Kutha אין פּערסיע). חז"ל, ספּעציעל אין די שפּעטע אַנטיק צייטן, האָט אַריינגעלייגט די שומרונים אין אַ לימינאַלער קאַטעגאָריע פון נישט־אינגאַנצן גויים און נישט־אינגאַנצן ישׂראלים.
די הלכה האָט געגעבן פאַר די כותים אַ באַזונדערן מעמד, אָפטמאַל אויסדריקנדיג אַן אַמביוואַלענטע שטעלונג.
 
• אין דער צייט פון עזרא הסופר און זרבבל, איז אַ חרם אַרויפגעטון געוואָרן אויף די כותים, אַז אַ איד זאָל נישט עסן "פת כותי", און ווער עס עסט דאָס ברויט פון אַ שומרוני, איז גלייך ווי ער וואָלט געגעסן "בשׂר חזיר"{{הערה|{{תנחומא|וישב|ב}}}}. אין דער משנה איז דאָ אַ מחלוקת וועגן דעם{{הערה|{{משנה|שביעית|ח|י}}}}, אָבער די דאָזיגע מיינונג שטאַמט פון אַ הויכפּונקט פון קאָנפליקט.
 
• רבי יוחנן האָט געהאַלטן אַז זיי זענען נישט פּאַסיג פאַר חתונה מיט אידן{{הערה|{{ירושלמי|גיטין|א|ד}}}}..
 
• פון דער אַנדערער זייט, האָבן טייל חכמים געזאָגט אַז מען דאַרף זיי באַטראַכטן ווי "גרי אמת" (אמתע גרים). רבן שמעון בן גמליאל האָט געזאָגט, אַז אַ שומרוני איז "גלייך ווי אַ איד לכל דבר"{{הערה|1= ירושלמי דמאי א}}, און אַז "יעדן מצוה וואָס די כותים האָבן אָנגענומען, היטן זיי מער דקדק'ניג ווי אידן"{{הערה|1=תוספתא [ליברמן], פסחא ב, ג, עמ' 145; ילקוט שמעוני על נ"ך רל״ד}}.
 
• מען האָט פאַרבאָטן צו פאַרקויפן קדושה־זאַכן אָדער געווער פאַר כותים, ווי פאַר גויים{{הערה|1=תוספתא ]צוקרמנדל[, עבודה זרה ב, ח, עמ' 462–463(.}}.


חשמונאישע מלחמות: די באַציאונגען זענען געווען קאָמפּליצירט אין דער גרעקאָ־רוימישער וועלט. יוחנן הורקנוס א', אַ חשמונאישער מלך, האָט חרוב געמאַכט דעם שומרונישן "טעמפּל" אויף הר גריזים אין 111–110 פאַר דער געווענליכער ציילונג, אַ געשעעניש וואָס איז געפייערט געוואָרן אין ירושלים.
חשמונאישע מלחמות: די באַציאונגען זענען געווען קאָמפּליצירט אין דער גרעקאָ־רוימישער וועלט. יוחנן הורקנוס א', אַ חשמונאישער מלך, האָט חרוב געמאַכט דעם שומרונישן "טעמפּל" אויף הר גריזים אין 111–110 פאַר דער געווענליכער ציילונג, אַ געשעעניש וואָס איז געפייערט געוואָרן אין ירושלים.
שורה 72: שורה 135:
טראָץ דער טעאָרעטישער שפּאַלט, זענען געווען פאַלן פון קלאָרקייט און געזעלשאַפטלעכן קאָנטאַקט.
טראָץ דער טעאָרעטישער שפּאַלט, זענען געווען פאַלן פון קלאָרקייט און געזעלשאַפטלעכן קאָנטאַקט.


ראַבּינישע מיינונגען: אין דעם צווייטן יאָרהונדערט נאָך דער געווענליכער ציילונג (CE), האָבן טייל חכמים געזען די שומרונים בייסיק גוט. רבן שמעון בן גמליאל האָט געזאָגט אַז יעדער מצוה וואָס די שומרונים האָבן אָנגענומען, זענען זיי מער אָפּגעהיט דערין ווי ישׂראל. די משנה האָט געלאָזט אַ כותי אַריינצונעמען אין דער [[זימון]] ביים בענטשן.
חז"לישע מיינונגען: אין די תקופת התנאים, האָבן טייל חכמים געזען די שומרונים בעיסיקלי גוט. [[רבן שמעון בן גמליאל]] האָט געזאָגט אַז יעדער מצוה וואָס די שומרונים האָבן אָנגענומען, זענען זיי מער אָפּגעהיט דערין ווי ישׂראל. די משנה האָט געלאָזט אַ כותי אַריינצונעמען אין דער [[זימון]] ביים בענטשן{{הערה|{{משנה|ברכות|ז|א}}}}{{הערה|1=JOSEPH L. ANGEL, "Jews and Samaritans from the Hasmoneans to the Mishnah"}}. אָבער שפּעטערדיגע [[אמוראים]] האָבן פאַרשאַרפט די האַרטע מיינונגען, כאָטש זיי האָבן נישט אינגאַנצן אָפּגעוואָרפן זייער מיטגלידערשאַפט אין דעם ישׂראלישן פּאָליטי{{הערה|1=SHANA STRAUCH SCHICK AND STEVEN FINE, "Rabbis and Samaritans in Late Antiquity"}}.


שולן: שומרונישע שולן (וועלכע ווערן גערופן "בתי מקדש") פון שפּעטערדיגן אַנטיק זענען געווען גאָר ענליך צו אידישע שולן, אַרויסווייזנדיג אַ המשך פון קולטורעלן אויסטויש.
שולן: שומרונישע שולן (וועלכע ווערן גערופן "בתי מקדש") פון שפּעטערדיגן אַנטיק זענען געווען גאָר ענליך צו אידישע שולן, אַרויסווייזנדיג אַ המשך פון קולטורעלן אויסטויש.
• געשפּאַנטע קאָמוניקאַציע: דורך דער [[קאירא גניזה|קאַיראָ גניזה]] ווייסן מיר אַז אין מיטל־אַלטער האָבן ערליכע אידן און שומרונים געטיילט אַ געוויסע קאָמיטעט און אַפילו אַמאָל געלעבט בשותּפות{{הערה|JESSE ABELMAN, "Jews and Samaritans in the High Middle Ages"}}.
• קראישע באַציונגען: [[אברהם פירקאוויטש|אברהם פירקאָוויטש]], אַ קראישער פירער, האָט געזען די שומרונים ווי ברידער פון די קראים, וועלכע האָבן אָפּגעוואָרפן ערליכע אידנטום. פירקאָוויטש האָט געזאַמלט די גרעסטע קאָלעקציע פון שומרונישע מאַנוסקריפּטן אין דער וועלט (1,341 אייטעמס){{הערה|GOLDA AKHIEZER, "Abraham Firkovich, Karaism, and the Samaritans"}}.


===דער שומרונישער כּהן גדול===
===דער שומרונישער כּהן גדול===
דער כּהן גדול איז דער העכסטער רעליגיעזער און קהילשער פירער.
דער שומרונישער "כּהן גדול" איז דער העכסטער רעליגיעזער און געמיינדע פירער. די כּהונה שטאמט לויט זייער מסורה פון אהרן דורך פינחס. דער כּהן גדול איז אַ דיסטינקטע אינסטיטוציע געוואָרן אין דער פּערסישער/העלעניסטישער תקופה. די אַלטע כראָניקלען, ווי די Tulidah, רעקאָרדירן אַ קאָנטינואירליכע גענעאַלאָגיע פון כּהנים{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Samaritan_High_Priest}}.


באַבאַ ראַבאַ: אַ לעגענדאַרער העלד, וואָס ווערט באַשריבן אין די שומרונישע כראָניקלען ווי דער פירער פון אַ שומרונישן רענעסאַנס און אַן אויפשטאַנד קעגן רוים. מען גיט אים קרעדיט פאַרן בויען פילע שולן אין שומרון.
בבא רבה ({{שריפט/שומרון|ࠁࠢࠁࠢࠀ ࠓࠠࠁࠠࠄ}}) ווערט באַשריבן אין די שומרונישע כראָניקלען ווי אַ לעגענדאַרער העלד, וועלכער האָט געפירט אַ שומרונישן רענעסאַנס און אַן אויפשטאַנד קעגן רוים. מען גיט אים קרעדיט פאַרן בויען פילע שולן אין שומרון.


כהן גדול יעקב בן אהרן (1874–1916): ער האָט געדינט אַ לאַנגע צייט און האָט שטאַרק קאָמוניקירט מיט מערב'דיגע געלערנטע און פּראָטעסטאַנטן, ווי אויך אידישע געלערנטע, כּדי צו שטיצן זיין קהילה. ער איז געווען אַ סאָרט "מעדיע שטערן" פון דער צייט.
כהן גדול יעקב בן אהרן (1874–1916) האָט געדינט אַ לאַנגע צייט און האָט שטאַרק קאָמוניקירט מיט מערב'דיגע געלערנטע און פּראָטעסטאַנטן, ווי אויך אידישע געלערנטע, כדי צו שטיצן זיין קהילה. ער איז געווען אַ סאָרט "מעדיע שטערן" פון דער צייט.


===מאָדערנע באַציונגען און דער ישׂראל'דיגער רענעסאַנס===
===מאָדערנע באַציונגען און דער ישׂראל'דיגער רענעסאַנס===
די שומרונים האָבן געליטן פון אַ סכּנת כּליון אינעם 19טן יאָרהונדערט, אָבער האָבן באַקומען הילף פון אייראָפּעישע און פון דעם הויפּט־רב פון ירושלים, וואָס האָט געהאָלפן זיי אויסמיידן דעם גורל.
די שומרונים האָבן געליטן פון אַ סכּנת כּליון אינעם 19טן יאָרהונדערט, אָבער האָבן באַקומען הילף פון אייראָפּעישע און פון דעם הויפּט־רב פון ירושלים, וואָס האָט געהאָלפן זיי אויסמיידן דעם גורל.


מאָזעס גאַסטער: דער פאָלקלאָריסט און פריער ציוניסטישער פירער, מאָזעס גאַסטער, האָט געזען די שומרונים ווי געטרייע עדות פון אַ טראַדיציע וואָס קומט פון אַ געמיינזאַמען וואָרצל מיט די אידן. ער האָט גענוצט אַ ספּעציעל געבויטער שומרוניש־אידישער שרייבמאַשין כּדי צו פירן אַ קאָרעספּאָנדענץ מיט דעם כּהן גדול יעקב בן אהרן אין אַ ביבליזירטער העברעאישער שפּראַך.
מאָזעס גאַסטער: דער פאָלקלאָריסט און פריער ציוניסטישער פירער, משה גאַסטער, האָט געזען די שומרונים ווי געטרייע עדות פון אַ טראַדיציע וואָס קומט פון אַ געמיינזאַמען וואָרצל מיט די אידן. ער האָט גענוצט אַ ספּעציעל געבויטער שומרוניש־אידישער שרייבמאַשין כּדי צו פירן אַ קאָרעספּאָנדענץ מיט דעם "כּהן גדול" יעקב בן אהרן אין אַ ביבליזירטער העברעאישער שפּראַך{{הערה|1=KATHARINA E. KEIM, "Moses Gaster and the Samaritans"}}.


יצחק בן־צבי: דער צווייטער פּרעזידענט פון מדינת ישׂראל, יצחק בן־צבי, איז געווען אַ הויפּט געלערנטער פון שומרוניזם און אַ גרויסער וועלפאַרטער פון דער קהילה. ער האָט זיי געהאָלפן מיט געפינען אידישע ווייבער כּדי צו לייזן די קריטישע מאַנגל פון כּלות. ער האָט אויך געהאָלפן מיט לעבנס־ראַטעווענדיגע געלטער פאַר דער קהילה אין שכם. בן־צבי האָט באַטראַכט די שומרונים ווי אַ וויכטיגן טייל פון דער ישׂראלדיגער דערציילונג, וואָס האָבן אָנגעהאַלטן אַ פיזישע און רוחניותדיגע עקזיסטענץ אין ארץ־ישׂראל ווען זי איז געווען כּמעט אינגאַנצן ליידיג פון אידן.
יצחק בן־צבי: דער צווייטער פּרעזידענט פון מדינת ישׂראל, יצחק בן־צבי, איז געווען אַ הויפּט געלערנטער פון שומרוניזם און אַ גרויסער וועלפאַרטער פון דער קהילה. ער האָט זיי געהאָלפן מיט געפינען אידישע ווייבער כּדי צו לייזן די קריטישע מאַנגל פון כּלות. ער האָט אויך געהאָלפן מיט לעבנס־ראַטעווענדיגע געלטער פאַר דער קהילה אין שכם. בן־צבי האָט באַטראַכט די שומרונים ווי אַ וויכטיגן טייל פון דער ישׂראלדיגער דערציילונג, וואָס האָבן אָנגעהאַלטן אַ פיזישע און רוחניותדיגע עקזיסטענץ אין ארץ־ישׂראל ווען זי איז געווען כּמעט אינגאַנצן ליידיג פון אידן.
שורה 94: שורה 161:
==צענטראַלע הייליקייטן און פּראַקטיקן==
==צענטראַלע הייליקייטן און פּראַקטיקן==
===הר גריזים===
===הר גריזים===
[[הר גריזים]] איז פאַר די שומרונים דער אַקסעס מוּנדי (Axis Mundi), דער צענטער פון דער וועלט. עס ווערט גערופן דער "באַרג פון ברכות".
[[הר גריזים]] איז פאַר די שומרונים דער אַקסיס מונדי (Axis Mundi), דער צענטער פון דער וועלט. עס ווערט גערופן דער "באַרג פון ברכות".


• בויען: די שומרונים האָבן געהאַט אַן אָרגאַניזירט קולטישע צענטער דאָ שוין אין דער פּערסישער תקופה (אַרום 5טן יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג).
די שומרונים האָבן געהאַט אַן אָרגאַניזירט קולטישע צענטער דאָ שוין אין דער פּערסישער תקופה (אַרום 5טן יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג).


• געבעט ריכטונג: שומרונישע שולן זענען געווענליך אַליינד (aligned) צום הר גריזים.
• געבעט ריכטונג: שומרונישע שולן זענען געווענליך אַליינד (aligned) צום הר גריזים.
שורה 103: שורה 170:


===שבת און פעסטיוואַלן===
===שבת און פעסטיוואַלן===
די שומרונים זענען זייער געטריי אין היטן די תורה. זיי זענען פּענטאַטעכואַלן, וואָס מיינט אַז זיי פאָלגן אויסשליסליך די געשריבענע תורה אָן דער אידישער בעל־פּה טראַדיציע.
די שומרונים זענען זייער געטריי אין היטן די תורה. זיי זענען פּענטאַטעכואַלן, וואָס מיינט אַז זיי פאָלגן אויסשליסליך די געשריבענע תורה אָן דער אידישער בעל־פּה טראַדיציע. זיי האַלטן זיך שטרענג צו די הלכות פון טומאת נדה.


• סוכות: פריער האָבן שומרונים געבויט סוכות אינדרויסן, אָבער היינט בויען זיי זיי אינעווייניג אין זייערע הייזער, וואָס דינט ווי אַ געלעגנהייט פאַר גאַסטפריינדקייט און אויסרייכונג.
• שבת: זיי האַלטן זיך שטרענג אין אפּהיטן פון נוצן פייער אויפן שבת, וואָס איז ענליך צו געוויסע קראישע פּראַקטיקן.


• שבת: זיי האַלטן זיך שטרענג צו די הלכות פון ריטואַלער אומריינקייט און אפּהיטן פון נוצן פייער אויפן שבת, וואָס איז ענליך צו געוויסע קראישע פּראַקטיקן.
• סוכות: פריער האָבן שומרונים געבויט סוכות אינדרויסן, אָבער היינט בויען זיי זיי אינעווייניג אין זייערע הייזער, וואָס דינט ווי אַ געלעגנהייט פאַר גאַסטפריינדקייט{{הערה|1=LAURA S. LIEBER (2022), "Sukkot in the Garden of Eden"}}.


===קהילות און אידענטיטעט היינט===
===קהילות און אידענטיטעט היינט===
די היינטיגע שומרונישע באַפעלקערונג איז צעטיילט צווישן דער חולון קהילה (וועלכע איז אינגאַנצן אינטעגרירט אין דער ישׂראלדיקער געזעלשאַפט) און דער קרית לוזה קהילה אויף הר גריזים (וועלכע האָט אַ קאָמפּליצירטערן פּלאַץ צווישן ישׂראלים און פּאַלעסטינער). זיי זענען טייל פון דער קולטורעלער מאָזאַיק פון מאָדערן ישׂראל.
די היינטיגע שומרונישע באַפעלקערונג איז צעטיילט צווישן דער חולון קהילה (וועלכע איז אינגאַנצן אינטעגרירט אין דער ישׂראלדיגער געזעלשאַפט) און דער קרית לוזה קהילה אויף הר גריזים (וועלכע האָט אַ קאָמפּליצירטערן פּלאַץ צווישן ישׂראלים און פּאַלעסטינער). זיי זענען טייל פון דער קולטורעלער מאָזאַיק פון מאָדערן ישׂראל.


• בילדונג און אויסדערייכונג: פיגורן ווי רצון צדקה און זיינע זין בנימים און יפת צדקה האָבן געשאַפן אַ בריק צווישן דער קהילה און דער מאָדערנער ישׂראלדיקער קולטור. בנימים צדקה אַליין האָט געגרינדעט דעם A.B. – The Samaritan News, וואָס ווערט פּובליקירט אין פיר שפּראַכן און איז אַ רעפּאָזיטאָרי פון שומרונישן לעבן און קולטור.
• בילדונג און אויסדערייכונג: פיגורן ווי רצון צדקה און זיינע זין בנימים און יפת צדקה האָבן געשאַפן אַ בריק צווישן דער קהילה און דער מאָדערנער ישׂראלדיקער קולטור. בנימים צדקה אַליין האָט געגרינדעט דעם A.B. – The Samaritan News, וואָס ווערט פּובליקירט אין פיר שפּראַכן און איז אַ רעפּאָזיטאָרי פון שומרונישן לעבן און קולטור.
שורה 116: שורה 183:
• געשעפטן: אַ טייל שומרונים אויף הר גריזים מאַכן אַ לעבן פון שרייבן קמיעות פאַר אַראַבער און אידן אין שכם. שומרונישע טחינע (Tahini) ווערט פּראָדוצירט אויף הר גריזים דורך די קינדער פון דעם כּהן גדול, און ווערט פּראָדוצירט אונטער די הכשר פון בד"ץ [[עדה החרדית]].
• געשעפטן: אַ טייל שומרונים אויף הר גריזים מאַכן אַ לעבן פון שרייבן קמיעות פאַר אַראַבער און אידן אין שכם. שומרונישע טחינע (Tahini) ווערט פּראָדוצירט אויף הר גריזים דורך די קינדער פון דעם כּהן גדול, און ווערט פּראָדוצירט אונטער די הכשר פון בד"ץ [[עדה החרדית]].


• מעראַדזשאַס: די קליינע באַפעלקערונג שטעלט אַן אָנהאַלטנדיגע סכּנה פאַרן המשך פון דער קהילה. אינטערעסאַנט איז דער פאַקט אַז שומרונישע מענער הייראַטן היינט אַ מאָל אידישע נשים. דאָס פאַרווערט די קהילה אָבער שטרענג פאַר שומרונישע פרויען צו הייראַטן נישט־שומרונישע מענער.
• חתונות: די קליינע באַפעלקערונג שטעלט אַן אָנהאַלטנדיגע סכּנה פאַרן המשך פון דער קהילה. אינטערעסאַנט איז דער פאַקט אַז שומרונישע מענער הייראַטן היינט צומאָל אידישע נשים. דאָס פאַרווערט די קהילה אָבער שטרענג פאַר שומרונישע פרויען צו הייראַטן נישט־שומרונישע מענער.


==דרויסנדיגע לינקס==
==דרויסנדיגע לינקס==

יעצטיגע רעוויזיע זינט 19:20, 23 נאוועמבער 2025

דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס).

די שומרונים (אין חז"ל: כותים; שומרונישער העברעאיש: ࠔࠠࠌࠝࠓࠩࠉࠌ‎, "שמרים"), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע קלעימט דירעקטע אָפּשטאַמונג פון די אוראַלטע שבטים פון אפרים און מנשה פון די צפונ'דיגע שבטים פון ישראל.

די סעקטע איז היינט זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן (פּער 2024), וועלכע וואוינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין קרית לוזה אויף הר גריזים (אין שומרון, וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות") און אין דער שטאָט חולון.

זייער רעליגיע איז אַ פאָרעם פון אידישקייט וואָס צענטרירט זיך אַרום זייער אייגענער נוסח פונעם חומש (די ערשטע פינף ספרים פון תנ"ך). זיי אַנערקענען נישט די אַנדערע ספרים פונעם תנ"ך. הר גריזים, וועלכער געפינט זיך לעבן שכם, איז זייער הייליגסטער אָרט. זיי גלויבן אין דעם קומענדיגן משיח, וואָס ווערט גערופן תהב.

דער רעליגיעזער הויפּט פון דער קהילה איז דער שומרונישער כּהן גדול, אַן אַמט וואָס זיי האַלטן איז אָנגעהאַלטן געוואָרן כּסדר פאַר די לעצטע 3,600 יאָר זינט אהרן הכהן, דורך זיין אייניקל פינחס, אין אַ קאָנטינואירליכער ירושה פון איבער 130 דורות.

רעליגיעזע דאָקטרינעס און טעקסטן

די שומרונישע רעליגיע, שומרוניזם, איז אַן אַברהמישע מאָנאָטעאיסטישע רעליגיע[1]. די רעליגיעזע געזעצן און געטרוי זענען באַזירט אויף אַ אויסשליסליכער היטונג פון דער תורה[2].

די שומרונים פאַרמאָגן אַ קאַקאָפאָניע פון מעמואַרן און דאָקומענטן, אַריינגערעכנט זייער אייגענער ליטעראַטור, ווי אויך דערציילונגען פון אידן, קריסטן און מוסולמענער וועגן זיי.

דער שומרונישער חומש

דער שומרונישער חומש (נוסח שומרון) איז זייער איינציגע הייליגע שריפט, וועלכע באַשטייט נאָר פון די פינף ספרים פון משה. זיי אנערקענען קיין אַנדער ספר ווי הייליגע שריפט.

טעקסטואַלע אונטערשיידן: דער שומרונישער חומש איז בפירוש נישט דער זעלבער ווי דער אידישער מסורה-טעקסט. עס זענען דאָ אַרום 6,000 וואַריאַנטן צווישן די צוויי ווערסיעס. רוב זענען קליינע אָרטאָגראַפישע אָדער גראַמאַטישע דיפערענצן, ווי למשל דער מער אָפטער באַנוץ פון "מלא" (פולער אויסלייג) אין נוסח שומרון, אָבער אַרום 40 זענען סובסטאַנטיווע אַלטעראַציעס[3].

אידעאָלאָגישער פאָקוס: די ארום 40 סובסטאַנטיווע ענדערונגען רעפלעקטירן די שומרונישע טעאָלאָגישע אידעאָלאָגישע איבערצייגונגען. די מערסט באדייטנדע אַלטעראַציעס זענען די עקספּליציטע באַפעסטיגונג פון הר גריזים ווי דער אייביגער אויסדערוועלטער אָרט פאַר גאָטס דינסט. צום ביישפּיל, אין שמות כ' און דברים י"א און כ"ז, האָט דער נוסח שומרון א פאָרעם וואָס מאַנדאַטירט א מזבח אויף הר גריזים. לויט די שומרונים, איז הר גריזים שוין "אויסגעקליבן" געוואָרן דורך גאָט אין דער צייט פון די אבות[4].

פריע ווערסיעס: דער נוסח שומרון שטאַמט פון אַן "עקספּאַנסיאָניסטישן פּרע־שומרונישן" טעקסטואַלן טיפּ וואָס האָט צירקולירט אין פּאַלעסטינע אין דער צווייטער בית־המקדש תקופה. ער האָט אַרום 1,900 וואַריאַנטן וואָס שטימען מיט דער סעפּטואַגינטע (LXX, דער אוראַלטער גריכישער איבערזעצונג) קעגן דעם מסורה-טעקסט. די דערגרייכונגען פון די ים־המלח מגילות האָבן געוויזן אַז אַ טעקסטואַלע פאָרעם ענליך צום נוסח שומרון איז געווען בנמצא שוין אין דער צווייטער יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג (BCE)[4].

דער אבישע מגילה

די אבישע מגילה איז דאָס טייערסטע פאַרמעגן פון די שומרים. די דאָזיגע מגילה איז די פיזישע פאַרבינדונג צווישן דער הייליגער צייט פון דער תורה און דער היינטיגער צייט.

שומרונישע טראַדיציע: די שומרונים האַלטן אַז די מגילה איז געשריבן געוואָרן דורך אבישוע בן פינחס (דער אייניקל פון אהרן) אין יאָר דרייצן נאָכן אַריינגאַנג פון די בני ישראל אין ארץ־כּנען, און אַז זי איז דער גאַראַנטאָר פון דער התגלות ביים סיני.

תשקיל: די מגילה אַנטהאַלט אַ קריפּטאָגראַם, באַקאַנט ווי דער תשקיל, וועלכער איז אַריינגעוועבט אין דעם גוף פונעם תורה־טעקסט, וואָס די שומרונים האַלטן איז אבישע'ס אוראַלטער קאָלאָפאָן.

די מגילה ווערט היינט געזען דורך געלערנטע ווי אַ צוזאַמענשטעל פון אַלטע פראַגמענטן פון מיטל־אַלטערדיגע מאַנוסקריפּטן (פון צווישן 12טן און 14טן יאָרהונדערט), וואָס זענען צונויפגעשפּלינטערט געוואָרן. זי איז אַן אַרבעט פון דורות סופרים, וואָס האָבן עס פאַרזאַמלט און רעפּאַרירט איבער לאַנגע צייטן אינעם 16טן, 17טן און 18טן יאָרהונדערט. משה גאַסטער האָט באַמערקט אַז זי באַשטייט "הויפּטזעכליך פון אַ מאַסע פון פליקעס". די מגילה איז אַ "מעטאַפאָר פאַר דעם אומפולקאמען צושטאַנד פון דער וועלט זינט דעם גרויסן שפּאַלט פון די שבטים, ביז דעם משיחישן קומען פון טאַהאַב" (Tahab)[4].

דער אבישע מגילה איז קיין מאָל נישט געווען צום פאַרקויפן, כאָטש אייראָפּעישע זאַמלער האָבן שטאַרק געשטרעבט צו קריגן שומרונישע ביכער. זי ווערט געהאַלטן אין אַ גלאָזענעם קעסטל און ווערט נישט אַרויסגענומען, אַפילו נישט אויף גרויסע יום־טובים, ווען זי ווערט גענוצט צו בענטשן דעם עולם אין שול[4].

אַנדערע שריפטן

שומרונים האָבן אויך אַ ריי היסטאָרישע און ליטורגישע ווערק:

  • מימר מרקה (אדער תיבת מרקה): אַן אַראַמישער "מדרש" פון דעם 3טן אָדער 4טן יאָרהונדערט. דער געלערנטער זאב בן־חיים האָט עס איבערגעזעצט אויף העברעאיש אין 1988, אויפ'ן בקשה פון יצחק בן־צבי.
  • כראָניקלען: די תולידה (12טן י"ה), געשריבן הויפּטזעכליך אין העברעאיש, איז די פריסטע שומרונישע כראָניק באַקאַנט, וואָס איז גענוצט געוואָרן פון 1149 נאָך דער געווענליכער ציילונג, מיט דער עקזיסטירנדער ווערסיע פון 1346[5]. די כִּתַאבּ א-תַַּאְרִיח' פון אבו אַל-פתח, געשריבן אין 1355 אין אַראַביש, פאַראייניגט די שומרונישע פאַרגאַנגענהייט אין אַ קאָנסיסטענטער דערציילונג פון בריאה ביז יהושע[4].
  • ליטורגיע: דער Deftar איז אַ געבעט בוך מיט תפילות און פּיּוטים, וואָס איז אַלט פון 4טן יאָרהונדערט. ליטורגישע פּיּוּטים אין אַראַמיש פון די ביזאַנטישע צייטן, ווי פון עמרם דאַראַ און מאַרקה, זענען נאָך אַן אינטעגראַלער טייל פון שומרונישער ליטורגיע.

שפּראַכן און שריפט

די שומרונישע קולטור ניצט פיר שפּראַכן: העברעאיש, גריכיש, אַראַמיש און אַראַביש.

שומרוניש העברעאיש

שומרוניש העברעאיש (ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ‎, "עברית") איז אַ לייענען טראַדיציע וואָס ווערט גענוצט דורך די שומרונים צו ליינען ליטורגיש זייער חומש[6].

שפּראַך אַנטוויקלונג

די אוראַלטע העברעאישע שפּראַך האָט אויפגעהערט צו זיין אַ טאָג־טעגליכע גערעדטע שפּראַך פאַר די שומרונים, און איז געוואָרן נאָכפאָלגט דורך שומרוניש אַראַמיש. די אַראַמישע שפּראַך האָט אַליין אויפגעהערט צו זיין גערעדט צווישן דעם 10טן און 12טן יאָרהונדערט, און איז געוואָרן ערזעצט דורך לעוואַנטינער אַראַביש (ספּעציפיש, די שומרונישע וואַריאַנט פון פּאַלעסטינער אַראַביש).

די פאָנאָלאָגיע פון שומרוניש העברעאיש איז זייער ענליך צו דער פאָנאָלאָגיע פון שומרוניש אַראַביש, און ווערט גענוצט פאַר געבעטן. היינט, די רעדן שפּראַך צווישן שומרונים איז גלייך צעטיילט צווישן מאָדערן העברעאיש (אין חולון) און שומרוניש אַראַביש (אין קרית לוזה).

נאָך אַ ליטורגישער ווידער־אויפלעבונג פון שומרוניש העברעאיש האָט זיך אָנגעהויבן אַרום 1300, וואָס האָט רעזולטירט אין נייע העברעאישע פּיּוּטים.

שומרונישער אַלף־בית

שומרוניש העברעאיש ווערט געשריבן אין שומרונישן אַלף־בית, אַ דירעקטע ירושה פון דעם אוראַלטן כתב עברי.

דאָס איז אין קאָנטראַסט צו אַלע אַנדערע סאָרטן העברעאיש געשריבן דורך אידן, וועלכע נוצן דעם שפּעטערדיגן טראַדיציאָנעלן פירעקדיגן אַלף־בית (כתב אשורי). די אידן האָבן אָנגעהויבן צו נוצן דעם פירעקדיגן שריפט אין דער גלות בבל נאָכן פארטרייבונג פון מלכות יהודה אינעם 6טן יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג. די שומרונים האָבן ווייטער גענוצט דעם כתב עברי, וועלכער האָט זיך אַנטוויקלט צו דעם שומרונישן אַלף־בית.

אין 1538 האָט Guillaume Postel אַרויסגעגעבן דעם שומרונישן אַלף־בית אין אייראָפּע. די שפּראַך איז געוואָרן באַקאַנט אין מער דעטאַל אין דער מערב'דיגער וועלט מיט דער פּובליקאַציע פון אַ מאַנוסקריפּט פון דעם שומרונישן חומש אין 1631 דורך Jean Morin.

שומרונישער אות ࠀ‎ ࠁ‎ ࠂ‎ ࠃ‎ ࠄ‎ ࠅ‎ ࠆ‎ ࠇ‎ ࠈ‎ ࠉ‎ ࠊ‎ ࠋ‎ ࠌ‎ ࠍ‎ ࠎ‎ ࠏ‎ ࠐ‎ ࠑ‎ ࠒ‎ ࠓ‎ ࠔ‎ ࠕ‎
אותיות מרובעות א ב ג ד ה ו ז ח ט י כ ל מ נ ס ע פ צ ק ר ש ת

היסטאָריע און באַציונגען

אָפּשטאם און טערמינאָלאָגיע

לויט דער טראַדיציאָנעלער אידישער ערקלערונג, וואָס שטאמט פון מלכים ב' יז, זענען די שומרונים אַ געמיש פון אַ קליינער איבערבלייבעניש פון די עשׂרת השבטים און פרעמדע פעלקער (פון בבל, כותה, עוא, חמת און ספרוים) וואָס קעניג סרגון פון אַשור האָט באַזעצט אין שומרון, נאָך דעם ווי ער האָט פאַרטריבן איבער 27 טויזנט אידן פון דאָרט (אין ג' אלפים ל"ח לבריאת עולם[7] אדער ג'רי"א דורך סנחריב[8]). אין דער תלמוד און אין די מדרשים ווערן זיי אָנגערופן כותים, וואַרשיינליך דערפאַר ווייל די מענטשן פון כותה זענען געווען די וויכטיגסטע צווישן די ניי-אָנגעקומענע.

די חכמים פלעגן זיי רופן "גירי אַריות" (גויים וואָס האָבן זיך מגייר געווען צוליב מורא פאַר לייבן). דאָס רעפלעקטירט די דערציילונג אַז ג־ט האָט אַרויפגעשיקט לייבן אויף די ניי-באַזעצטע פעלקער, ווייל זיי האָבן נישט געהאַלטן זיינע מצוות. דערפאַר האָט מען געבראַכט אַ כהן פון די אַרויסגעטריבענע צו לערנען מיט זיי די געזעצן פונעם "שומרונ'ער ג־ט", וועלכער האָט זיי דאַן באַלערנט מורא צו האָבן פאַר דעם ג־ט פון ישׂראל[7].

דער שפּאַלט מיט אידנטום

די שומרונים גלויבן אַז זיי זענען די קינדער פון די צפונדיגע שבטים פון ישראל און די אידן זענען די קינדער פון יהודה צו דרום. דער שפּאַלט האָט זיך לויט זיי אָנגעהויבן ווען די צפונדיגע ישׂראלים און די דרומדיגע יהודים האָבן זיך געזעצט אויף צוויי פאַרשידענע טראַיעקטאָריעס: די שומרונים פאַרערן הר גריזים, און די אידן פאַרערן הר ציון און ירושלים. אין שומרונישער מסורה, איז דאָס די תנ"כישע "שיידונג פון די וועגן".

די באַציונגען צווישן אידן און שומרונים זענען געווען קאָמפּלעקס און פאַרשידנאַרטיג אין לויף פון די יאָרהונדערטער. טראַדיציאָנעלע שׂינאה צווישן אידן און שומרונים האָט געפירט צו קאָמפּליצירטע באַציאונגען. שומרונים פלעגן רופן ירושלים מיט דער שפּאָט "ארור שלם"[4][9].

די הלכה האָט געגעבן פאַר די כותים אַ באַזונדערן מעמד, אָפטמאַל אויסדריקנדיג אַן אַמביוואַלענטע שטעלונג.

• אין דער צייט פון עזרא הסופר און זרבבל, איז אַ חרם אַרויפגעטון געוואָרן אויף די כותים, אַז אַ איד זאָל נישט עסן "פת כותי", און ווער עס עסט דאָס ברויט פון אַ שומרוני, איז גלייך ווי ער וואָלט געגעסן "בשׂר חזיר"[10]. אין דער משנה איז דאָ אַ מחלוקת וועגן דעם[11], אָבער די דאָזיגע מיינונג שטאַמט פון אַ הויכפּונקט פון קאָנפליקט.

• רבי יוחנן האָט געהאַלטן אַז זיי זענען נישט פּאַסיג פאַר חתונה מיט אידן[12]..

• פון דער אַנדערער זייט, האָבן טייל חכמים געזאָגט אַז מען דאַרף זיי באַטראַכטן ווי "גרי אמת" (אמתע גרים). רבן שמעון בן גמליאל האָט געזאָגט, אַז אַ שומרוני איז "גלייך ווי אַ איד לכל דבר"[13], און אַז "יעדן מצוה וואָס די כותים האָבן אָנגענומען, היטן זיי מער דקדק'ניג ווי אידן"[14].

• מען האָט פאַרבאָטן צו פאַרקויפן קדושה־זאַכן אָדער געווער פאַר כותים, ווי פאַר גויים[15].

חשמונאישע מלחמות: די באַציאונגען זענען געווען קאָמפּליצירט אין דער גרעקאָ־רוימישער וועלט. יוחנן הורקנוס א', אַ חשמונאישער מלך, האָט חרוב געמאַכט דעם שומרונישן "טעמפּל" אויף הר גריזים אין 111–110 פאַר דער געווענליכער ציילונג, אַ געשעעניש וואָס איז געפייערט געוואָרן אין ירושלים.

רעלאַטיווע קלאָרקייטן אין אַנטיק

טראָץ דער טעאָרעטישער שפּאַלט, זענען געווען פאַלן פון קלאָרקייט און געזעלשאַפטלעכן קאָנטאַקט.

חז"לישע מיינונגען: אין די תקופת התנאים, האָבן טייל חכמים געזען די שומרונים בעיסיקלי גוט. רבן שמעון בן גמליאל האָט געזאָגט אַז יעדער מצוה וואָס די שומרונים האָבן אָנגענומען, זענען זיי מער אָפּגעהיט דערין ווי ישׂראל. די משנה האָט געלאָזט אַ כותי אַריינצונעמען אין דער זימון ביים בענטשן[16][17]. אָבער שפּעטערדיגע אמוראים האָבן פאַרשאַרפט די האַרטע מיינונגען, כאָטש זיי האָבן נישט אינגאַנצן אָפּגעוואָרפן זייער מיטגלידערשאַפט אין דעם ישׂראלישן פּאָליטי[18].

שולן: שומרונישע שולן (וועלכע ווערן גערופן "בתי מקדש") פון שפּעטערדיגן אַנטיק זענען געווען גאָר ענליך צו אידישע שולן, אַרויסווייזנדיג אַ המשך פון קולטורעלן אויסטויש.

• געשפּאַנטע קאָמוניקאַציע: דורך דער קאַיראָ גניזה ווייסן מיר אַז אין מיטל־אַלטער האָבן ערליכע אידן און שומרונים געטיילט אַ געוויסע קאָמיטעט און אַפילו אַמאָל געלעבט בשותּפות[19].

• קראישע באַציונגען: אברהם פירקאָוויטש, אַ קראישער פירער, האָט געזען די שומרונים ווי ברידער פון די קראים, וועלכע האָבן אָפּגעוואָרפן ערליכע אידנטום. פירקאָוויטש האָט געזאַמלט די גרעסטע קאָלעקציע פון שומרונישע מאַנוסקריפּטן אין דער וועלט (1,341 אייטעמס)[20].

דער שומרונישער כּהן גדול

דער שומרונישער "כּהן גדול" איז דער העכסטער רעליגיעזער און געמיינדע פירער. די כּהונה שטאמט לויט זייער מסורה פון אהרן דורך פינחס. דער כּהן גדול איז אַ דיסטינקטע אינסטיטוציע געוואָרן אין דער פּערסישער/העלעניסטישער תקופה. די אַלטע כראָניקלען, ווי די Tulidah, רעקאָרדירן אַ קאָנטינואירליכע גענעאַלאָגיע פון כּהנים[21].

בבא רבה (ࠁࠢࠁࠢࠀ ࠓࠠࠁࠠࠄ‎) ווערט באַשריבן אין די שומרונישע כראָניקלען ווי אַ לעגענדאַרער העלד, וועלכער האָט געפירט אַ שומרונישן רענעסאַנס און אַן אויפשטאַנד קעגן רוים. מען גיט אים קרעדיט פאַרן בויען פילע שולן אין שומרון.

כהן גדול יעקב בן אהרן (1874–1916) האָט געדינט אַ לאַנגע צייט און האָט שטאַרק קאָמוניקירט מיט מערב'דיגע געלערנטע און פּראָטעסטאַנטן, ווי אויך אידישע געלערנטע, כדי צו שטיצן זיין קהילה. ער איז געווען אַ סאָרט "מעדיע שטערן" פון דער צייט.

מאָדערנע באַציונגען און דער ישׂראל'דיגער רענעסאַנס

די שומרונים האָבן געליטן פון אַ סכּנת כּליון אינעם 19טן יאָרהונדערט, אָבער האָבן באַקומען הילף פון אייראָפּעישע און פון דעם הויפּט־רב פון ירושלים, וואָס האָט געהאָלפן זיי אויסמיידן דעם גורל.

מאָזעס גאַסטער: דער פאָלקלאָריסט און פריער ציוניסטישער פירער, משה גאַסטער, האָט געזען די שומרונים ווי געטרייע עדות פון אַ טראַדיציע וואָס קומט פון אַ געמיינזאַמען וואָרצל מיט די אידן. ער האָט גענוצט אַ ספּעציעל געבויטער שומרוניש־אידישער שרייבמאַשין כּדי צו פירן אַ קאָרעספּאָנדענץ מיט דעם "כּהן גדול" יעקב בן אהרן אין אַ ביבליזירטער העברעאישער שפּראַך[22].

יצחק בן־צבי: דער צווייטער פּרעזידענט פון מדינת ישׂראל, יצחק בן־צבי, איז געווען אַ הויפּט געלערנטער פון שומרוניזם און אַ גרויסער וועלפאַרטער פון דער קהילה. ער האָט זיי געהאָלפן מיט געפינען אידישע ווייבער כּדי צו לייזן די קריטישע מאַנגל פון כּלות. ער האָט אויך געהאָלפן מיט לעבנס־ראַטעווענדיגע געלטער פאַר דער קהילה אין שכם. בן־צבי האָט באַטראַכט די שומרונים ווי אַ וויכטיגן טייל פון דער ישׂראלדיגער דערציילונג, וואָס האָבן אָנגעהאַלטן אַ פיזישע און רוחניותדיגע עקזיסטענץ אין ארץ־ישׂראל ווען זי איז געווען כּמעט אינגאַנצן ליידיג פון אידן.

דער שומרונישער רענעסאַנס: דער טערמין, מעגליך געשמידט דורך דעם פאָלקלאָריסט דב נוי, רעפלעקטירט די לעצטע באַלד אַ יאָרהונדערט פון באַפעלקערונגס־וואַקס (פון 145 נפשות אין 1918 צו איבער 850 היינט), די גרינדונג פון קהילות אין חולון און קרית לוזה, און אַ פאַרגליווערט געפיל פון כּבוד און שטאָלץ.

צענטראַלע הייליקייטן און פּראַקטיקן

הר גריזים

הר גריזים איז פאַר די שומרונים דער אַקסיס מונדי (Axis Mundi), דער צענטער פון דער וועלט. עס ווערט גערופן דער "באַרג פון ברכות".

די שומרונים האָבן געהאַט אַן אָרגאַניזירט קולטישע צענטער דאָ שוין אין דער פּערסישער תקופה (אַרום 5טן יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג).

• געבעט ריכטונג: שומרונישע שולן זענען געווענליך אַליינד (aligned) צום הר גריזים.

• פּסח קרבן: דער יערליכער קרבן פּסח ווערט אָפּגעראָכטן אויף הר גריזים. דאָס איז אַ וויכטיגער ציבורדיגער געשעעניש; נאָך דער זעקס־טאָגיגער מלחמה אין 1967, איז דאָס איינגעגלידערט געוואָרן אין דער ישׂראלדיגער ציווילער רעליגיע, מיט טויזנטער צוקוקער און אָפיציעלע פּאַרטיציפּאַנטן.

שבת און פעסטיוואַלן

די שומרונים זענען זייער געטריי אין היטן די תורה. זיי זענען פּענטאַטעכואַלן, וואָס מיינט אַז זיי פאָלגן אויסשליסליך די געשריבענע תורה אָן דער אידישער בעל־פּה טראַדיציע. זיי האַלטן זיך שטרענג צו די הלכות פון טומאת נדה.

• שבת: זיי האַלטן זיך שטרענג אין אפּהיטן פון נוצן פייער אויפן שבת, וואָס איז ענליך צו געוויסע קראישע פּראַקטיקן.

• סוכות: פריער האָבן שומרונים געבויט סוכות אינדרויסן, אָבער היינט בויען זיי זיי אינעווייניג אין זייערע הייזער, וואָס דינט ווי אַ געלעגנהייט פאַר גאַסטפריינדקייט[23].

קהילות און אידענטיטעט היינט

די היינטיגע שומרונישע באַפעלקערונג איז צעטיילט צווישן דער חולון קהילה (וועלכע איז אינגאַנצן אינטעגרירט אין דער ישׂראלדיגער געזעלשאַפט) און דער קרית לוזה קהילה אויף הר גריזים (וועלכע האָט אַ קאָמפּליצירטערן פּלאַץ צווישן ישׂראלים און פּאַלעסטינער). זיי זענען טייל פון דער קולטורעלער מאָזאַיק פון מאָדערן ישׂראל.

• בילדונג און אויסדערייכונג: פיגורן ווי רצון צדקה און זיינע זין בנימים און יפת צדקה האָבן געשאַפן אַ בריק צווישן דער קהילה און דער מאָדערנער ישׂראלדיקער קולטור. בנימים צדקה אַליין האָט געגרינדעט דעם A.B. – The Samaritan News, וואָס ווערט פּובליקירט אין פיר שפּראַכן און איז אַ רעפּאָזיטאָרי פון שומרונישן לעבן און קולטור.

• געשעפטן: אַ טייל שומרונים אויף הר גריזים מאַכן אַ לעבן פון שרייבן קמיעות פאַר אַראַבער און אידן אין שכם. שומרונישע טחינע (Tahini) ווערט פּראָדוצירט אויף הר גריזים דורך די קינדער פון דעם כּהן גדול, און ווערט פּראָדוצירט אונטער די הכשר פון בד"ץ עדה החרדית.

• חתונות: די קליינע באַפעלקערונג שטעלט אַן אָנהאַלטנדיגע סכּנה פאַרן המשך פון דער קהילה. אינטערעסאַנט איז דער פאַקט אַז שומרונישע מענער הייראַטן היינט צומאָל אידישע נשים. דאָס פאַרווערט די קהילה אָבער שטרענג פאַר שומרונישע פרויען צו הייראַטן נישט־שומרונישע מענער.

דרויסנדיגע לינקס

רעפערענצן

  1. ↑ https://grokipedia.com/page/Samaritanism.
  2. ↑ https://grokipedia.com/page/Samaritan_Pentateuch.
  3. ↑ https://www.mdpi.com/2077-1444/11/2/85.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29.
  5. ↑ Encyclopaedia Judaica.
  6. ↑ עברית שומרונית.
  7. ↑ 7.0 7.1 באדער.
  8. ↑ רבי יחיאל היילפרין, סדר הדורות, ימות עולם, ג'רי"א.
  9. ↑ פלורנטין, מ׳ (מהדיר), 1999, התולדה - כרוניקה שומרונית: מקור, תרגום, פירוש, ירושלים, 88.
  10. ↑ מדרש תנחומא פרשת וישב פיסקא ב'.
  11. ↑ משנה, שביעית ח, י.
  12. ↑ תלמוד ירושלמי, מסכת גיטין, פרק א', הלכה ד'.
  13. ↑ ירושלמי דמאי א.
  14. ↑ תוספתא [ליברמן], פסחא ב, ג, עמ' 145; ילקוט שמעוני על נ"ך רל״ד.
  15. ↑ תוספתא ]צוקרמנדל[, עבודה זרה ב, ח, עמ' 462–463(.
  16. ↑ משנה, ברכות ז, א.
  17. ↑ JOSEPH L. ANGEL, "Jews and Samaritans from the Hasmoneans to the Mishnah"
  18. ↑ SHANA STRAUCH SCHICK AND STEVEN FINE, "Rabbis and Samaritans in Late Antiquity"
  19. ↑ JESSE ABELMAN, "Jews and Samaritans in the High Middle Ages"
  20. ↑ GOLDA AKHIEZER, "Abraham Firkovich, Karaism, and the Samaritans"
  21. ↑ https://grokipedia.com/page/Samaritan_High_Priest.
  22. ↑ KATHARINA E. KEIM, "Moses Gaster and the Samaritans"
  23. ↑ LAURA S. LIEBER (2022), "Sukkot in the Garden of Eden"
גענומען פון "https://yi.hamichlol.org.il/w/index.php?title=רוי:שומרונים&oldid=339407"