ועד פקידי ארץ ישראל בקושטא

דער ועד פּקידי ארץ ישראל בקושטא (אין קורצן: פקידי קושטא) איז געווען אַן אָרגאַניזאַציע וואָס איז געגרינדעט געוואָרן אין קושטא (איצטיגער איסטאַנבול), די הויפּטשטאָט פון דער אָטאָמאַנישער אימפּעריע, אין אָנהייב פונעם 18טן יאָרהונדערט מיט'ן ציל צו זאַמלען געלט פאַר די אידן אין ארץ ישראל, און ספּעציעל פאַר די אידן אין ירושלים, וואָס האָבן געליטן פון אַ שווערן פינאַנציעלן קריזיס. די אַקטיוויטעטן פון דער אָרגאַניזאַציע האָבן געבליט דעם 18טן יאָרהונדערט און עס האָט ווירקזאַם פונקציאָנירט ביזן אָנהייב 19טן יאָרהונדערט. דורך דער אַקטיוויטעט, איז דער ועד געוואָרן דער פאַקטישער הערשער פון די אידישע קהילות אין ארץ ישראל, און די ירושלימער קהילה איז געוואָרן אַ צווייג פון דער קושטא קהילה, אָן קיין אויטאָנאָמיע.

היסטאריע

די גרינדונג פונעם ועד איז געקומען נאָך אַן אומדערטרעגליכן קריזיס אין ירושלים אין די ה'ת"פ יאָרן. די אשכנזים וואָס זענען געקומען קיין ירושלים מיט דער חבורה פון רבי יהודה חסיד, וועלכער איז געשטאָרבן אין ירושלים אין ה'ת"פ, בלויז עטליכע טעג נאָך זײן אָנקומען, זענען געווען צעבראכן פון דער טראגעדיע, פארזינקען אין שווערע חובות, און האבן געליטן פון די רדיפות פון זייערע בעלי-חובות און פון פילע פטירות דורך מגפות. סיי די אידן פון קושטא (איסטאמבול) און סיי די קהילות אין אייראפע האבן גענומען שריט זיי צו העלפן דורך שתדלנות ביי די רעגירונגס-אינסטאנצן און דורך שאפן געלטער. די באמיאונגען זענען אבער נישט געלונגען, און ווען די אשכנזישע שול אין ירושלים איז אונטערגעצינדן געווארן דורך די מוסולמענער בעלי-חובות אין יאר ה'ת"פ, האט זיך די גרופע צעשפרייט.

די דאמינאנטע ספרדישע קהילה האט אויך געליטן אלס פועל-יוצא דערפון, און פילע האבן געמוזט פארלאזן די הויפטשטאט און זיך באהאלטן. אלס רעזולטאט, איז דער "ועד פקידי ארץ ישראל בקושטא" ווידער-ארגאניזירט געווארן אין יענעם יארצענדלינג מיטן ציל ווידער אויפצושטעלן די קהילה. ווען זיי האבן באקומען א "פירמאַן" (קעניגליכע ערלויבעניש) וואס האט ערלויבט די אשכנזים צו באצאלן זייערע חובות דורך יערליכע ראטעס, זענען די ספרדים צוריקגעקומען, אבער די אשכנזים האבן נאך אלץ מורא געהאט, און נאר א קליינע צאל זענען צוריקגעקומען (זייער פירער אינמיטן דעם 18טן יארהונדערט איז געווען רבי אברהם גרשון קיטובער, דער שוואגער פונעם הייליגן בעל שם טוב). די "פקידים" האבן ווידער מסדר געווען די קהילה, שטעלנדיג פארשטייער אין ירושלים און מאכנדיג תקנות בנוגע שטייערן און אויסגאבן.

אין יאר תפ"ז איז דער "ועד פקידי ארץ ישראל בקושטא" געווארן א סטאבילע, גוט-ארגאניזירטע קערפערשאפט. זיי האבן פארלאנגט אז זייערע פארשטייער זאלן צושטעלן דעטאלירטע באריכטן (דו"חות) פון הכנסות און הוצאות, און האבן איינגעפירט רעגלמעסיגע ביישטייערונגען פון דער גאנצער אידישער וועלט, באשטימענדיג די סומעס וואס יעדע קהילה דארף צאלן און באנייענדיג די אפמאכן יעדע צען יאר. מען האט אויך איינגעפירט א ספעציעלן פאנד גערופן "פּאַרה-ביישטייערונג" (די פּא‏ַרה איז געווען א טערקישע מטבע). ספעציעלע גבאי-צדקה זענען באשטימט געווארן איבער דער גאנצער אטאמאנישער אימפּעריע און אין אייראפע, און די היפשע סומעס געלט זענען אריבערגעפירט געווארן קיין קושטא. די געלטער וואס זענען אזוי געזאמלט געווארן זענען בעיקר געניצט געווארן צו באצאלן חובות, שטייערן און שוחד: די ארימעלייט האבן בלויז נהנה געווען דערפון א קליין ביסל, אבער די געלטער וואס זענען געשיקט געווארן צו זיי דורך קרובים פון אויסלאנד זענען אויך פארוואלטעט געווארן דורך די פקידים. די פקידים האבן געהאלטן פאר זיך די אויסשליסליכע רעכט צו באשטימען שד"רים (שלוחים) צו די תפוצות. זיי האבן אויפגעשטעלט נוצבארע פארבינדונגען מיט די רעגירונג-אינסטאנצן אין קושטא, דמשק, און ירושלים, דורך זיי געבן שווערע כאַבאַר.

אין א קורצער צייט זענען אויפגעשטעלט געווארן אונטער-קאמיטעטן פאר יעדער פון די פיר "ערי הקודש" אין ארץ ישראל – ירושלים, חברון, צפת און טבריה – פון וועלכע די וויכטיגסטע איז געווען ירושלים, וואו עס זענען געווען זיבן פקידים. אלס רעזולטאט, איז במשך די ה'ת"צ יארן די אידישע באפעלקערונג אין ירושלים שנעל געוואקסן, און אין די ה'ת"ק יארן איז זי געשטיגן צו בערך 3,000 נפשות. די פקידים, וועלכע האבן מורא געהאט פון די עקאנאמישע און פאליטישע אויסווירקונגען פון דעם שנעלן וואוקס, האבן מתקן געווען א תקנה וואס האט ערלויבט נאר אימיגראנטן איבער די 60 יאר זיך צו באזעצן אין ירושלים.

די פעולות האבן געמאכט די פקידים פאר די אבסאלוטע הערשער איבער די אידישע קהילות אין ארץ ישראל, בפרט ירושלים, וואס איז למעשה געווארן א פליגל פון דער קהילה אין קושטא, פארלירנדיג יעדן זכר פון זעלבסטשטענדיגקייט. זיי האבן באשטימט באמטע, אריינגעמישט אין די אויפנאמע פון רבנים (מאנכמאל אפילו באשטימט דעם "חכם באשי"/הויפט-רב), און אלע תקנות האבן געמוזט באקומען זייער הסכמה. די פקידים האבן אפילו ארגאניזירט נסיעות קיין ארץ ישראל מיט שיפן, ארויפגעלייגט שטייערן אויף די עולים, און אויפגעשטעלט ישיבות. זיי האבן זיך אריינגעמישט אין אלע סכסוכים צווישן ספרדים און אשכנזים איבער דער פראגע פון פארטיילן די געלטער וואס זענען געקומען פון אייראפע.

זייער דיקטאטארישע שטעלונג כלפי די קהילות אין ארץ ישראל האט זיך נישט געקענט אויסשפרייטן צו אנדערע אידישע קהילות, אויסער טערקיי און די באלקאן לענדער, און עס האבן אויסגעבראכן מחלוקת'ן בנוגע די פארטיילונג פון געלטער וואס זענען געקומען פון דארט, ווען די פקידים האבן מער ווי איינמאל געסטראשעט צו רעזיגנירן. פונדעסטוועגן האבן זיי אנגעהאלטן שטארקע קשרים מיט די גדולי הרבנים אין אייראפע, ווי למשל הגאון רבי יחזקאל לאנדא פון פראג (דער "נודע ביהודה"), וועלכער איז געווען דער "פארשטייער פון ארץ ישראל" דארט.

די אפשוואכונג פון דער אטאמאנישער אימפעריע און דער אונטערגאנג פון דער קהילה אין קושטא, די מלחמה צווישן טערקיי און רוסלאנד, און די וואקסנדע עליה פון אשכנזים, האבן געברענגט צו א ירידה אין דער חשיבות פונעם מוסד קעגן סוף פונעם 18טן יארהונדערט. ביים 19טן יארהונדערט איז עס שוין פראקטיש געווען טויט ("אפגעשטארבן"), און זיין פלאץ איז איבערגענומען געווארן דורכן "ועד הפקידים והאמרכלים" פון אמסטערדאם.

דרויסנדיגע לינקס

• Constantinople Officials – Posen Library
• Jacob Barnai, "Va'ad Pekidei Erez Israel Be-Kushta", Encyclopaedia Judaica, 2007.