אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:ספארטא"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 19:20, 3 נאוועמבער 2025

דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס).

ביטע אריבערפירן

ספּאַרטאַ (צומאל שפּארטא; דאריש: Σπάρτα, Spártā; אַטיש: Σπάρτη, Spártē) איז געווען אַ שטאָט-שטאַט אין לאַקאָניע (Laconia), אַ טייל פון דעם פּעלאָפּאָנעז (Peloponnese) אין אוראלט גריכנלאנד. אין אוראלטע צייטן, איז די שטאַט געווען באַקאַנט ווי לאַקעדאַמאָן (Λακεδαίμων, Lakedaímōn), בשעת "ספּאַרטאַ" האָט זיך באצויגן צו איר הויפּטשטאָט, וואָס איז געווען אַ גרופּע פון פינף דערפער אין דעם טאָל פונעם עווראָטאַס טייך. ספּאַרטאַ איז געווארן איינער פון די גרעסטע מיליטערישע כוחות אין גריכנלאַנד אַרום 650 פאַר דער ציווילער רעכנונג, און האָט געהאַלטן דעם סטאַטוס ביז 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג.

די שפּאָרישקייט פון די חורבות אַרום דער מאָדערנער שטאָט אילוסטרירט דעם שטרענגן לעבנסשטייגער פון דער מיליטאַרישער אָליגאַרכיע, וועלכע האָט געקעניגט אין דער ספּאַרטאַנער שטאָט-שטאַט פונעם 6טן ביזן 2טן יארהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג.

נאָמען און טערמינאָלאָגיע

דער אַלטער ספּאַרטאַנישער שטאַט איז אָפט גערופן געוואָרן לאַקעדאַיִמאָן אין אַנטיקע מקורים, אַ טערמין וואָס האָט אָפט אַריינגענומען סיי די פולע בירגער (ספּאַרטיאַטן) סיי די פרייע נישט־בירגער (פּעריאָיקאָי). דער טערמין לאַקעדאַיִמאָניאַן איז געווען די קוועל פונעם באַרימטן לאַמבדאַ (Λ), דער בוכשטאַב וואָס איז געווען עמבלעמאַטיש אויף די ספּאַרטאַנישע האָפּליט שילדן. די שפּראַך פונעם ראַיאָן, לאַקאָניאַ, האָט געגעבן דעם נאָמען דעם באַקאַנטן וואָרט "לאַקאָניש" (Laconian), וואָס מיינט קורץ, קנאַפּ רעדן, אַ רעפערענץ צו דער סטעראָטיפּ פון די ספּאַרטאַנער ווי מענטשן פון ווייניג ווערטער^[1].

אויפקום

ספּאַרטאַ איז אַרויסגעקומען פון דאָרישע זידלונגען אַרום דעם 9טן יאָרהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג.

רעגירונג און אינסטיטוציעס

ליקורגוס

די פּאָליטישע סיסטעם איז באַשטאַנען פון אַ דואַלע מאָנאַרכיע ("צוויימאַכט/דיאַרכיע")^[2] מיט צוויי ירושה-מלכים, איינער פון די אַגיאַד (Agiad) און איינער פון דער אייריפּאָנטיד (Eurypontid) ליניעס. די מלכים זענען הויפּטזעכליך געווען מיליטערישע קאָמאַנדירן און הויכע גייסטליכע פיגורן.

די מלוכה איז אויך געווען געהערשט דורך די 'גערוזיאַ' (Gerousia), אַ ראַט פון 28 עלטערע מענטשן איבער 60 יאָר, וואָס האָבן געדינט לעבנסלאַנג, פּלוס די צוויי מלכים (סה"כ 30 מיטגלידער). זיי האָבן געהאַט דעם מאַנדאַט צו באַראָטן איבער פּאָליטיק און האָבן געהאַלטן יוריסדיקציע איבער קאַפּיטאַלע משפּטים^[3].

אויך זענען געווען די פינף עפאָרן (Ephors), יערליך עלעקטירטע אויפזעער וואָס האָבן אויסגעפירט די רעגירונגס-פונקציעס און געהאַט אויפזיכט איבער אַלע אָפיציעלע, אַריינגערעכנט די קעניגן. די עפאָרן זענען געווען אַ דעמאָקראַטישער קעגנגעוויכט, אויסגעקליבן פונעם גאַנצן בירגער-קאָרפּוס, אָבער אַריסטאָטל האָט קריטיקירט זייער מאַכט ווי צו דיקטאַטאָריש^[4].

די פאָלקס-פאַרזאַמלונג פון אַלע פולע מאַנסבילן-בירגער (ספּאַרטיאַטן) איבער 30 יאָר האט געהייסן די אַפּעללאַ (Apella). זיי האָבן געשטימט (יאָ אָדער ניין) אויף פאָרשלאגן וואָס די גערוזיאַ האָט שוין אַפּרואווט.

די אייגנארטיגע קאָנסטיטוציע און געזעלשאַפטליכע סיסטעם ווערן טראַדיציאָנעל צוגעשריבן צו דעם האַלב-מיטישן געזעצגעבער ליקורגוס (Lycurgus)^[5].

געזעלשאַפטליכע סטרוקטור

די קלאַסישע ספּאַרטאַנישע געזעלשאַפט איז געווען סטראַטיפיצירט אין דריי הויפּט שיכטן:

ספּאַרטיאַטן (Spartiates / האָמאָיאָי – "ענליכע"): די פולע בירגער, אַ מינאָריטעט פון דער באַפעלקערונג. זיי האָבן כּסדר זיך געהאַלטן אין טרעינינג פאַר מלחמה און געלעבט ווי אויף קאַמפּיין, עסנדיג צוזאַמען יעדן טאָג אין קאָמונאַלע מעסן (סיסיטיאַ). זיי זענען געווען לעגאַל באַפרייט פון פּראָדוקטיווע עקאָנאָמישע טעטיגקייטן, כדי צו פאָקוסירן אויסשליסלעך אויף קריגספירונג^[6].
פּעריאָיקאָי (Perioikoi – "אַרום־וואוינער"): פרייע נישט־בירגער וואָס האָבן געוואוינט אין לאַקאָניאַ, אָפט אין זייערע אייגענע דערפער. זיי האָבן איבערגעשטיגן די ספּאַרטיאַטן אין צאָל. די פּעריאָיקאָי האָבן געזאָרגט פאַר די נויטיגע עקאָנאָמישע אַרבעטן פונעם שטאַט, בשעת די ספּאַרטיאַטן האָבן זיך געטרעינט. זיי זענען אויך געווען פאַראַנטוואָרטליך צו דינען אין דעם ספּאַרטאַנישן אַרמיי^[7].
העלאָטן (Helots): די שטאַטס־אייגענע קנעכט (סערפן), וועלכע זענען געווען בעיקר די אונטערדרוקטע איינוואוינער פון מעסעניע (Messenia) און אַנדערע לאַקאָניער. זיי האָבן געאַרבעט די לאַנד־פּלאָץ (קלעראָי) פאַר די ספּאַרטיאַטן. העלאָטן האָבן פאַרמאָגט אייגענע פאַמיליעס און פאַרמעגן, אָבער זייער סטאַטוס איז געווען ירושה-דיק און זיי האָבן געמוזט אָפּגעבן אַ פיקסירטן טייל פון זייער פּראָדוקציע (בדרך־כּלל העלפט) צו זייערע ספּאַרטאַנער בעלי־בתּים^[8].

די העלאָטן האָבן פילפאַכיג איבערגעשטיגן די בירגער, אַזוי פיל ווי זיבן מאָל די צאָל פון די ספּאַרטיאַטן, און האָבן געפּאָזשעט אַ שטענדיגע געפאַר פון אויפשטאַנד. דער ספּאַרטאַנישער שטאַט האָט דעריבער כּסדר געמוזט טרעפן פאָרזיכטיגקייטן אַקעגן זיי. די קריפּטייאַ (Krypteia), אַ געהיימע פּאָליציי פון יונגע ספּאַרטיאַטן, האָט געצילט צו טעראָריזירן די העלאָטן דורך זיי מערדן^[9].

מיליטערישע און קולטורעלע אַספּעקטן

די ספּאַרטיאַטער אינגלעך זענען געווארן טרענירט פון זיבן יאָר אין דער אַגאָגע (Agoge) סיסטעם^[10], וואָס האָט אים געלערנט דיסציפּלין און האַרטקייט. די אַגאָגע האָט פּריאָריטירט אַנטוויקלונג פון פיזישער אויסדויער, געהאָרכזאַמקייט און אַ זעלבסטלאָזער לויאַליטעט צום שטאַט. די יונגע מענטשן האָבן געלעבט אין קאָמונאַלע קאַזאַרמען, מיט מינימאַלע פּראָוויזיעס און קליידונג. זיי זענען געווען אַרויסגעפאָדערט צו באַקומען עסן דורך גניבה, כאָטש זיי זענען באַשטראָפט געוואָרן נאָר אויב זיי זענען געכאַפּט געוואָרן פאַר נישט גענוג קלוגקייט אין אויסמיידן דעטעקציע.

די אַגאָגע האָט געפאָסטערט קאָלעקטיווע געבונדנקייט איבער פאַמיליע-פאַרבינדונגען. אַ גראַדואַט האָט געמוזט אַריין אין אַ syssitia (קאָמונאַלן קעשענע) און קאָנטריביוירן פינאַנציעל צו עסן, כדי צו באַקומען פולע בירגערשאַפט^[11].

ליקורגוס האָט אנגעבליך פאַרבאָטן גאָלדענע און זילבערנע מטבעות און האָט איינגעפירט אייזערנע שפּיזן (iron bars) אַלס געלט, בכדי צו פאַרמיידן האַנדל און לוקסוס.

ספּאַרטאַ איז געווען באַרימט פאַר אירע האָפּליט פאַלאַנקסן. ביישפּילן פון אירע מיליטערישע דערגרייכונגען זענען:

מלחמות פון מעסעניע (Messenian Wars): האָבן געזיכערט ספּאַרטאַ'ס לאַנדווירטשאַפטליכע באַזע דורך קנעכטשאַפט.
טערמאָפּילאַי (Thermopylae) (480 פאַר דער ציווילער רעכנונג): קעניג לעאָנידאַס I האָט געלייט אַ קליינע גריכישע קראַפט, אַרייַנגערעכנט 300 ספּאַרטיאַטן, קעגן די פּערסישע אינוואַזיע.
פּעלאָפּאָנעזישע מלחמה (Peloponnesian War) (431–404 פאַר דער ציווילער רעכנונג): ספּאַרטאַ איז אַרויסגעקומען ווי דער זיגער איבער אַטהענס.

ספּאַרטאַ'ס דאָמינאַנץ איז פאַרטיג געוואָרן נאָך דער מפלה ביי דער שלאַכט פון לעוקטראַ (Leuctra) אין 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג, וואָס האָט באַפרייט מעסעניע.

ראָלע פון פרויען אין ספּאַרטאַ

ספּאַרטאַנער פרויען פון דער בירגער-קלאַס האָבן געהאַט אַ העכערן סטאַטוס, מאַכט און רעספּעקט ווי פרויען אין רוב אַנדערע קלאַסישע גריכישע שטאָט-שטאַטן. ספּאַרטאַנער מיידלעך האָבן דורכגעגאַנגען שטאַטס-אויפזיכט פיזישע טרעינינג פון קינדערשאַפט. די טרעינינג, וואָס איז געווען מענט צו געווערן שטאַרקע קערפּערס פאַר געבורט, האָט אַריינגענומען לויפן, ראַנגלען און וואַרפן מיט דיסקוס. אַנדערש ווי אין אַטען, וואו פרויען זענען געווען אָפּגעשלאָסן, האָבן ספּאַרטאַנער פרויען באַקומען פאָרמאַלע בילדונג, אַריינגערעכנט מוזיק, טאַנץ און פּאָעזיע. ספּאַרטאַנער פרויען האָבן געהאַט די רעכט צו ירשנען און פאַרמאָגן לאַנד. עס ווערט געשאַצט אַז אין שפּעטערדיקן קלאַסישן ספּאַרטאַ, האָבן פרויען אַליין געהאַט אַרום 40% פון אַלע לאַנד און פאַרמעגן אין דער שטאָט. די דאָזיקע עקאָנאָמישע מאַכט האָט זיך אַנטוויקלט טיילווייז צוליב דעם וואָס מענער זענען אָפט געווען אַוועקגעפאָרן פאַר מיליטערישע דינסטן. כאָטש אַרויסגעזאָגטע און פיזיש טרענירט, האָט אַריסטאָטל קריטיקירט די ספּאַרטאַנער פרויען פאַר זייער "איבערמעסיגער ליצענץ" און זייערע אייגנטום-רעכט, טענהנדיג אַז דאָס האָט צוגעפירט צו רייכקייטס-קאָנצענטראַציע און צום פאַלן פון די מאַנסבילן-ספּאַרטיאַטן^[12].

סוף פון ספּאַרטאַנער דאָמינאַנץ

נאָך דער נצחון איבער אַטען אין 404 פד"צ, האָט די ספּאַרטאַנער דאָמינאַנץ (העגעמאָניע) זיך נישט געהאַלטן לאַנג. די באַזיגונג אין דער שלאַכט פון לויקטרע קעגן טעבע אין 371 פד"צ האָט געענדיקט די ספּאַרטאַנער העגעמאָניע און באַפרייט מעסעניע. דער פאַרלוסט פון מעסעניע האָט געמיינט דעם פאַרלוסט פון דער העלאָט-אַרבעט, דערמיט געפירט די שטאָט אין אַ טערמינאַלן פאַל ווי אַ מיליטערישע מאַכט. די שטאַט האָט פאַרלוירן איר זעלבסטשטענדיקייט אין 192 פד"צ ווען זי איז געווען געצווינגען אַריין צו ווערן אין דער אַכאַיִשער ליגע (Achaean League). שפּעטער, אונטער דער רוימישער הערשאַפט, איז ספּאַרטאַ געוואָרן מער אַ טוריסטן-ציל, מיט אַלטע ריטואַלן ווי די דיאַמאַסטיגאָזיס (Diamastigosis) אינעם הייליקטום פון אַרטעמיס אָרטיאַ, אויסגעפירט פאַר רוימישע עליט-באַזוכן^[13].

ספּאַרטאַ און די אידן

אַן אייגנאַרטיגער טעמע פונעם העלעניסטישן פּעריאָד איז דער באַהויפּטונג פון אַ בלוט־באַציונג צווישן די ספּאַרטאַנער און די אידן.

דער הויפּט־באַווייז קומט פון דריי בריוו רעקאָרדירט אין ספר מכּבים א' (און אויך ביי יוסף פלאַוויוס). דער ערשטער בריוו (פונעם קעניג אַרעוס I פון ספּאַרטאַ צו דעם כּהן־גדול חוניו I, אַרום 309–265 פאַר דער ציווילער רעכנונג) באַהויפּט אַז די ספּאַרטאַנער און די אידן זענען "ברידער" און שפּראָצן פונעם "שטאַם פון אַברהם". דער בריוו האָט אַפילו געפאָדערט אַ געמיינשאַפט פון סחורות: "אייער פי און אייערע סחורות זענען אונזערע, און אונזערע זענען אייערע".

שפּעטערע קאָרעספּאָנדענץ האָט פּאַסירט צווישן יהונתן החשמונאי און דער שפּעטערדיקער כהן גדול, שמעון החשמונאי, און די ספּאַרטאַנער. דער פריערדיגער כהן גדול, יאסון, האָט געזוכט מקלט אין ספּאַרטאַ צוליב דער געמיינטער קרובה-שאַפט.

די מערהייט פון היינטיגע געלערנטע האַלטן אַז די בריוו זענען פיקטיוו אָדער פאַבריצירט, כאָטש עס איז אַ וואקסנדע מינאָריטעט וואָס גלייבט אין זייער אויטענטישקייט.

• קעגן אויטענטישקייט: עס איז ווילד אוממעגלעך אַז די אידן וואָלטן געקענט ערוואַרטן מיליטערישע אָדער דיפּלאָמאַטישע הילף פון דער שוואכער ספּאַרטאַ אין דעם צווייטן יאָרהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג. דערצו, וואָלט עס געווען אומבאַשיינליך אַז ספּאַרטיאַטן זאָלן באַשטעטיגן אָפּשטאַם פון אַ "באַרבאַרישן" פאָטער ווי אַברהם.

• פאַר אויטענטישקייט: אַ טייל געלערנטע (למשל, עמיטיי) טענה'ן פאַר דער אויטענטישקייט, טיילווייז ווייל אַרעוס I איז געווען אַ ווייניקער באַרימטער מלך; אַ פאַלשמאַכער וואָלט משמעות אויסגעקליבן אַ מער אַלעמען-באַקאַנטע פיגור.

• אידישע מאָטיוואַציע (פאַבריקאַציע): די קרובה-שאַפט איז כּמעט זיכער אַ אידישע ערפינדונג. די חשמונאים האָבן געוואָלט פאַרבעסערן זייער אייגענע אידענטיטעט אין דער העלעניסטישער וועלט, ווייל ספּאַרטאַ איז געווען אַ סימבאָל פאַר גריכישער אויסצייכענונג, דיסציפּלין, און סטאַביליטעט. דורך מאַכן אַברהם דעם שלאָס, האָבן די אידן אַרויסגעוויזן זייער אייגענע איבערהייט, אינטעגרירנדיג גריכן אין זייער אייגענער טראַדיציע.

• פּאָליטישער מאָטיוו: איין טעאָריע טענה'ט אַז די אידן האָבן געוואָלט געווינען רחמים מיט רוים, ווייל ספּאַרטאַ האָט געקראָגן ספּעציעלע באַהאַנדלונג פון רוים נאָך 146 פאַר דער ציווילער רעכנונג.

עטליכע געלערנטע לייגן פאָר אַז דער מחבר פון ספר מקבים א׳ האָט טאַקע געמיינט די שומרונים ווען ער האָט געשריבן וועגן שפּאַרטאַנער, ווייל דער זאַץ "אייערע בהמות און אייער פאַרמעגן זענען אונזערס" שפּיגלט אָפּ אַן אַלטן אידישן שטעלונג, אַז די שכם מענטשן (באַטראַכט דורך אידן אין דער תקופה ווי שומרונים) האָבן פאָרגעלייגט אַן אַליאַנץ פון גרימער מאָטיוואַציע, פּאַראַלעל צו דער געשיכטע אין בראשית ל"ד^[14].

שפּעטערע און מאָדערנע תקופה

נאָך דער רוימישער קאָנקוועסט פון גריכנלאַנד אין 146 פאַר דער ציווילער רעכנונג, איז ספּאַרטאַ געוואָרן אַ "פרייע שטאָט" אונטער רוימישער הערשאַפט און אַ טוריסטן-דעסטינאַציע, וואו מען האָט אָבזערווירט אירע עקזאָטישע מנהגים.

אין דער צייט פונעם צענטן יאָרהונדערט זענען געווען אידן אין ספּאַרטאַ, וועלכע האָבן זיך פאַרנומען מיט האַנדל און שפּעטער אין דער זיידן אינדוסטריע. דער אידישער קוואַרטאַל אין ספּאַרטאַ איז אויך דערמאָנט געוואָרן דורך דעם פראַנצויזישן אויטאָר שאטאָבריאַנד אין 1806. די אידישע קהילה אין ספּאַרטאַ איז שפּעטער חרוב געוואָרן ביי דער גריכישער רעוואָלוציע אין 1821–1829. די מאָדערנע שטאָט ספּאַרטאַ איז געגרינדעט געוואָרן אין 1834 לעבן דעם אַלטן פּלאַץ דורך אַ דעקרעט פון מלך אָטאָ פון גריכנלאַנד.

לאַקאָנאָפיליאַ

די באַוואונדערונג פון ספּאַרטאַ און אירע מנהגים, באַקאַנט ווי לאַקאָנאָפיליאַ (Laconophilia), האָט עקזיסטירט שוין אין דער אַנטיקער גריכנלאַנד, אַפילו אין אַטען. פילאָזאָפן ווי קסענאָפאָן (אַן אַטענישער גלות) און פּלאַטאָ האָבן אידעאַליזירט ספּאַרטאַ'ס סיסטעם ווי אַ מאָדעל פון אָרדענונג און דיסציפּלין^[15]. דער פראַנצויזישער קלאַסיקער פראַנסואַ אָליער (François Ollier) האָט געשאַפן דעם טערמין "ספּאַרטאַנישער מיראַזש" (Le Mirage spartiate) צו באַשרייבן די אידעאַליזירטע און פאַרדרייטע בילד פון ספּאַרטאַ אין די נישט־ספּאַרטאַנישע מקורים. דער מיראַזש האָט אָפט איבערגעטריבן ספּאַרטאַ'ס אייגנאַרטיקייט און מיליטערישע אומבאַזיגקייט, פאַרדעקנדיג די דעמאָגראַפישע שוועריקייטן, די אָליגאַרכישע נאַטור, און די שטענדיגע אָפּהענגיקייט פון דער קנעכטישער העלאָט־באַפעלקערונג.

רעפערענצן

↑ https://grokipedia.com/page/Laconic_phrase.
↑ https://grokipedia.com/page/Diarchy.
↑ https://grokipedia.com/page/Gerousia.
↑ https://grokipedia.com/page/Ephor.
↑ https://grokipedia.com/page/Lycurgus_(lawgiver)
↑ https://grokipedia.com/page/Spartiate.
↑ https://grokipedia.com/page/Perioeci.
↑ https://grokipedia.com/page/Helots.
↑ https://grokipedia.com/page/Crypteia.
↑ https://grokipedia.com/page/Agoge.
↑ https://grokipedia.com/page/Syssitia.
↑ https://grokipedia.com/page/Women_in_ancient_Sparta.
↑ https://grokipedia.com/page/History_of_Sparta.
↑ Matan Orian, "Spartans or Samaritans? Revealing the Creativity of the Author of 1 Maccabees", Harvard Theological Review 116 (3), 2023, עמ' 376 - 398 doi: 10.1017/S0017816023000202.
↑ https://grokipedia.com/page/Laconophilia.

[1] ttps://grokipedia.com/page/Laconic_phrase.

[2] ttps://grokipedia.com/page/Diarchy.

[3] ttps://grokipedia.com/page/Gerousia.

[4] ttps://grokipedia.com/page/Ephor.

[5] ttps://grokipedia.com/page/Lycurgus_(lawgiver)

[6] ttps://grokipedia.com/page/Spartiate.

[7] ttps://grokipedia.com/page/Perioeci.

[8] ttps://grokipedia.com/page/Helots.

[9] ttps://grokipedia.com/page/Crypteia.

[10] ttps://grokipedia.com/page/Agoge.

[11] ttps://grokipedia.com/page/Syssitia.

[12] ttps://grokipedia.com/page/Women_in_ancient_Sparta.

[13] ttps://grokipedia.com/page/History_of_Sparta.

[14] Matan Orian, "Spartans or Samaritans? Revealing the Creativity of the Author of 1 Maccabees", Harvard Theological Review 116 (3), 2023, עמ' 376 - 398 doi: 10.1017/S0017816023000202.

[15] ttps://grokipedia.com/page/Laconophilia.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

@@ שורה 1: / שורה 1: @@
 {{דרעפט}}
-'''ספּאַרטאַ''' (דאריש: Σπάρτα, Spártā; אַטיש: Σπάρτη, Spártē) איז געווען אַ באַקאַנטע שטאָט-שטאַט אין לאַקאָניע (Laconia), אַ טייל פון דעם פּעלאָפּאָנעז (Peloponnese) אין אוראלט גריכנלאנד. אין אוראלטע צייטן, איז די שטאַט געווען באַקאַנט ווי לאַקעדאַמאָן (Λακεδαίμων, Lakedaímōn), און "ספרטה" האָט זיך געצויגן צו איר הויפּטשטאָט, וואָס איז געווען אַ גרופּע פון דערפער אין דעם טאָל פונעם עוראָטאַס טייך. ספרטה איז געווען איינער פון די גרעסטע מיליטערישע כוחות אין גריכנלאַנד אַרום 650 פאַר דער ציווילער רעכנונג, און האָט געהאַלטן דעם סטאַטוס ביז 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג.
+'''ספּאַרטאַ''' (צומאל '''שפּארטא'''; דאריש: Σπάρτα, Spártā; אַטיש: Σπάρτη, Spártē) איז געווען אַ [[שטאָט-שטאַט]] אין לאַקאָניע (Laconia), אַ טייל פון דעם פּעלאָפּאָנעז (Peloponnese) אין [[אוראלט גריכנלאנד]]. אין אוראלטע צייטן, איז די שטאַט געווען באַקאַנט ווי '''לאַקעדאַמאָן''' (Λακεδαίμων, Lakedaímōn), בשעת "ספּאַרטאַ" האָט זיך באצויגן צו איר הויפּטשטאָט, וואָס איז געווען אַ גרופּע פון פינף דערפער אין דעם טאָל פונעם עווראָטאַס טייך. ספּאַרטאַ איז געווארן איינער פון די גרעסטע מיליטערישע כוחות אין גריכנלאַנד אַרום 650 פאַר דער ציווילער רעכנונג, און האָט געהאַלטן דעם סטאַטוס ביז 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג.
-די שפּאָרישקייט פון די חורבות אַרום דער מאָדערנער שטאָט אילוסטרירט דעם שטרענגן לעבנסשטייגער פון דער מיליטאַרישער אָליגאַרכיע, וועלכע האָט געקעניגט אין דער ספרטאַנער שטאָט-שטאַט פונעם 6טן ביזן 2טן יארהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג.
+די שפּאָרישקייט פון די חורבות אַרום דער מאָדערנער שטאָט אילוסטרירט דעם שטרענגן לעבנסשטייגער פון דער מיליטאַרישער אָליגאַרכיע, וועלכע האָט געקעניגט אין דער ספּאַרטאַנער שטאָט-שטאַט פונעם 6טן ביזן 2טן יארהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג.
-==געשיכטע און פּאָליטישע סטרוקטור==
+==נאָמען און טערמינאָלאָגיע==
-===אויפקום און געזעלשאַפטליכע אָרדענונג===
+דער אַלטער ספּאַרטאַנישער שטאַט איז אָפט גערופן געוואָרן לאַקעדאַיִמאָן אין אַנטיקע מקורים, אַ טערמין וואָס האָט אָפט אַריינגענומען סיי די פולע בירגער (ספּאַרטיאַטן) סיי די פרייע נישט־בירגער (פּעריאָיקאָי). דער טערמין לאַקעדאַיִמאָניאַן איז געווען די קוועל פונעם באַרימטן לאַמבדאַ (Λ), דער בוכשטאַב וואָס איז געווען עמבלעמאַטיש אויף די ספּאַרטאַנישע האָפּליט שילדן. די שפּראַך פונעם ראַיאָן, לאַקאָניאַ, האָט געגעבן דעם נאָמען דעם באַקאַנטן וואָרט "לאַקאָניש" (Laconian), וואָס מיינט קורץ, קנאַפּ רעדן, אַ רעפערענץ צו דער סטעראָטיפּ פון די ספּאַרטאַנער ווי מענטשן פון ווייניג ווערטער{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Laconic_phrase}}.
-ספרטה איז אַרויסגעקומען פון דאָרישע זידלונגען אַרום דעם 9טן יאָרהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג. די ספרטאַנער געזעלשאַפט איז געווען אויסערגעוויינטלעך מיליטאַריזירט, מיט פולע בירגערס, די ספּאַרטיאַטן (Spartiates) אָדער האָמאָיאָי ("גלייכע"), וואָס האָבן זיך פאָוקירט אויסשליסלעך אויף מיליטערישער טריינינג און גשמיותדיקער אַנטוויקלונג.
-די פּאָליטישע סיסטעם איז באַשטאַנען פון אַ דואַלע מאָנאַרכיע מיט צוויי ירושה-מלכים פון די אַגיאַד (Agiad) און עוריפּאָנטיד (Eurypontid) ליניעס. די מלוכה איז אויך געווען געהערשט דורך אַ ראַט פון עלטערע (די גערוסיאַ, Gerousia) און אַ יערלעך עלעקטירטע גרופּע פון פינף אויפזעער (די עפאָרן, Ephors), וואָס האָבן געהאַט עקזעקוטיווע מאַכט. די אייגנאַרטיקע קאָנסטיטוציע און געזעלשאַפטליכע סיסטעם ווערן טראַדיציאָנעל צוגעשריבן צו דעם האַלב-מיטישן געזעצגעבער ליקורגוס (Lycurgus).
+==אויפקום==
+ספּאַרטאַ איז אַרויסגעקומען פון דאָרישע זידלונגען אַרום דעם 9טן יאָרהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג.
-===קנעכט און פרידליכע באפעלקערונג===
+==רעגירונג און אינסטיטוציעס==
-די ספרטאַנער עליט קלאַס איז געווען געשטיצט דורך אַ גרויסער קלאַס פון אומפרייע אַרבעטער גערופן העלאָטן (Helots), וועלכע זענען געווען סטאַט-אָונד באַפעלקערונג, בפרט די אונטערדרוקטע איינוואוינער פון מעסעניע (Messenia). העלאָטן האָבן פאַרמאָגט אייגענע פאַמיליעס און פאַרמעגן, אָבער זייער סטאַטוס איז געווען ירושה-דיק און זיי האָבן געמוזט איבערגעבן אַ פיקסירטן טייל פון זייער פּראָדוקציע צו זייערע ספרטאַנער הארן. די העלאָטן זענען געווען אַזוי פיל אַזוי ווי זיבן מאָל די צאָל פון די ספּאַרטיאַטן, און דער מורא פון אַ העלאָט אויפשטאַנד האָט געפירט צו מיטלען ווי די קריפּטעיאַ (Krypteia), אַ סודע פּאַטראָל פון יונגע ספּאַרטיאַטן וועלכע פלעגן מערדן העלאָטן צו האַלטן טעראָר.
+[[טעקע:Lycurgus.jpg|שמאל|קליין|250px|ליקורגוס]]
+די פּאָליטישע סיסטעם איז באַשטאַנען פון אַ דואַלע מאָנאַרכיע ("צוויימאַכט/דיאַרכיע"){{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Diarchy}} מיט צוויי ירושה-מלכים, איינער פון די אַגיאַד (Agiad) און איינער פון דער אייריפּאָנטיד (Eurypontid) ליניעס. די מלכים זענען הויפּטזעכליך געווען מיליטערישע קאָמאַנדירן און הויכע גייסטליכע פיגורן.
-אויך זענען געווען די פּעריאָיקאָי (Perioikoi, "איינוואוינער ארום"), פרייע ניט-בירגערס פון לאַקאָניע, וואָס האָבן געהאַט זייערע אייגענע שטעט (מוניציפּאַליטעטן) און פאַרנומען זיך מיט האַנדל און מלאָכות.
+די מלוכה איז אויך געווען געהערשט דורך די ''''גערוזיאַ'''' (Gerousia), אַ ראַט פון 28 עלטערע מענטשן איבער 60 יאָר, וואָס האָבן געדינט לעבנסלאַנג, פּלוס די צוויי מלכים (סה"כ 30 מיטגלידער). זיי האָבן געהאַט דעם מאַנדאַט צו באַראָטן איבער פּאָליטיק און האָבן געהאַלטן יוריסדיקציע איבער קאַפּיטאַלע משפּטים{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Gerousia}}.
-===מיליטערישע און קולטורעלע אַספּעקטן===
+אויך זענען געווען די פינף '''עפאָרן''' (Ephors), יערליך עלעקטירטע אויפזעער וואָס האָבן אויסגעפירט די רעגירונגס-פונקציעס און געהאַט אויפזיכט איבער אַלע אָפיציעלע, אַריינגערעכנט די קעניגן. די עפאָרן זענען געווען אַ דעמאָקראַטישער קעגנגעוויכט, אויסגעקליבן פונעם גאַנצן בירגער-קאָרפּוס, אָבער [[אריסטו|אַריסטאָטל]] האָט קריטיקירט זייער מאַכט ווי צו דיקטאַטאָריש{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Ephor}}.
-דער יונגער ספּאַרטיאַטער מאַן איז געווען טריינירט פון 7 יאָר אין דער אַגאָגע (Agoge) סיסטעם, וואָס האָט אים געלערנט דיסציפּלין און האַרטקייט, און אים געצוואונגען צו לעבן אין קאָמונאַלע קעשענעס (syssitia). ליקורגוס האָט אַנגעבליך פאַרבאָטן גאָלדענע און זילבערנע מטבעות און האָט איינגעפירט אייזערנע שפּיזן (iron bars) אַלס געלט, בכדי צו פאַרמיידן האַנדל און לוקסוס.
-ספרטה איז געווען באַרימט פאַר אירע האָפּליט פאַלאַנקסן. ביישפּילן פון אירע מיליטערישע דערגרייכונגען זענען:
+די פאָלקס-פאַרזאַמלונג פון אַלע פולע מאַנסבילן-בירגער (ספּאַרטיאַטן) איבער 30 יאָר האט געהייסן די '''אַפּעללאַ''' (Apella). זיי האָבן געשטימט (יאָ אָדער ניין) אויף פאָרשלאגן וואָס די גערוזיאַ האָט שוין אַפּרואווט.
-# מלחמות פון מעסעניע (Messenian Wars): האָבן געזיכערט ספרטה'ס לאַנדווירטשאַפטליכע באַזע דורך קנעכטשאַפט.
+די אייגנארטיגע קאָנסטיטוציע און געזעלשאַפטליכע סיסטעם ווערן טראַדיציאָנעל צוגעשריבן צו דעם האַלב-מיטישן געזעצגעבער '''ליקורגוס''' (Lycurgus){{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Lycurgus_(lawgiver)}}.
+==געזעלשאַפטליכע סטרוקטור==
+די קלאַסישע ספּאַרטאַנישע געזעלשאַפט איז געווען סטראַטיפיצירט אין דריי הויפּט שיכטן:
+# '''ספּאַרטיאַטן''' (Spartiates / האָמאָיאָי – "ענליכע"): די פולע בירגער, אַ מינאָריטעט פון דער באַפעלקערונג. זיי האָבן כּסדר זיך געהאַלטן אין טרעינינג פאַר מלחמה און געלעבט ווי אויף קאַמפּיין, עסנדיג צוזאַמען יעדן טאָג אין קאָמונאַלע מעסן (סיסיטיאַ). זיי זענען געווען לעגאַל באַפרייט פון פּראָדוקטיווע עקאָנאָמישע טעטיגקייטן, כדי צו פאָקוסירן אויסשליסלעך אויף קריגספירונג{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Spartiate}}.
+# '''פּעריאָיקאָי''' (Perioikoi – "אַרום־וואוינער"): פרייע נישט־בירגער וואָס האָבן געוואוינט אין לאַקאָניאַ, אָפט אין זייערע אייגענע דערפער. זיי האָבן איבערגעשטיגן די ספּאַרטיאַטן אין צאָל. די פּעריאָיקאָי האָבן געזאָרגט פאַר די נויטיגע עקאָנאָמישע אַרבעטן פונעם שטאַט, בשעת די ספּאַרטיאַטן האָבן זיך געטרעינט. זיי זענען אויך געווען פאַראַנטוואָרטליך צו דינען אין דעם ספּאַרטאַנישן אַרמיי{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Perioeci}}.
+# '''העלאָטן''' (Helots): די שטאַטס־אייגענע קנעכט (סערפן), וועלכע זענען געווען בעיקר די אונטערדרוקטע איינוואוינער פון מעסעניע (Messenia) און אַנדערע לאַקאָניער. זיי האָבן געאַרבעט די לאַנד־פּלאָץ (קלעראָי) פאַר די ספּאַרטיאַטן. העלאָטן האָבן פאַרמאָגט אייגענע פאַמיליעס און פאַרמעגן, אָבער זייער סטאַטוס איז געווען ירושה-דיק און זיי האָבן געמוזט אָפּגעבן אַ פיקסירטן טייל פון זייער פּראָדוקציע (בדרך־כּלל העלפט) צו זייערע ספּאַרטאַנער בעלי־בתּים{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Helots}}.
+::די העלאָטן האָבן פילפאַכיג איבערגעשטיגן די בירגער, אַזוי פיל ווי זיבן מאָל די צאָל פון די ספּאַרטיאַטן, און האָבן געפּאָזשעט אַ שטענדיגע געפאַר פון אויפשטאַנד. דער ספּאַרטאַנישער שטאַט האָט דעריבער כּסדר געמוזט טרעפן פאָרזיכטיגקייטן אַקעגן זיי. די '''קריפּטייאַ''' (Krypteia), אַ געהיימע פּאָליציי פון יונגע ספּאַרטיאַטן, האָט געצילט צו טעראָריזירן די העלאָטן דורך זיי מערדן{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Crypteia}}.
+==מיליטערישע און קולטורעלע אַספּעקטן==
+די ספּאַרטיאַטער אינגלעך זענען געווארן טרענירט פון זיבן יאָר אין דער '''אַגאָגע''' (Agoge) סיסטעם{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Agoge}}, וואָס האָט אים געלערנט דיסציפּלין און האַרטקייט.
+די אַגאָגע האָט פּריאָריטירט אַנטוויקלונג פון פיזישער אויסדויער, געהאָרכזאַמקייט און אַ זעלבסטלאָזער לויאַליטעט צום שטאַט. די יונגע מענטשן האָבן געלעבט אין קאָמונאַלע קאַזאַרמען, מיט מינימאַלע פּראָוויזיעס און קליידונג.
+זיי זענען געווען אַרויסגעפאָדערט צו באַקומען עסן דורך גניבה, כאָטש זיי זענען באַשטראָפט געוואָרן נאָר אויב זיי זענען געכאַפּט געוואָרן פאַר נישט גענוג קלוגקייט אין אויסמיידן דעטעקציע.
+די אַגאָגע האָט געפאָסטערט קאָלעקטיווע געבונדנקייט איבער פאַמיליע-פאַרבינדונגען. אַ גראַדואַט האָט געמוזט אַריין אין אַ syssitia (קאָמונאַלן קעשענע) און קאָנטריביוירן פינאַנציעל צו עסן, כדי צו באַקומען פולע בירגערשאַפט{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Syssitia}}.
+ליקורגוס האָט אנגעבליך פאַרבאָטן גאָלדענע און זילבערנע מטבעות און האָט איינגעפירט אייזערנע שפּיזן (iron bars) אַלס געלט, בכדי צו פאַרמיידן האַנדל און לוקסוס.
+ספּאַרטאַ איז געווען באַרימט פאַר אירע האָפּליט פאַלאַנקסן. ביישפּילן פון אירע מיליטערישע דערגרייכונגען זענען:
+# מלחמות פון מעסעניע (Messenian Wars): האָבן געזיכערט ספּאַרטאַ'ס לאַנדווירטשאַפטליכע באַזע דורך קנעכטשאַפט.
 # טערמאָפּילאַי (Thermopylae) (480 פאַר דער ציווילער רעכנונג): קעניג לעאָנידאַס I האָט געלייט אַ קליינע גריכישע קראַפט, אַרייַנגערעכנט 300 ספּאַרטיאַטן, קעגן די פּערסישע אינוואַזיע.
-# פּעלאָפּאָנעזישע מלחמה (Peloponnesian War) (431–404 פאַר דער ציווילער רעכנונג): ספרטה איז אַרויסגעקומען ווי דער זיגער איבער אַטהענס.
+# פּעלאָפּאָנעזישע מלחמה (Peloponnesian War) (431–404 פאַר דער ציווילער רעכנונג): ספּאַרטאַ איז אַרויסגעקומען ווי דער זיגער איבער אַטהענס.
-ספרטה'ס דאָמינאַנץ איז פאַרטיק געוואָרן נאָך דער מפלה ביי דער שלאַכט פון לעוקטראַ (Leuctra) אין 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג, וואָס האָט באַפרייט מעסעניע.
+ספּאַרטאַ'ס דאָמינאַנץ איז פאַרטיג געוואָרן נאָך דער מפלה ביי דער שלאַכט פון לעוקטראַ (Leuctra) אין 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג, וואָס האָט באַפרייט מעסעניע.
-==ספרטה און די אידן: אַברהם־'קאַזינס'?==
+==ראָלע פון פרויען אין ספּאַרטאַ==
-די באַציאונגען צווישן ספרטה און דעם אידישן פאָלק, וואָס זענען מערקווירדיק אין דער גריכישער און אידישער ליטעראַטור, ווערן באַהאַנדלט אין עטליכע מקורים.
+ספּאַרטאַנער פרויען פון דער בירגער-קלאַס האָבן געהאַט אַ העכערן סטאַטוס, מאַכט און רעספּעקט ווי פרויען אין רוב אַנדערע קלאַסישע גריכישע שטאָט-שטאַטן.
+ספּאַרטאַנער מיידלעך האָבן דורכגעגאַנגען שטאַטס-אויפזיכט פיזישע טרעינינג פון קינדערשאַפט. די טרעינינג, וואָס איז געווען מענט צו געווערן שטאַרקע קערפּערס פאַר געבורט, האָט אַריינגענומען לויפן, ראַנגלען און וואַרפן מיט דיסקוס. אַנדערש ווי אין אַטען, וואו פרויען זענען געווען אָפּגעשלאָסן, האָבן ספּאַרטאַנער פרויען באַקומען פאָרמאַלע בילדונג, אַריינגערעכנט מוזיק, טאַנץ און פּאָעזיע.
+ספּאַרטאַנער פרויען האָבן געהאַט די רעכט צו ירשנען און פאַרמאָגן לאַנד. עס ווערט געשאַצט אַז אין שפּעטערדיקן קלאַסישן ספּאַרטאַ, האָבן פרויען אַליין געהאַט אַרום 40% פון אַלע לאַנד און פאַרמעגן אין דער שטאָט. די דאָזיקע עקאָנאָמישע מאַכט האָט זיך אַנטוויקלט טיילווייז צוליב דעם וואָס מענער זענען אָפט געווען אַוועקגעפאָרן פאַר מיליטערישע דינסטן.
+כאָטש אַרויסגעזאָגטע און פיזיש טרענירט, האָט אַריסטאָטל קריטיקירט די ספּאַרטאַנער פרויען פאַר זייער "איבערמעסיגער ליצענץ" און זייערע אייגנטום-רעכט, טענהנדיג אַז דאָס האָט צוגעפירט צו רייכקייטס-קאָנצענטראַציע און צום פאַלן פון די מאַנסבילן-ספּאַרטיאַטן{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Women_in_ancient_Sparta}}.
-===די קרובה-שאַפט טענה===
+==סוף פון ספּאַרטאַנער דאָמינאַנץ==
-די עיקר-באַווייז פאַר אַזאַ קרובה-שאַפט קומט פון דריי בריוו רעקאָרדירט אין ספר חשמונאים א' (1 Maccabees), וואָס שילדערן אַ דיפּלאָמאַטישע קאָרעספּאָנדענץ צווישן אידישע און ספרטאַנער פירער.
+נאָך דער נצחון איבער אַטען אין 404 פד"צ, האָט די ספּאַרטאַנער דאָמינאַנץ (העגעמאָניע) זיך נישט געהאַלטן לאַנג. די באַזיגונג אין דער שלאַכט פון לויקטרע קעגן טעבע אין 371 פד"צ האָט געענדיקט די ספּאַרטאַנער העגעמאָניע און באַפרייט מעסעניע. דער פאַרלוסט פון מעסעניע האָט געמיינט דעם פאַרלוסט פון דער העלאָט-אַרבעט, דערמיט געפירט די שטאָט אין אַ טערמינאַלן פאַל ווי אַ מיליטערישע מאַכט. די שטאַט האָט פאַרלוירן איר זעלבסטשטענדיקייט אין 192 פד"צ ווען זי איז געווען געצווינגען אַריין צו ווערן אין דער אַכאַיִשער ליגע (Achaean League). שפּעטער, אונטער דער רוימישער הערשאַפט, איז ספּאַרטאַ געוואָרן מער אַ טוריסטן-ציל, מיט אַלטע ריטואַלן ווי די דיאַמאַסטיגאָזיס (Diamastigosis) אינעם הייליקטום פון אַרטעמיס אָרטיאַ, אויסגעפירט פאַר רוימישע עליט-באַזוכן{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/History_of_Sparta}}.
-# דער ערשטער בריוו (פון אַרעוס I): דער בריוו איז אַנגעבליך געשיקט געוואָרן דורך קעניג אַרעוס I פון ספרטה (309–265 פאַר דער ציווילער רעכנונג) צום אידישן כהן גדול [[חוניו]] (Onias).
+==ספּאַרטאַ און די אידן==
-# די טענה: אַרעוס רופט אָניאַס "ברודער" און טענה'ט אַז ביידע פעלקער, ספּאַרטיאַטן און אידן, זענען קרובים און שטאמען פון אַברהם. דער בריוו האָט געהאלטן אַז דאָס איז געפונען געוואָרן אין אַן אַלטן דאָקומענט.
+אַן אייגנאַרטיגער טעמע פונעם העלעניסטישן פּעריאָד איז דער באַהויפּטונג פון אַ בלוט־באַציונג צווישן די ספּאַרטאַנער און די אידן.
-# די פאָרשלאָג: אַרעוס האָט פאָרגעלייגט אַ פולע בונד, זאָגנדיג: "אייערע בהמות און אייער פאַרמעגן זענען אונזערע, און אונזערע זענען אייערע". דער אויסדרוק פון טיילן "בהמות און פאַרמעגן" איז אָנגעזען ווי אַ סעמיטישער אידיאָם.
-שפּעטערע קאָרעספּאָנדענץ האָט פּאַסירט צווישן [[יהונתן החשמונאי]] און דער שפּעטערדיקער כהן גדול, [[שמעון החשמונאי]], און די ספרטאַנער. דער פריערדיגער כהן גדול, [[יאסון]], האָט געזוכט מקלט אין ספרטה צוליב דער געמיינטער קרובה-שאַפט.
+דער הויפּט־באַווייז קומט פון דריי בריוו רעקאָרדירט אין ספר מכּבים א' (און אויך ביי יוסף פלאַוויוס). דער ערשטער בריוו (פונעם קעניג אַרעוס I פון ספּאַרטאַ צו דעם כּהן־גדול [[חוניו]] I, אַרום 309–265 פאַר דער ציווילער רעכנונג) באַהויפּט אַז די ספּאַרטאַנער און די אידן זענען "ברידער" און שפּראָצן פונעם "שטאַם פון אַברהם". דער בריוו האָט אַפילו געפאָדערט אַ געמיינשאַפט פון סחורות: "אייער פי און אייערע סחורות זענען אונזערע, און אונזערע זענען אייערע".
+שפּעטערע קאָרעספּאָנדענץ האָט פּאַסירט צווישן [[יהונתן החשמונאי]] און דער שפּעטערדיקער כהן גדול, [[שמעון החשמונאי]], און די ספּאַרטאַנער. דער פריערדיגער כהן גדול, [[יאסון]], האָט געזוכט מקלט אין ספּאַרטאַ צוליב דער געמיינטער קרובה-שאַפט.
-===היסטאָרישע און קולטורעלע דעבאַטעס===
 די מערהייט פון היינטיגע געלערנטע האַלטן אַז די בריוו זענען פיקטיוו אָדער פאַבריצירט, כאָטש עס איז אַ וואקסנדע מינאָריטעט וואָס גלייבט אין זייער אויטענטישקייט.
-• קעגן אויטענטישקייט: עס איז ווילד אוממעגלעך אַז די אידן וואָלטן געקענט ערוואַרטן מיליטערישע אָדער דיפּלאָמאַטישע הילף פון דער שוואכער ספרטה אין דעם צווייטן יאָרהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג. דערצו, וואָלט עס געווען אומבאַשיינליך אַז ספּאַרטיאַטן זאָלן באַשטעטיגן אָפּשטאַם פון אַ "באַרבאַרישן" פאָטער ווי אַברהם.
+• קעגן אויטענטישקייט: עס איז ווילד אוממעגלעך אַז די אידן וואָלטן געקענט ערוואַרטן מיליטערישע אָדער דיפּלאָמאַטישע הילף פון דער שוואכער ספּאַרטאַ אין דעם צווייטן יאָרהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג. דערצו, וואָלט עס געווען אומבאַשיינליך אַז ספּאַרטיאַטן זאָלן באַשטעטיגן אָפּשטאַם פון אַ "באַרבאַרישן" פאָטער ווי אַברהם.
 • פאַר אויטענטישקייט: אַ טייל געלערנטע (למשל, עמיטיי) טענה'ן פאַר דער אויטענטישקייט, טיילווייז ווייל אַרעוס I איז געווען אַ ווייניקער באַרימטער מלך; אַ פאַלשמאַכער וואָלט משמעות אויסגעקליבן אַ מער אַלעמען-באַקאַנטע פיגור.
-• אידישע מאָטיוואַציע (פאַבריקאַציע): די קרובה-שאַפט איז כּמעט זיכער אַ אידישע ערפינדונג. די חשמונאים האָבן געוואָלט פאַרבעסערן זייער אייגענע אידענטיטעט אין דער העלעניסטישער וועלט, ווייל ספרטה איז געווען אַ סימבאָל פאַר גריכישער אויסצייכענונג, דיסציפּלין, און סטאַביליטעט. דורך מאַכן אַברהם דעם שלאָס, האָבן די אידן אַרויסגעוויזן זייער אייגענע איבערהייט, אינטעגרירנדיג גריכן אין זייער אייגענער טראַדיציע.
+• אידישע מאָטיוואַציע (פאַבריקאַציע): די קרובה-שאַפט איז כּמעט זיכער אַ אידישע ערפינדונג. די חשמונאים האָבן געוואָלט פאַרבעסערן זייער אייגענע אידענטיטעט אין דער העלעניסטישער וועלט, ווייל ספּאַרטאַ איז געווען אַ סימבאָל פאַר גריכישער אויסצייכענונג, דיסציפּלין, און סטאַביליטעט. דורך מאַכן אַברהם דעם שלאָס, האָבן די אידן אַרויסגעוויזן זייער אייגענע איבערהייט, אינטעגרירנדיג גריכן אין זייער אייגענער טראַדיציע.
+• פּאָליטישער מאָטיוו: איין טעאָריע טענה'ט אַז די אידן האָבן געוואָלט געווינען רחמים מיט [[אוראלט רוים|רוים]], ווייל ספּאַרטאַ האָט געקראָגן ספּעציעלע באַהאַנדלונג פון רוים נאָך 146 פאַר דער ציווילער רעכנונג.
+עטליכע געלערנטע לייגן פאָר אַז דער מחבר פון ספר מקבים א׳ האָט טאַקע געמיינט די [[שומרונים]] ווען ער האָט געשריבן וועגן שפּאַרטאַנער, ווייל דער זאַץ "אייערע בהמות און אייער פאַרמעגן זענען אונזערס" שפּיגלט אָפּ אַן אַלטן אידישן שטעלונג, אַז די שכם מענטשן (באַטראַכט דורך אידן אין דער תקופה ווי שומרונים) האָבן פאָרגעלייגט אַן אַליאַנץ פון גרימער מאָטיוואַציע, פּאַראַלעל צו דער געשיכטע אין בראשית ל"ד{{הערה|{{צ-זשורנאל|Matan Orian|Spartans or Samaritans? Revealing the Creativity of the Author of 1 Maccabees|Harvard Theological Review|116 (3)|עמ=376 - 398|שנת הוצאה=2023|doi=10.1017/S0017816023000202}}}}.
+==שפּעטערע און מאָדערנע תקופה==
+נאָך דער רוימישער קאָנקוועסט פון גריכנלאַנד אין 146 פאַר דער ציווילער רעכנונג, איז ספּאַרטאַ געוואָרן אַ "פרייע שטאָט" אונטער רוימישער הערשאַפט און אַ טוריסטן-דעסטינאַציע, וואו מען האָט אָבזערווירט אירע עקזאָטישע מנהגים.
-• פּאָליטישער מאָטיוו: איין טעאָריע טענה'ט אַז די אידן האָבן געוואָלט געווינען רחמים מיט [[אוראלט רוים|רוים]], ווייל ספרטה האָט געקראָגן ספּעציעלע באַהאַנדלונג פון רוים נאָך 146 פאַר דער ציווילער רעכנונג.
+אין דער צייט פונעם צענטן יאָרהונדערט זענען געווען אידן אין ספּאַרטאַ, וועלכע האָבן זיך פאַרנומען מיט האַנדל און שפּעטער אין דער זיידן אינדוסטריע. דער אידישער קוואַרטאַל אין ספּאַרטאַ איז אויך דערמאָנט געוואָרן דורך דעם פראַנצויזישן אויטאָר שאטאָבריאַנד אין 1806. די אידישע קהילה אין ספּאַרטאַ איז שפּעטער חרוב געוואָרן ביי דער גריכישער רעוואָלוציע אין 1821–1829. די מאָדערנע שטאָט ספּאַרטאַ איז געגרינדעט געוואָרן אין 1834 לעבן דעם אַלטן פּלאַץ דורך אַ דעקרעט פון מלך אָטאָ פון גריכנלאַנד.
-• סאַמאַריטאַנער טאַכט: עטליכע געלערנטע לייגן פאָר אַז די גאַנצע קאָרעספּאָנדענץ איז אַ טאַכט קעגן די אידישע עכטע עטנישע "ברידער" – די סאַמאַריטאַנער.
+==לאַקאָנאָפיליאַ ==
+די באַוואונדערונג פון ספּאַרטאַ און אירע מנהגים, באַקאַנט ווי לאַקאָנאָפיליאַ (Laconophilia), האָט עקזיסטירט שוין אין דער אַנטיקער גריכנלאַנד, אַפילו אין אַטען. פילאָזאָפן ווי קסענאָפאָן (אַן אַטענישער גלות) און פּלאַטאָ האָבן אידעאַליזירט ספּאַרטאַ'ס סיסטעם ווי אַ מאָדעל פון אָרדענונג און דיסציפּלין{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Laconophilia}}.
+דער פראַנצויזישער קלאַסיקער פראַנסואַ אָליער (François Ollier) האָט געשאַפן דעם טערמין "ספּאַרטאַנישער מיראַזש" (Le Mirage spartiate) צו באַשרייבן די אידעאַליזירטע און פאַרדרייטע בילד פון ספּאַרטאַ אין די נישט־ספּאַרטאַנישע מקורים. דער מיראַזש האָט אָפט איבערגעטריבן ספּאַרטאַ'ס אייגנאַרטיקייט און מיליטערישע אומבאַזיגקייט, פאַרדעקנדיג די דעמאָגראַפישע שוועריקייטן, די אָליגאַרכישע נאַטור, און די שטענדיגע אָפּהענגיקייט פון דער קנעכטישער העלאָט־באַפעלקערונג.
-==שפּעטערע און מאָדערנע עראַ==
+==רעפערענצן==
-נאָך דער רוימישער קאָנקוועסט פון גריכנלאַנד אין 146 פאַר דער ציווילער רעכנונג, איז ספרטה געוואָרן אַ "פרייע שטאָט" אונטער רוימישער הערשאַפט און אַ טוריסטן-דעסטינאַציע, וואו מען האָט אָבסערווירט אירע עקזאָטישע מנהגים.
+{{רעפערענצן}}
-אין דער צייט פונעם צענטן יאָרהונדערט זענען געווען אידן אין ספרטה, וועלכע האָבן זיך פאַרנומען מיט האַנדל און שפּעטער אין דער זיידן אינדוסטריע. דער אידישער קוואַרטאַל אין ספרטה איז אויך דערמאָנט געוואָרן דורך דעם פראַנצויזישן אויטאָר שאטאָבריאַנד אין 1806. די אידישע קהילה אין ספרטה איז שפּעטער חרוב געוואָרן ביי דער גריכישער רעוואָלוציע אין 1821–1829.
+[[he:ספּאַרטאַ]]
-[[he:ספרטה]]