רוי:דאמעניקא געראסאלימיטאנא

דאָמעניקאָ געראָסאָלימיטאַנאָ (איטאַליעניש: Domenico Gerosolimitano, ליטעראַליש: דאָמעניקאָ דער ירושלימער, אָדער דאָמעניקאָ ירושלמי), געבוירן ווי שמואל וויוואַס (1555–1621), איז געווען אַ באַקאַנטער אידישער געלערנטער, רב, און דאָקטער, וועלכער איז געוואָרן אַ משומד צו קריסטנטום און דערנאָך געדינט אַלס אַ גייסטליכער צענזאָר פון ספרים. זיין הויפּט־אַרבעט אין דער צענזור איז דער מאַנואַל "ספר הזיקוק", וואָס איז געווען דער העברעישער עקוויוואַלענט פונעם Index Expurgatorius.

תּולדות פון זיין לעבן (ביאָגראַפיע)

פריע יאָרן און השׂכּלה

שמואל וויוואַס איז געבוירן געוואָרן אין ירושלים אין יאָר 1555. טראָץ עטליכע קוועלער וואָס רעכענען זיין געבורט צו 1552 אָדער 1553, ווייזט זיין טויפונג־דאָקומענט אָן 1555 אַלס געבורטס־יאָר. ער האָט באַקומען זיין השׂכּלה אין גליל, וויין אין צפת. ער האָט געלערנט תּלמוד און קבלה. שמואל וויוואַס האָט געדינט אַלס רב און רבנישער דיין. ער האָט אויך געלערנט מעדיצין.

ביים עלטער פון 24, איז ער געפאָרן קיין קאַיראָ, וווּ ער האָט געאַרבעט אַלס דאָקטער. זיין רוים אַלס דאָקטער האָט זיך צעשפּרייט ברייט און ער איז געלאַדן געוואָרן קיין קאָנסטאַנטינאָפּאָל (איסטאַנבול) צו דינען אַלס דער אָפיציעלער דאָקטער ביים הויף פונעם סולטאַן פון דער אָטאָמאַנישער אימפּעריע, מוראַד דער דריטער (Sultan Murad III). ער האָט געהאַלטן דעם פּאָזיציע זעכצן יאָר. לויט עדות פון דאָמעניקאָ אַליין, האָט ער געלעבט אין איסטאַנבול לכל־הפּחות 12 יאָר. ער איז מעגליך געווען אין איסטאַנבול צווישן די יאָרן ה'של"ט און שמ"ט. ער האָט אויך באַגלייט די שוועסטער פונעם סולטאַן אויף דער חַדזש (pilgrimage to Mecca).

איבערקערעניש צו קריסטנטום און דער צענזור קאַריערע

ביים עלטער פון 38 יאָר, דעם 6טן אויגוסט 1593, איז ער געטויפט געוואָרן אַלס אַ קריסט אין ווענעדיג. זיין מאָטיוואַציע פאַר דער איבערקערעניש איז געווען רעליגיעז. נאָך זיין טבילה האָט ער, ווי פיל אַנדערע מומרים פון יענער צייט, אָנגעהויבן צו אַרבעטן אַלס אַ צענזאָר פון ספרים.

דאָמעניקאָ ירושלמי איז געווען פון די חשובסטע און פּראָדוקטיווסטע פיגורן וואָס האָבן זיך פאַרנומען מיט דער קאַטוילישער צענזור. לויט זיין אייגענער שאצונג, האָט ער דורכגעזוכט איבער 20,000 העברעישע ספרים און כתבי־ידות. ער האָט געדינט אין פאַרשידענע איטאַליענישע שטעט:

• מאַנטוע (Mantua): זיין ערשטע אָפיציעלע שטעלע איז געווען אין מאַנטוע. ער איז געווען דער הויפּט־רעוויזאָר פון דער צענזור־קאָמיסיע דאָרטן צווישן 1595–1597. אין דעם דאָזיגן צייטראַם האָט ער דורכגעפירט די צענזור אויף הונדערטער ספרים, און זיין חתימה געפינט זיך אויף כּמעט אַלע 430 ספרים, וואָס האָבן איבערגעלעבט פון אַ צענזור־קאַמפּיין אין 1605.

• פעראַראַ, מילאַן און רוים: מען ווייס אַז ער האָט אויך געאַרבעט אין שטעט ווי פעראַראַ, מילאַן (ביי דער אַמבּראָזיאַנער ביבליאָטעק פון 1605 ביז 1610), און רוים.

• קאָלעדזשיאָ דיי נעאָפיטי: אין רוים איז דאָמעניקאָ געוואָרן אַ מיטגליד פונעם קאָלעדזשיאָ דיי נעאָפיטי (Collegio dei Neofiti – די קאָלעדזש פאַר ניי־געטויפטע), וואו ער האָט געלערנט העברעיש, אַדישאַנאַל צו זיין צענזור־אַרבעט.

דאָמעניקאָ ירושלימי איז געשטאָרבן אין רוים אין יאָר 1621 (אָדער 1622).

אַמביוואַלענץ אין זיין אַרבעט

טראָץ זיין פּראָליפישער אַרבעט און דעם פאַקט אַז ער האָט געשריבן אַ צענזור־מאַנואַל, האָט דאָמעניקאָ אויסגעזען צו האָבן אַן אַמביוואַלענטע פּערזענליכקייט. טיילמאָל האָט ער אַדורך ספרים אָן צענזור אָדער נאָר אויבן־אויף (perfunctorily).

"ספר הזיקוק"

"ספר הזיקוק" (טייטש: דער בוך פון דער רייניגונג) איז דאָמעניקאָ'ס הויפּט־ווערק אַלס צענזור, און דינט אַלס אַ מאַנואַל פאַר קאַטוילישע צענזאָרן. ער האָט צוגעגרייט די ערשטע רעדאַקציע דערפון אין 1596, בעת זיין דינסט אין מאַנטוע. דער מאַנואַל איז קיינמאָל נישט געוואָרן פּובליקירט, אָבער עקזיסטירט אין פאַרשידענע כתבי־ידות (מאַנוסקריפּטן), למשל אין דעם וואַטיקאַן (Vat. 273), וועלכע ווייזט אַ רעוויזיע אַזוי שפּעט ווי 1619.

השפּעה

דער "ספר הזיקוק" און די פאָדערונגען פון דער קלויסטער־צענזור האָבן געהאַט אַן איינפלוס אויפן אינהאַלט פון ספרים געדרוקט אין איטאַליע בעת דעם זיבעצנטן יאָרהונדערט. אַ פאַרגלייך פון ספרים וואָס שטייען אינעם "ספר הזיקוק" מיט שפּעטערדיגע אויסגאַבעס ווייזט, אַז מען האָט אַריינגעפירט ענדערונגען לויט די פאָדערונגען פונעם מאַנואַל.

אינהאַלט און פּרינציפּן

אין זיין מבוא צו דעם "ספר הזיקוק" ליסטעט דאָמעניקאָ אויס די יסודותדיגע פּרינציפּן וואָס צענזאָרן זאָלן נאָכפאָלגן. דער מאַנואַל ליסטעט אַ סך־הכּל פון 472 ווערק, וואָס אַנטהאַלטן פּינקטליכע אינסטרוקציעס וועלכע ווערטער, זאַצן, אָדער פּאַסאַזשן דאַרפן געמעקט אָדער געענדערט ווערן אין יעדן ספר, מיט ציטאַטן פון וועלכער זייט און ליניע.

די צענזור פאָדערונגען קען מען צעטיילן אין דריי קאַטעגאָריעס:

1. באַליידיקנדיגע אויסדרוקן קעגן קריסטנטום: ווערטער אָדער פּאַסאַזשן וואָס רעדן שלעכטס אָדער איינגעבויגן (indirect) אַרויס קעגן דער קריסטליכער גלויבונג.
2. פאַרגליווערונג פון אידן: סתּם פּאַסאַזשן וואָס לויבן אידן, ווי למשל, סטעיטמענטס אַז אידן זענען דאָס פאָלק פון גאָט, וואָס האָט מעגליך איינגעבויגען קריטיקירט קריסטנטום.
3. הערעטישע אידעען: געדאַנקען וואָס די קלויסטער האָט געזען ווי קעגנזעצליכע צו אירע עקדעגן, ווי גלויבונגען אין גלגול אָדער אין רעפיציקע גייסטער.

אָפטמאל זענען געוויסע טערמינען ווי עבודה זרה (אַלס רעפערענץ צו קריסטנטום), מין (כּופר), אדום, און משומד געווען די ווערטער וואָס מען האָט געזוכט צו מעקן אָדער בייטן. אַ פּראָסטע ענדערונג איז געווען צו בייטן אַ סקעפּטיש וואָרט ווי גוי אָדער נכרי מיט עכּו״ם (אַלס טייטש: עבד כּוכבים ומזלות, אָדער "געץ־דינער").

דער תּלמוד

דער תּלמוד אַליין איז נישט געווען אַריינגערעכנט אין דער ליסטע פונעם "ספר הזיקוק", ווייל עס איז געווען געהאַלטן אַזוי געפערליך, אַז זיין באַזיצונג איז געווען פאַרבאָטן טאָטאַל אין יענער צייט.

אַנדערע שריפטן און איבערזעצונגען

נאָך זיין שמד, האָט דאָמעניקאָ געשריבן ווערק אויף העברעיש צו איבערצייגן אידן אין דעם "אמת" פון דער קריסטליכער גלויבונג.

רעליגיעזע שריפטן: • Ma'ayan Gannim (מעין גנים, "קוואַל פון די גערטנער"): אַ ווערק וועגן די גרונט־פּרינציפּן פון קריסטליכן גלויבן, וואָס איז פאַרלוירן געוואָרן אַ קורצע צייט נאָך זיין טויט.

איבערזעצונגען:

דאָמעניקאָ האָט איבערגעזעצט די גאַנצע נייע טעסטאַמענט ("העדות החדשה") אויף העברעיש פון אַראַמיש, גריכיש, לאַטייניש און אַראַביש. ער האָט פאַרענדיגט דאָס ווערק אַרום 1616.

ער האָט אויך איבערגעזעצט רוב פון די אַפּאָקריפישע ספרים (Apocryphal books) פון דער וואולגאַטע (Vulgate) אין די יאָרן 1615–1617, אַריינגערעכנט ספר ברוך, חכמת שלמה, יהושוע בן סירא, יהודית, און טוביה. מיט דער איבערזעצונג פון די אַפּאָקריפי האָט דאָמעניקאָ געוואָלט סיגנאַליזירן צו זיינע אידישע לייענער אַז זיי האָבן בלויז אַ "געשניטן" ווערסיע פונעם וואָרט פון גאָט.

איסטאַנבול באַשרייבונג:

אין 1611, אין רוים, האָט ער דיקטירט זיין "Relatione della Gran Città di Costantinopli", אַ באַשרייבונג פון איסטאַנבול אין זיין צייט. דאָס ווערק איז איינגעטיילט אין פינף קאַפּיטלען, וואָס באַשרייבן די שטאָטישע סטרוקטורן, די אַדמיניסטראַטיווע סיסטעם, דעם סולטאַנ'ס פּאַלאַץ, דעם סולטאַנ'ס טעגליכעס לעבן, און די יסודותדיגע מוסולמענישע גלויבונגען. אינטערעסאַנט איז, אַז עס איז נישטאָ קיין קעגנרעדע קעגן איסלאַם אין דעם ווערק, וואָס איז געווען אומגעוויינטליך פאַר אַ מומר אין דער צייט.