בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,359
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:שומרונים"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
די '''שומרונים''' (אין חז"ל: '''כותים'''; | די '''שומרונים''' (אין חז"ל: '''כותים'''; שומרונישער העברעאיש: {{שריפט/שומרון|ࠔࠠࠌࠝࠓࠩࠉࠌ}}, "שמרים"), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע קלעימט דירעקטע אָפּשטאַמונג פון די אוראַלטע שבטים פון אפרים און מנשה פון די צפונדיגע שבטים פון ישראל. | ||
די קהילה איז זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן פון 2024, וועלכע וווינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין חולון (ישראל) און אין קרית לוזה אויף הר גריזים (אין שומרון, וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות"). | די קהילה איז זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן פון 2024, וועלכע וווינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין חולון (ישראל) און אין קרית לוזה אויף הר גריזים (אין שומרון, וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות"). | ||
| שורה 18: | שורה 18: | ||
טעקסטואַלע אונטערשיידן: דער שומרונישער חומש איז בפירוש נישט דער זעלבער ווי דער אידישער [[מסורה (טעקסט)|מסורה-טעקסט]]. עס זענען דאָ אַרום 6,000 וואַריאַנטן צווישן די צוויי ווערסיעס. רוב זענען קליינע אָרטאָגראַפישע אָדער גראַמאַטישע דיפערענצן, ווי למשל דער מער אָפטער באַנוץ פון "מלא" (פולער אויסלייג) אין נוסח שומרון, אָבער אַרום 40 זענען סובסטאַנטיווע אַלטעראַציעס{{הערה|1=https://www.mdpi.com/2077-1444/11/2/85}}. | טעקסטואַלע אונטערשיידן: דער שומרונישער חומש איז בפירוש נישט דער זעלבער ווי דער אידישער [[מסורה (טעקסט)|מסורה-טעקסט]]. עס זענען דאָ אַרום 6,000 וואַריאַנטן צווישן די צוויי ווערסיעס. רוב זענען קליינע אָרטאָגראַפישע אָדער גראַמאַטישע דיפערענצן, ווי למשל דער מער אָפטער באַנוץ פון "מלא" (פולער אויסלייג) אין נוסח שומרון, אָבער אַרום 40 זענען סובסטאַנטיווע אַלטעראַציעס{{הערה|1=https://www.mdpi.com/2077-1444/11/2/85}}. | ||
אידעאָלאָגישער פאָקוס: די ארום 40 סובסטאַנטיווע ענדערונגען רעפלעקטירן די שומרונישע טעאָלאָגישע אידעאָלאָגישע איבערצייגונגען. די מערסט באדייטנדע אַלטעראַציעס זענען די עקספּליציטע באַפעסטיגונג פון הר גריזים ווי דער אייביגער אויסדערוועלטער אָרט פאַר גאָטס דינסט. צום | אידעאָלאָגישער פאָקוס: די ארום 40 סובסטאַנטיווע ענדערונגען רעפלעקטירן די שומרונישע טעאָלאָגישע אידעאָלאָגישע איבערצייגונגען. די מערסט באדייטנדע אַלטעראַציעס זענען די עקספּליציטע באַפעסטיגונג פון הר גריזים ווי דער אייביגער אויסדערוועלטער אָרט פאַר גאָטס דינסט. צום ביישפּיל, אין שמות כ' און דברים י"א און כ"ז, האָט דער נוסח שומרון א פאָרעם וואָס מאַנדאַטירט א מזבח אויף הר גריזים. לויט די שומרונים, איז הר גריזים שוין "אויסגעקליבן" געוואָרן דורך גאָט אין דער צייט פון די [[דריי אבות|אבות]]{{הערה|שם=פייןאבישע|STEVEN FINE, "The Abisha Scroll", 15–29}}. | ||
פריע ווערסיעס: דער נוסח שומרון שטאַמט פון אַן "עקספּאַנסיאָניסטישן פּרע־שומרונישן" טעקסטואַלן טיפּ וואָס האָט צירקולירט אין פּאַלעסטינע אין דער צווייטער בית־המקדש תקופה. ער האָט אַרום 1,900 וואַריאַנטן וואָס שטימען מיט דער [[סעפטואגינטע|סעפּטואַגינטע]] (LXX, דער אוראַלטער גריכישער איבערזעצונג) קעגן דעם מסורה-טעקסט. די דערגרייכונגען פון די [[ים המלח מגילות|ים־המלח מגילות]] האָבן געוויזן אַז אַ טעקסטואַלע פאָרעם ענליך צום נוסח שומרון איז געווען בנמצא שוין אין דער צווייטער יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג (BCE){{הערה| | פריע ווערסיעס: דער נוסח שומרון שטאַמט פון אַן "עקספּאַנסיאָניסטישן פּרע־שומרונישן" טעקסטואַלן טיפּ וואָס האָט צירקולירט אין פּאַלעסטינע אין דער צווייטער בית־המקדש תקופה. ער האָט אַרום 1,900 וואַריאַנטן וואָס שטימען מיט דער [[סעפטואגינטע|סעפּטואַגינטע]] (LXX, דער אוראַלטער גריכישער איבערזעצונג) קעגן דעם מסורה-טעקסט. די דערגרייכונגען פון די [[ים המלח מגילות|ים־המלח מגילות]] האָבן געוויזן אַז אַ טעקסטואַלע פאָרעם ענליך צום נוסח שומרון איז געווען בנמצא שוין אין דער צווייטער יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג (BCE){{הערה|שם=פייןאבישע}}. | ||
===דער אבישע מגילה=== | ===דער אבישע מגילה=== | ||
| שורה 27: | שורה 27: | ||
שומרונישע טראַדיציע: די שומרונים האַלטן אַז די מגילה איז געשריבן געוואָרן דורך אבישוע בן פינחס (דער אייניקל פון אהרן) אין יאָר דרייצן נאָכן אַריינגאַנג פון די בני ישראל אין ארץ־כּנען, און אַז זי איז דער גאַראַנטאָר פון דער התגלות ביים סיני. | שומרונישע טראַדיציע: די שומרונים האַלטן אַז די מגילה איז געשריבן געוואָרן דורך אבישוע בן פינחס (דער אייניקל פון אהרן) אין יאָר דרייצן נאָכן אַריינגאַנג פון די בני ישראל אין ארץ־כּנען, און אַז זי איז דער גאַראַנטאָר פון דער התגלות ביים סיני. | ||
תשקיל: די מגילה אַנטהאַלט אַ [[קריפטאגראפיע|קריפּטאָגראַם]], באַקאַנט ווי דער '''תשקיל''', וועלכער איז | תשקיל: די מגילה אַנטהאַלט אַ [[קריפטאגראפיע|קריפּטאָגראַם]], באַקאַנט ווי דער '''תשקיל''', וועלכער איז אַריינגעוועבט אין דעם גוף פונעם תורה־טעקסט, וואָס די שומרונים האַלטן איז אבישע'ס אוראַלטער קאָלאָפאָן. | ||
די מגילה ווערט היינט געזען דורך געלערנטע ווי אַ צוזאַמענשטעל פון אַלטע פראַגמענטן פון [[מיטל אלטער|מיטל־אַלטערדיגע]] מאַנוסקריפּטן ( | די מגילה ווערט היינט געזען דורך געלערנטע ווי אַ צוזאַמענשטעל פון אַלטע פראַגמענטן פון [[מיטל אלטער|מיטל־אַלטערדיגע]] מאַנוסקריפּטן (פון צווישן 12טן און 14טן יאָרהונדערט), וואָס זענען צונויפגעשפּלינטערט געוואָרן. זי איז אַן אַרבעט פון דורות סופרים, וואָס האָבן עס פאַרזאַמלט און רעפּאַרירט איבער לאַנגע צייטן אינעם 16טן, 17טן און 18טן יאָרהונדערט. משה גאַסטער האָט באַמערקט אַז זי באַשטייט "הויפּטזעכליך פון אַ מאַסע פון פליקעס". די מגילה איז אַ "מעטאַפאָר פאַר דעם אומפולקאמען צושטאַנד פון דער וועלט זינט דעם גרויסן שפּאַלט פון די שבטים, ביז דעם משיחישן קומען פון טאַהאַב" (Tahab){{הערה|שם=פייןאבישע}}. | ||
דער אבישע מגילה איז קיין מאָל נישט געווען צום פאַרקויפן, כאָטש אייראָפּעישע זאַמלער האָבן שטאַרק געשטרעבט צו קריגן שומרונישע ביכער. זי ווערט געהאַלטן אין אַ גלאָזענעם קעסטל און ווערט נישט אַרויסגענומען, אַפילו נישט אויף גרויסע יום־טובים, ווען זי ווערט גענוצט צו בענטשן דעם עולם אין שול{{הערה| | דער אבישע מגילה איז קיין מאָל נישט געווען צום פאַרקויפן, כאָטש אייראָפּעישע זאַמלער האָבן שטאַרק געשטרעבט צו קריגן שומרונישע ביכער. זי ווערט געהאַלטן אין אַ גלאָזענעם קעסטל און ווערט נישט אַרויסגענומען, אַפילו נישט אויף גרויסע יום־טובים, ווען זי ווערט גענוצט צו בענטשן דעם עולם אין שול{{הערה|שם=פייןאבישע}}. | ||
===אַנדערע שריפטן=== | ===אַנדערע שריפטן=== | ||
שומרונים האָבן אויך אַ ריי היסטאָרישע און ליטורגישע ווערק: | שומרונים האָבן אויך אַ ריי היסטאָרישע און ליטורגישע ווערק: | ||
* '''[[מימר מרקה]]''' (אדער תיבת מרקה): אַן אַראַמישער "מדרש" פון דעם 3טן אָדער 4טן יאָרהונדערט. דער געלערנטער זאב בן־חיים האָט עס איבערגעזעצט אויף העברעאיש אין 1988, אויפ'ן בקשה פון [[יצחק בן-צבי|יצחק בן־צבי]]. | * '''[[מימר מרקה]]''' (אדער תיבת מרקה): אַן אַראַמישער "מדרש" פון דעם 3טן אָדער 4טן יאָרהונדערט. דער געלערנטער זאב בן־חיים האָט עס איבערגעזעצט אויף העברעאיש אין 1988, אויפ'ן בקשה פון [[יצחק בן-צבי|יצחק בן־צבי]]. | ||
* כראָניקלען: די '''תולידה''' (12טן י"ה), געשריבן הויפּטזעכליך אין העברעאיש, איז די פריסטע שומרונישע כראָניק באַקאַנט, וואָס איז גענוצט געוואָרן פון 1149 נאָך דער געווענליכער ציילונג, מיט דער עקזיסטירנדער ווערסיע פון 1346{{הערה|1=Encyclopaedia Judaica}}. די '''כִּתַאבּ א-תַַּאְרִיח'''' פון [[אבו אַל-פתח]], געשריבן אין 1355 אין אַראַביש, פאַראייניגט די שומרונישע פאַרגאַנגענהייט אין אַ קאָנסיסטענטער דערציילונג פון בריאה ביז יהושע{{הערה| | * כראָניקלען: די '''תולידה''' (12טן י"ה), געשריבן הויפּטזעכליך אין העברעאיש, איז די פריסטע שומרונישע כראָניק באַקאַנט, וואָס איז גענוצט געוואָרן פון 1149 נאָך דער געווענליכער ציילונג, מיט דער עקזיסטירנדער ווערסיע פון 1346{{הערה|1=Encyclopaedia Judaica}}. די '''כִּתַאבּ א-תַַּאְרִיח'''' פון [[אבו אַל-פתח]], געשריבן אין 1355 אין אַראַביש, פאַראייניגט די שומרונישע פאַרגאַנגענהייט אין אַ קאָנסיסטענטער דערציילונג פון בריאה ביז יהושע{{הערה|שם=פייןאבישע}}. | ||
* ליטורגיע: דער Deftar איז אַ געבעט בוך מיט תפילות און פּיּוטים, וואָס איז אַלט | * ליטורגיע: דער Deftar איז אַ געבעט בוך מיט תפילות און פּיּוטים, וואָס איז אַלט פון 4טן יאָרהונדערט. ליטורגישע פּיּוּטים אין אַראַמיש פון די ביזאַנטישע צייטן, ווי פון עמרם דאַראַ און מאַרקה, זענען נאָך אַן אינטעגראַלער טייל פון שומרונישער ליטורגיע. | ||
==שפּראַכן און שריפט== | ==שפּראַכן און שריפט== | ||
| שורה 43: | שורה 43: | ||
===שומרוניש העברעאיש=== | ===שומרוניש העברעאיש=== | ||
שומרוניש העברעאיש ( | שומרוניש העברעאיש ({{שריפט/שומרון|ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ}}, "עברית") איז אַ לייענען טראַדיציע וואָס ווערט גענוצט דורך די שומרונים צו ליינען ליטורגיש זייער חומש{{הערה|1=[[ע:עברית שומרונית|עברית שומרונית]]}}. | ||
====שפּראַך אַנטוויקלונג==== | ====שפּראַך אַנטוויקלונג==== | ||
| שורה 58: | שורה 58: | ||
אין 1538 האָט Guillaume Postel אַרויסגעגעבן דעם שומרונישן אַלף־בית אין אייראָפּע. די שפּראַך איז געוואָרן באַקאַנט אין מער דעטאַל אין דער מערב'דיגער וועלט מיט דער פּובליקאַציע פון אַ מאַנוסקריפּט פון דעם שומרונישן חומש אין 1631 דורך Jean Morin. | אין 1538 האָט Guillaume Postel אַרויסגעגעבן דעם שומרונישן אַלף־בית אין אייראָפּע. די שפּראַך איז געוואָרן באַקאַנט אין מער דעטאַל אין דער מערב'דיגער וועלט מיט דער פּובליקאַציע פון אַ מאַנוסקריפּט פון דעם שומרונישן חומש אין 1631 דורך Jean Morin. | ||
{| class="wikitable" style="text-align:center;" | |||
|שומרונישער אות | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠀ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠁ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠂ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠃ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠄ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠅ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠆ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠇ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠈ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠉ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠊ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠋ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠌ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠍ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠎ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠏ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠐ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠑ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠒ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠓ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠔ}} | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| {{שריפט/שומרון|ࠕ}} | |||
|- | |||
|אותיות מרובעות | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| א | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ב | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ג | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ד | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ה | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ו | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ז | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ח | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ט | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| י | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| כ | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ל | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| מ | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| נ | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ס | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ע | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| פ | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| צ | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ק | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ר | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ש | |||
| style="height:40px; font-size:150%; vertical-align:top;"| ת | |||
|} | |||
==היסטאָריע און באַציונגען== | ==היסטאָריע און באַציונגען== | ||