רוי:שומרונים

די שומרונים (Samaritan Hebrew: ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ, עברית), אָדער ווי זיי רופן זיך ישראל שומרונים אָדער שומרים (די היטער), זענען אַן עטנאָ־רעליגיעזע גרופּע, וועלכע קליימט דירעקטע אָפּשטאַמונג פון די אוראַלטע שבטים פון אפרים און מנשה פון די צפונדיקע שבטים פון ישראל. זייער כּהונה שטאמט, לויט זייער מסורה, פון אַהרן דורך זיין אייניקל פינחס, אין אַ קאָנטינואירליכער ירושה פון איבער 130 דורות.

די קהילה איז זייער קליין, מיט אַרום 900 מענטשן פון 2024, וועלכע וווינען הויפּטזעכליך אין צוויי געמיינדעס: אין חולון (ישראל) און אין קרית לוזה אויף הר גריזים (אין שומרון, וועלכע ווערט געהאלטן דורך זיי אַלס "דער באַרג פון ברכות").

שומרוניזם, וועלכע איז דער רעליגיעזער וועג פון די שומרונים, איז אַן אברהמישע מאָנאָטעאיסטישע רעליגיע. זייער גאַנצער ביבלישער קאַנאָן איז אויסשליסליך דער שומרונישער חומש.

דער רעליגיעזער הויפּט פון דער קהילה איז דער שומרונישער כּהן גדול, אַן אָמט וואָס זיי האַלטן איז אָנגעהאַלטן געוואָרן כּסדר פאַר די לעצטע 3,600 יאָר זינט אַהרן הנביא.

רעליגיעזע טעקסטן

די שומרונים פאַרמאָגן אַ קאַקאָפאָניע פון מעמואַרן און דאָקומענטן, אַריינגערעכנט זייער אייגענער ליטעראַטור, ווי אויך דערציילונגען פון אידן, קריסטן און מוסולמענער וועגן זיי.

דער שומרונישער חומש (נוסח שומרון)

דער שומרונישער חומש (Samaritan Pentateuch, SP) איז זייער הייליגע שריפט, וועלכע באַשטייט נאָר פון די פינף ספרים פון משה. זיי אנערקענען קיין אַנדער ספר ווי הייליגע שריפט.

טעקסטואַלע אונטערשיידן: דער שומרונישער חומש איז בפירוש נישט דער זעלבער ווי דער אידישער מסורה־טעקסט (MT). עס זענען דאָ אַרום 6,000 וואַריאַנטן צווישן די צוויי ווערסיעס. רוב זענען קליינע אָרטאָגראַפישע אָדער גראַמאַטישע דיפערענצן, אָבער אַרום 40 זענען סובסטאַנטיווע אַלטעראַציעס.

אידעאָלאָגישער פאָקוס: די וואַריאַנטן רעפלעקטירן שומרונישע טעאָלאָגישע אידעאָלאָגיע. די עיקרדיקע אַלטעראַציעס זענען די עקספּליציטע באַפעסטיקונג פון הר גריזים ווי דער אייביקער אויסדערוויילטער אָרט פאַר גאָטס דינסט, למשל אין שמות כ' און דברים י"א און כ"ז. לויט די שומרונים, איז הר גריזים שוין "אויסגעקליבן" געוואָרן דורך גאָט אין דער צייט פון די אבות.

פריע ווערסיעס: דער SP שטאַמט פון אַן "עקספּאַנסיאָניסטישן פּרע־שומרונישן" טעקסטואַלן טיפּ וואָס האָט צירקולירט אין פּאַלעסטינע אין דער צווייטער בית־המקדש תקופה. ער האָט אַרום 1,900 וואַריאַנטן וואָס שטימען מיט דער סעפּטואַגינטע (LXX, דער אוראַלטער גריכישער איבערזעצונג) קעגן דעם MT. די דערגרייכונגען פון די ים־המלח מגילות האָבן געוויזן אַז אַ טעקסטואַלע פאָרעם ענליך צום SP איז געווען בנמצא שוין אין דער צווייטער יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג (BCE).

דער אבישע מגילה (Abisha Scroll)

די אבישע מגילה איז דאָס טייערסטע פאַרמעגן פון די שומרים. די דאָזיגע מגילה איז די פיזישע פאַרבינדונג צווישן דער הייליגער צייט פון דער תורה און דער היינטיגער צייט.

שומרונישע טראַדיציע: די שומרונים האַלטן אַז די מגילה איז געשריבן געוואָרן דורך אבישע בן פינחס (דער אייניקל פון אהרן) אין יאָר דרייצן נאָכן אַריינגאַנג פון די בני ישראל אין ארץ־כּנען. זיי האַלטן, אַז זי איז דער גאַראַנטאָר פון דער התגלות ביים סיני.

קאָלאָפאָן (Tashqil): די מגילה אַנטהאַלט אַ קריפּטאָגראַם, באַקאַנט ווי דער tashqil, וועלכער איז אויסגעוועבט אין גוף פונעם תורה־טעקסט.

געשיכטע און באַשרייבונג: די מגילה ווערט היינט געזען דורך געלערנטע ווי אַ צוזאַמענשטעל פון אַלטע פראַגמענטן פון מיטל־אַלטערדיקע מאַנוסקריפּטן, וואָס זענען צונויפגעשפּלינטערט געוואָרן אינעם 16טן, 17טן און 18טן יאָרהונדערט. זי איז אַן אַרבעט פון דורות סופרים, וואָס האָבן עס פאַרזאַמלט און רעפּאַרירט איבער לאַנגע צייטן. די מגילה איז אַ מאַטאַפאָר פאַר דעם אומפולקאמען צושטאַנד פון דער וועלט זינט דעם גרויסן שפּאַלט פון די שבטים, ביז דעם משיחישן קומען פון טאַהאַב (Tahab).

שומרונישע פאַרזיכערונג: דער אבישע מגילה איז קיין מאָל נישט געווען צום פאַרקויפן, כאָטש אייראָפּעישע זאַמלער האָבן שטאַרק געשטרעבט צו קריגן שומרונישע ביכער.

אַנדערע שריפטן

שומרונים האָבן אויך אַ ריי היסטאָרישע און ליטורגישע ווערק:

• כראָניקלען: די Tulidah (12טן י"ה) איז די פריסטע שומרונישע כראָניק באַקאַנט. די Kitab al-Tarikh פון אבו ל־פתח (Abu l-Fatḥ), געשריבן אין 1355 אין אַראַביש, פאַראייניקט די שומרונישע פאַרגאַנגענהייט אין אַ קאָנסיסטענטער דערציילונג פון בריאה ביז יהושע.
• ליטורגיע: דער Deftar איז אַ געבעט בוך פון תפילות און פּיּוּטים. ליטורגישע פּיּוּטים אין אַראַמעאיש פון די ביזאַנטישע צייטן, ווי פון עמרם דאַראַ און מאַרקה, זענען נאָך אַן אינטעגראַלער טייל פון שומרונישער ליטורגיע.
• Memar Marqah (תיבת מרקה): אַן אַראַמישער מדרש (theological treatises) פון דעם 3טן אָדער 4טן יאָרהונדערט, וואָס דער היינטיגער געלערנטער זאב בן־חיים האָט איבערגעזעצט אויף העברעאיש אין 1988 נאָכן בעטן פון יצחק בן־צבי.

שומרוניש העברעאיש און שריפט

שומרוניש העברעאיש (Samaritan Hebrew: ࠏࠨࠁࠬࠓࠪࠉࠕ, ʿÎbrit) איז אַ לייענען טראַדיציע וואָס ווערט גענוצט ליטורגיש דורך די שומרונים פאַרן לייענען דעם חומש.

שפּראַך אַנטוויקלונג

די אוראַלטע העברעאישע שפּראַך האָט אויפגעהערט צו זיין אַ טאָג־טעגליכע גערעדטע שפּראַך פאַר די שומרונים, און איז געוואָרן נאָכפאָלגט דורך שומרוניש אַראַמיש. די אַראַמישע שפּראַך האָט אַליין אויפגעהערט צו זיין גערעדט צווישן דעם 10טן און 12טן יאָרהונדערט, און איז געוואָרן ערזעצט דורך לעוואַנטינער אַראַביש (ספּעציפיש, די שומרונישע וואַריאַנט פון פּאַלעסטינער אַראַביש).

די פאָנאָלאָגיע פון שומרוניש העברעאיש איז זייער ענליך צו דער פאָנאָלאָגיע פון שומרוניש אַראַביש, און ווערט גענוצט פאַר געבעטן. היינט, די געזונטע רעדן שפּראַך צווישן שומרונים איז גלייך צעטיילט צווישן מאָדערן העברעאיש (אין חולון) און שומרוניש אַראַביש (אין קרית לוזה).

נאָך אַ ליטורגישער ווידער־אויפלעבונג פון שומרוניש העברעאיש האָט זיך אָנגעהויבן אַרום 1300, וואָס האָט רעזולטירט אין נייע העברעאישע פּיּוּטים.

שומרונישער אַלף־בית

שומרוניש העברעאיש ווערט געשריבן אין שומרונישן אַלף־בית, אַ דירעקטע ירושה פון דעם אוראַלטן כתב עברי.

דאָס איז אין קאָנטראַסט צו אַלע אַנדערע סאָרטן העברעאיש געשריבן דורך אידן, וועלכע נוצן דעם שפּעטערדיגן טראַדיציאָנעלן פירעקדיגן אַלף־בית (כתב אשורי, אַ וואַריאַציע פון דעם אַראַמישן אַלף־בית). די אידן האָבן אָנגעהויבן צו נוצן דעם פירעקדיגן שריפט אין דער בבלישער גלות נאָכן גלות פון מלכות יהודה אינעם 6טן יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג. די שומרונים האָבן ווייטער גענוצט דעם כתב עברי, וועלכער האָט זיך אַנטוויקלט צו דעם שומרונישן אַלף־בית.

אין 1538 האָט Guillaume Postel אַרויסגעגעבן דעם שומרונישן אַלף־בית אין אייראָפּע. די שפּראַך איז געוואָרן באַקאַנט אין מער דעטאַל אין דער מערב'דיגער וועלט מיט דער פּובליקאַציע פון אַ מאַנוסקריפּט פון דעם שומרונישן חומש אין 1631 דורך Jean Morin.

היסטאָריע און באַציונגען

דער שפּאַלט מיט אידנטום

די שומרונים און די אידן זענען די קינדער פון די צפונדיגע שבטים פון ישראל און די קינדער פון יהודה צו דרום, און זייער שייכות איז די מערסט באַדייטנדע און אַנהאַלטענע שייכות וואָס ווערט אויסגעפאָרשט אין די מקורים.

קאָנפליקט: די שומרונים גלויבן אַז דער שפּאַלט האָט זיך אָנגעהויבן ווען די צפונדיקע ישׂראלים און די דרומדיקע יהודים האָבן זיך געזעצט אויף צוויי פאַרשידענע טראַיעקטאָריעס: די שומרונים פאַרערן הר גריזים, און די אידן פאַרערן הר ציון און ירושלים. אין שומרונישער מסורה, איז דאָס די ביבלישע "שיידונג פון די וועגן".

אידישע פּאָלעמיק: אידן האָבן גערופן די שומרונים "כותים", מיינט, אַז זיי זענען נישט קיין עכטע מיטגלידער פון כּלל ישראל. דער נאָמען שפּיגלט אָפּ דעם מיינונג אַז זיי זענען פון פרעמדן אָפּשטאַם (פון Kutha אין פּערסיע). ראַבּינישע ליטעראַטור, ספּעציעל אין די שפּעטע אַנטיק צייטן, האָט אַריינגעלייגט די שומרונים אין אַ לימינאַלער קאַטעגאָריע פון נישט־אינגאַנצן גויים און נישט־אינגאַנצן ישׂראלים.

חשמונאישע מלחמות: די באַציאונגען זענען געווען קאָמפּליצירט אין דער גרעקאָ־רוימישער וועלט. יוחנן הורקנוס א', אַ חשמונאישער מלך, האָט חרוב געמאַכט דעם שומרונישן "טעמפּל" אויף הר גריזים אין 111–110 פאַר דער געווענליכער ציילונג, אַ געשעעניש וואָס איז געפייערט געוואָרן אין ירושלים.

רעלאַטיווע קלאָרקייטן אין אַנטיק

טראָץ דער טעאָרעטישער שפּאַלט, זענען געווען פאַלן פון קלאָרקייט און געזעלשאַפטלעכן קאָנטאַקט.

ראַבּינישע מיינונגען: אין דעם צווייטן יאָרהונדערט נאָך דער געווענליכער ציילונג (CE), האָבן טייל חכמים געזען די שומרונים בייסיק גוט. רבן שמעון בן גמליאל האָט געזאָגט אַז יעדער מצוה וואָס די שומרונים האָבן אָנגענומען, זענען זיי מער אָפּגעהיט דערין ווי ישׂראל. די משנה האָט געלאָזט אַ כותי אַריינצונעמען אין דער זימון ביים בענטשן.

שולן: שומרונישע שולן (וועלכע ווערן גערופן "בתי מקדש") פון שפּעטערדיגן אַנטיק זענען געווען גאָר ענליך צו אידישע שולן, אַרויסווייזנדיג אַ המשך פון קולטורעלן אויסטויש.

דער שומרונישער כּהן גדול

דער כּהן גדול איז דער העכסטער רעליגיעזער און קהילשער פירער.

באַבאַ ראַבאַ: אַ לעגענדאַרער העלד, וואָס ווערט באַשריבן אין די שומרונישע כראָניקלען ווי דער פירער פון אַ שומרונישן רענעסאַנס און אַן אויפשטאַנד קעגן רוים. מען גיט אים קרעדיט פאַרן בויען פילע שולן אין שומרון.

כהן גדול יעקב בן אהרן (1874–1916): ער האָט געדינט אַ לאַנגע צייט און האָט שטאַרק קאָמוניקירט מיט מערב'דיגע געלערנטע און פּראָטעסטאַנטן, ווי אויך אידישע געלערנטע, כּדי צו שטיצן זיין קהילה. ער איז געווען אַ סאָרט "מעדיע שטערן" פון דער צייט.

מאָדערנע באַציונגען און דער ישׂראל'דיגער רענעסאַנס

די שומרונים האָבן געליטן פון אַ סכּנת כּליון אינעם 19טן יאָרהונדערט, אָבער האָבן באַקומען הילף פון אייראָפּעישע און פון דעם הויפּט־רב פון ירושלים, וואָס האָט געהאָלפן זיי אויסמיידן דעם גורל.

מאָזעס גאַסטער: דער פאָלקלאָריסט און פריער ציוניסטישער פירער, מאָזעס גאַסטער, האָט געזען די שומרונים ווי געטרייע עדות פון אַ טראַדיציע וואָס קומט פון אַ געמיינזאַמען וואָרצל מיט די אידן. ער האָט גענוצט אַ ספּעציעל געבויטער שומרוניש־אידישער שרייבמאַשין כּדי צו פירן אַ קאָרעספּאָנדענץ מיט דעם כּהן גדול יעקב בן אהרן אין אַ ביבליזירטער העברעאישער שפּראַך.

יצחק בן־צבי: דער צווייטער פּרעזידענט פון מדינת ישׂראל, יצחק בן־צבי, איז געווען אַ הויפּט געלערנטער פון שומרוניזם און אַ גרויסער וועלפאַרטער פון דער קהילה. ער האָט זיי געהאָלפן מיט געפינען אידישע ווייבער כּדי צו לייזן די קריטישע מאַנגל פון כּלות. ער האָט אויך געהאָלפן מיט לעבנס־ראַטעווענדיגע געלטער פאַר דער קהילה אין שכם. בן־צבי האָט באַטראַכט די שומרונים ווי אַ וויכטיגן טייל פון דער ישׂראלדיגער דערציילונג, וואָס האָבן אָנגעהאַלטן אַ פיזישע און רוחניותדיגע עקזיסטענץ אין ארץ־ישׂראל ווען זי איז געווען כּמעט אינגאַנצן ליידיג פון אידן.

דער שומרונישער רענעסאַנס: דער טערמין, מעגליך געשמידט דורך דעם פאָלקלאָריסט דב נוי, רעפלעקטירט די לעצטע באַלד אַ יאָרהונדערט פון באַפעלקערונגס־וואַקס (פון 145 נפשות אין 1918 צו איבער 850 היינט), די גרינדונג פון קהילות אין חולון און קרית לוזה, און אַ פאַרגליווערט געפיל פון כּבוד און שטאָלץ.

צענטראַלע הייליקייטן און פּראַקטיקן

הר גריזים

הר גריזים איז פאַר די שומרונים דער אַקסעס מוּנדי (Axis Mundi), דער צענטער פון דער וועלט. עס ווערט גערופן דער "באַרג פון ברכות".

• בויען: די שומרונים האָבן געהאַט אַן אָרגאַניזירט קולטישע צענטער דאָ שוין אין דער פּערסישער תקופה (אַרום 5טן יאָרהונדערט פאַר דער געווענליכער ציילונג).

• געבעט ריכטונג: שומרונישע שולן זענען געווענליך אַליינד (aligned) צום הר גריזים.

• פּסח קרבן: דער יערליכער קרבן פּסח ווערט אָפּגעראָכטן אויף הר גריזים. דאָס איז אַ וויכטיגער ציבורדיגער געשעעניש; נאָך דער זעקס־טאָגיגער מלחמה אין 1967, איז דאָס איינגעגלידערט געוואָרן אין דער ישׂראלדיגער ציווילער רעליגיע, מיט טויזנטער צוקוקער און אָפיציעלע פּאַרטיציפּאַנטן.

שבת און פעסטיוואַלן

די שומרונים זענען זייער געטריי אין היטן די תורה. זיי זענען פּענטאַטעכואַלן, וואָס מיינט אַז זיי פאָלגן אויסשליסליך די געשריבענע תורה אָן דער אידישער בעל־פּה טראַדיציע.

• סוכות: פריער האָבן שומרונים געבויט סוכות אינדרויסן, אָבער היינט בויען זיי זיי אינעווייניג אין זייערע הייזער, וואָס דינט ווי אַ געלעגנהייט פאַר גאַסטפריינדקייט און אויסרייכונג.

• שבת: זיי האַלטן זיך שטרענג צו די הלכות פון ריטואַלער אומריינקייט און אפּהיטן פון נוצן פייער אויפן שבת, וואָס איז ענליך צו געוויסע קראישע פּראַקטיקן.

קהילות און אידענטיטעט היינט

די היינטיגע שומרונישע באַפעלקערונג איז צעטיילט צווישן דער חולון קהילה (וועלכע איז אינגאַנצן אינטעגרירט אין דער ישׂראלדיקער געזעלשאַפט) און דער קרית לוזה קהילה אויף הר גריזים (וועלכע האָט אַ קאָמפּליצירטערן פּלאַץ צווישן ישׂראלים און פּאַלעסטינער). זיי זענען טייל פון דער קולטורעלער מאָזאַיק פון מאָדערן ישׂראל.

• בילדונג און אויסדערייכונג: פיגורן ווי רצון צדקה און זיינע זין בנימים און יפת צדקה האָבן געשאַפן אַ בריק צווישן דער קהילה און דער מאָדערנער ישׂראלדיקער קולטור. בנימים צדקה אַליין האָט געגרינדעט דעם A.B. – The Samaritan News, וואָס ווערט פּובליקירט אין פיר שפּראַכן און איז אַ רעפּאָזיטאָרי פון שומרונישן לעבן און קולטור.

• געשעפטן: אַ טייל שומרונים אויף הר גריזים מאַכן אַ לעבן פון שרייבן קמיעות פאַר אַראַבער און אידן אין שכם. שומרונישע טחינע (Tahini) ווערט פּראָדוצירט אויף הר גריזים דורך די קינדער פון דעם כּהן גדול, און ווערט פּראָדוצירט אונטער די הכשר פון בד"ץ עדה החרדית.

• מעראַדזשאַס: די קליינע באַפעלקערונג שטעלט אַן אָנהאַלטנדיגע סכּנה פאַרן המשך פון דער קהילה. אינטערעסאַנט איז דער פאַקט אַז שומרונישע מענער הייראַטן היינט אַ מאָל אידישע נשים. דאָס פאַרווערט די קהילה אָבער שטרענג פאַר שומרונישע פרויען צו הייראַטן נישט־שומרונישע מענער.