בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
|||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
'''ספּאַרטאַ''' (דאריש: Σπάρτα, Spártā; אַטיש: Σπάρτη, Spártē) איז געווען אַ | '''ספּאַרטאַ''' (דאריש: Σπάρτα, Spártā; אַטיש: Σπάρτη, Spártē) איז געווען אַ [[שטאָט-שטאַט]] אין לאַקאָניע (Laconia), אַ טייל פון דעם פּעלאָפּאָנעז (Peloponnese) אין [[אוראלט גריכנלאנד]]. אין אוראלטע צייטן, איז די שטאַט געווען באַקאַנט ווי '''לאַקעדאַמאָן''' (Λακεδαίμων, Lakedaímōn), בשעת "ספּאַרטאַ" האָט זיך באצויגן צו איר הויפּטשטאָט, וואָס איז געווען אַ גרופּע פון פינף דערפער אין דעם טאָל פונעם עווראָטאַס טייך. ספּאַרטאַ איז געווארן איינער פון די גרעסטע מיליטערישע כוחות אין גריכנלאַנד אַרום 650 פאַר דער ציווילער רעכנונג, און האָט געהאַלטן דעם סטאַטוס ביז 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג. | ||
די שפּאָרישקייט פון די חורבות אַרום דער מאָדערנער שטאָט אילוסטרירט דעם שטרענגן לעבנסשטייגער פון דער מיליטאַרישער אָליגאַרכיע, וועלכע האָט געקעניגט אין דער ספּאַרטאַנער שטאָט-שטאַט פונעם 6טן ביזן 2טן יארהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג. | די שפּאָרישקייט פון די חורבות אַרום דער מאָדערנער שטאָט אילוסטרירט דעם שטרענגן לעבנסשטייגער פון דער מיליטאַרישער אָליגאַרכיע, וועלכע האָט געקעניגט אין דער ספּאַרטאַנער שטאָט-שטאַט פונעם 6טן ביזן 2טן יארהונדערט פאַר דער ציווילער רעכנונג. | ||
| שורה 6: | שורה 6: | ||
==נאָמען און טערמינאָלאָגיע== | ==נאָמען און טערמינאָלאָגיע== | ||
דער אַלטער ספּאַרטאַנישער שטאַט איז אָפט גערופן געוואָרן לאַקעדאַיִמאָן אין אַנטיקע מקורים, אַ טערמין וואָס האָט אָפט אַריינגענומען סיי די פולע בירגער (ספּאַרטיאַטן) סיי די פרייע נישט־בירגער (פּעריאָיקאָי). דער טערמין לאַקעדאַיִמאָניאַן איז געווען די קוועל פונעם באַרימטן לאַמבדאַ (Λ), דער בוכשטאַב וואָס איז געווען עמבלעמאַטיש אויף די ספּאַרטאַנישע האָפּליט שילדן. די שפּראַך פונעם ראַיאָן, לאַקאָניאַ, האָט געגעבן דעם נאָמען דעם באַקאַנטן וואָרט "לאַקאָניש" (Laconian), וואָס מיינט קורץ, קנאַפּ רעדן, אַ רעפערענץ צו דער סטעראָטיפּ פון די ספּאַרטאַנער ווי מענטשן פון ווייניג ווערטער{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Laconic_phrase}}. | דער אַלטער ספּאַרטאַנישער שטאַט איז אָפט גערופן געוואָרן לאַקעדאַיִמאָן אין אַנטיקע מקורים, אַ טערמין וואָס האָט אָפט אַריינגענומען סיי די פולע בירגער (ספּאַרטיאַטן) סיי די פרייע נישט־בירגער (פּעריאָיקאָי). דער טערמין לאַקעדאַיִמאָניאַן איז געווען די קוועל פונעם באַרימטן לאַמבדאַ (Λ), דער בוכשטאַב וואָס איז געווען עמבלעמאַטיש אויף די ספּאַרטאַנישע האָפּליט שילדן. די שפּראַך פונעם ראַיאָן, לאַקאָניאַ, האָט געגעבן דעם נאָמען דעם באַקאַנטן וואָרט "לאַקאָניש" (Laconian), וואָס מיינט קורץ, קנאַפּ רעדן, אַ רעפערענץ צו דער סטעראָטיפּ פון די ספּאַרטאַנער ווי מענטשן פון ווייניג ווערטער{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Laconic_phrase}}. | ||
==אויפקום== | ==אויפקום== | ||
| שורה 13: | שורה 11: | ||
==רעגירונג און אינסטיטוציעס== | ==רעגירונג און אינסטיטוציעס== | ||
די פּאָליטישע סיסטעם איז באַשטאַנען פון אַ דואַלע מאָנאַרכיע ("צוויימאַכט/דיאַרכיע"){{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Diarchy}} מיט צוויי ירושה-מלכים פון די אַגיאַד (Agiad) און | די פּאָליטישע סיסטעם איז באַשטאַנען פון אַ דואַלע מאָנאַרכיע ("צוויימאַכט/דיאַרכיע"){{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Diarchy}} מיט צוויי ירושה-מלכים, איינער פון די אַגיאַד (Agiad) און איינער פון דער אייריפּאָנטיד (Eurypontid) ליניעס. די מלכים זענען הויפּטזעכליך געווען מיליטערישע קאָמאַנדירן און הויכע גייסטליכע פיגורן. | ||
די מלוכה איז אויך געווען געהערשט דורך אַ ראַט פון עלטערע ( | |||
די מלוכה איז אויך געווען געהערשט דורך די ''''גערוזיאַ'''' (Gerousia), אַ ראַט פון 28 עלטערע מענטשן איבער 60 יאָר, וואָס האָבן געדינט לעבנסלאַנג, פּלוס די צוויי מלכים (סה"כ 30 מיטגלידער). זיי האָבן געהאַט דעם מאַנדאַט צו באַראָטן איבער פּאָליטיק און האָבן געהאַלטן יוריסדיקציע איבער קאַפּיטאַלע משפּטים{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Gerousia}}. | |||
די | |||
אויך זענען געווען די פינף '''עפאָרן''' (Ephors), יערליך עלעקטירטע אויפזעער וואָס האָבן אויסגעפירט די רעגירונגס-פונקציעס און געהאַט אויפזיכט איבער אַלע אָפיציעלע, אַריינגערעכנט די קעניגן. די עפאָרן זענען געווען אַ דעמאָקראַטישער קעגנגעוויכט, אויסגעקליבן פונעם גאַנצן בירגער-קאָרפּוס, אָבער [[אריסטו|אַריסטאָטל]] האָט קריטיקירט זייער מאַכט ווי צו דיקטאַטאָריש{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Ephor}}. | |||
די פאָלקס-פאַרזאַמלונג פון אַלע פולע מאַנסבילן-בירגער (ספּאַרטיאַטן) איבער 30 יאָר האט געהייסן די '''אַפּעללאַ''' (Apella). זיי האָבן געשטימט (יאָ אָדער ניין) אויף פאָרשלאגן וואָס די גערוזיאַ האָט שוין אַפּרואווט. | |||
די | |||
די אייגנארטיגע קאָנסטיטוציע און געזעלשאַפטליכע סיסטעם ווערן טראַדיציאָנעל צוגעשריבן צו דעם האַלב-מיטישן געזעצגעבער '''ליקורגוס''' (Lycurgus){{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Lycurgus_(lawgiver)}}. | |||
==געזעלשאַפטליכע סטרוקטור== | ==געזעלשאַפטליכע סטרוקטור== | ||
די קלאַסישע ספּאַרטאַנישע געזעלשאַפט איז געווען סטראַטיפיצירט אין דריי הויפּט שיכטן: | די קלאַסישע ספּאַרטאַנישע געזעלשאַפט איז געווען סטראַטיפיצירט אין דריי הויפּט שיכטן: | ||
# '''ספּאַרטיאַטן''' (Spartiates / האָמאָיאָי – "ענליכע"): די פולע בירגער, אַ מינאָריטעט פון דער באַפעלקערונג. זיי האָבן כּסדר זיך געהאַלטן אין טרעינינג פאַר מלחמה און געלעבט ווי אויף קאַמפּיין, עסנדיג צוזאַמען יעדן טאָג אין קאָמונאַלע מעסן (סיסיטיאַ). זיי זענען געווען לעגאַל באַפרייט פון פּראָדוקטיווע עקאָנאָמישע טעטיגקייטן, כדי צו פאָקוסירן אויסשליסלעך אויף קריגספירונג{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Spartiate}}. | # '''ספּאַרטיאַטן''' (Spartiates / האָמאָיאָי – "ענליכע"): די פולע בירגער, אַ מינאָריטעט פון דער באַפעלקערונג. זיי האָבן כּסדר זיך געהאַלטן אין טרעינינג פאַר מלחמה און געלעבט ווי אויף קאַמפּיין, עסנדיג צוזאַמען יעדן טאָג אין קאָמונאַלע מעסן (סיסיטיאַ). זיי זענען געווען לעגאַל באַפרייט פון פּראָדוקטיווע עקאָנאָמישע טעטיגקייטן, כדי צו פאָקוסירן אויסשליסלעך אויף קריגספירונג{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Spartiate}}. | ||
# '''פּעריאָיקאָי''' (Perioikoi – "אַרום־וואוינער"): פרייע נישט־בירגער וואָס האָבן געוואוינט אין לאַקאָניאַ, אָפט אין זייערע אייגענע דערפער. זיי האָבן איבערגעשטיגן די ספּאַרטיאַטן אין צאָל. די פּעריאָיקאָי האָבן געזאָרגט פאַר די נויטיגע עקאָנאָמישע אַרבעטן פונעם שטאַט, בשעת די ספּאַרטיאַטן האָבן זיך געטרעינט. זיי זענען אויך געווען | # '''פּעריאָיקאָי''' (Perioikoi – "אַרום־וואוינער"): פרייע נישט־בירגער וואָס האָבן געוואוינט אין לאַקאָניאַ, אָפט אין זייערע אייגענע דערפער. זיי האָבן איבערגעשטיגן די ספּאַרטיאַטן אין צאָל. די פּעריאָיקאָי האָבן געזאָרגט פאַר די נויטיגע עקאָנאָמישע אַרבעטן פונעם שטאַט, בשעת די ספּאַרטיאַטן האָבן זיך געטרעינט. זיי זענען אויך געווען פאַראַנטוואָרטליך צו דינען אין דעם ספּאַרטאַנישן אַרמיי{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Perioeci}}. | ||
# '''העלאָטן''' (Helots): די שטאַטס־אייגענע קנעכט (סערפן), וועלכע זענען געווען בעיקר די | # '''העלאָטן''' (Helots): די שטאַטס־אייגענע קנעכט (סערפן), וועלכע זענען געווען בעיקר די אונטערדרוקטע איינוואוינער פון מעסעניע (Messenia) און אַנדערע לאַקאָניער. זיי האָבן געאַרבעט די לאַנד־פּלאָץ (קלעראָי) פאַר די ספּאַרטיאַטן. העלאָטן האָבן פאַרמאָגט אייגענע פאַמיליעס און פאַרמעגן, אָבער זייער סטאַטוס איז געווען ירושה-דיק און זיי האָבן געמוזט אָפּגעבן אַ פיקסירטן טייל פון זייער פּראָדוקציע (בדרך־כּלל העלפט) צו זייערע ספּאַרטאַנער בעלי־בתּים{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Helots}}. | ||
::די העלאָטן האָבן פילפאַכיג איבערגעשטיגן די בירגער, אַזוי פיל ווי זיבן מאָל די צאָל פון די ספּאַרטיאַטן, און האָבן געפּאָזשעט אַ שטענדיגע געפאַר פון אויפשטאַנד. דער ספּאַרטאַנישער שטאַט האָט דעריבער כּסדר געמוזט טרעפן פאָרזיכטיגקייטן אַקעגן זיי. די '''קריפּטייאַ''' (Krypteia), אַ געהיימע פּאָליציי פון יונגע ספּאַרטיאַטן, האָט געצילט צו טעראָריזירן די העלאָטן דורך זיי מערדן{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Crypteia}}. | |||
==מיליטערישע און קולטורעלע אַספּעקטן== | |||
די ספּאַרטיאַטער אינגלעך זענען געווארן טרענירט פון זיבן יאָר אין דער '''אַגאָגע''' (Agoge) סיסטעם{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Agoge}}, וואָס האָט אים געלערנט דיסציפּלין און האַרטקייט. | |||
די אַגאָגע האָט פּריאָריטירט אַנטוויקלונג פון פיזישער אויסדויער, געהאָרכזאַמקייט און אַ זעלבסטלאָזער לויאַליטעט צום שטאַט. די יונגע מענטשן האָבן געלעבט אין קאָמונאַלע קאַזאַרמען, מיט מינימאַלע פּראָוויזיעס און קליידונג. | |||
זיי זענען געווען אַרויסגעפאָדערט צו באַקומען עסן דורך גניבה, כאָטש זיי זענען באַשטראָפט געוואָרן נאָר אויב זיי זענען געכאַפּט געוואָרן פאַר נישט גענוג קלוגקייט אין אויסמיידן דעטעקציע. | |||
די אַגאָגע האָט געפאָסטערט קאָלעקטיווע געבונדנקייט איבער פאַמיליע-פאַרבינדונגען. אַ גראַדואַט האָט געמוזט אַריין אין אַ syssitia (קאָמונאַלן קעשענע) און קאָנטריביוירן פינאַנציעל צו עסן, כדי צו באַקומען פולע בירגערשאַפט{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Syssitia}}. | |||
ליקורגוס האָט אנגעבליך פאַרבאָטן גאָלדענע און זילבערנע מטבעות און האָט איינגעפירט אייזערנע שפּיזן (iron bars) אַלס געלט, בכדי צו פאַרמיידן האַנדל און לוקסוס. | |||
ספּאַרטאַ איז געווען באַרימט פאַר אירע האָפּליט פאַלאַנקסן. ביישפּילן פון אירע מיליטערישע דערגרייכונגען זענען: | ספּאַרטאַ איז געווען באַרימט פאַר אירע האָפּליט פאַלאַנקסן. ביישפּילן פון אירע מיליטערישע דערגרייכונגען זענען: | ||
| שורה 37: | שורה 42: | ||
# פּעלאָפּאָנעזישע מלחמה (Peloponnesian War) (431–404 פאַר דער ציווילער רעכנונג): ספרטה איז אַרויסגעקומען ווי דער זיגער איבער אַטהענס. | # פּעלאָפּאָנעזישע מלחמה (Peloponnesian War) (431–404 פאַר דער ציווילער רעכנונג): ספרטה איז אַרויסגעקומען ווי דער זיגער איבער אַטהענס. | ||
ספרטה'ס דאָמינאַנץ איז | ספרטה'ס דאָמינאַנץ איז פאַרטיג געוואָרן נאָך דער מפלה ביי דער שלאַכט פון לעוקטראַ (Leuctra) אין 371 פאַר דער ציווילער רעכנונג, וואָס האָט באַפרייט מעסעניע. | ||
==ראָלע פון פרויען אין ספּאַרטאַ== | |||
ספּאַרטאַנער פרויען פון דער בירגער-קלאַס האָבן געהאַט אַ העכערן סטאַטוס, מאַכט און רעספּעקט ווי פרויען אין רוב אַנדערע קלאַסישע גריכישע שטאָט-שטאַטן. | |||
ספּאַרטאַנער מיידלעך האָבן דורכגעגאַנגען שטאַטס-אויפזיכט פיזישע טרעינינג פון קינדערשאַפט. די טרעינינג, וואָס איז געווען מענט צו געווערן שטאַרקע קערפּערס פאַר געבורט, האָט אַריינגענומען לויפן, ראַנגלען און וואַרפן מיט דיסקוס. אַנדערש ווי אין אַטען, וואו פרויען זענען געווען אָפּגעשלאָסן, האָבן ספּאַרטאַנער פרויען באַקומען פאָרמאַלע בילדונג, אַריינגערעכנט מוזיק, טאַנץ און פּאָעזיע. | |||
ספּאַרטאַנער פרויען האָבן געהאַט די רעכט צו ירשנען און פאַרמאָגן לאַנד. עס ווערט געשאַצט אַז אין שפּעטערדיקן קלאַסישן ספּאַרטאַ, האָבן פרויען אַליין געהאַט אַרום 40% פון אַלע לאַנד און פאַרמעגן אין דער שטאָט. די דאָזיקע עקאָנאָמישע מאַכט האָט זיך אַנטוויקלט טיילווייז צוליב דעם וואָס מענער זענען אָפט געווען אַוועקגעפאָרן פאַר מיליטערישע דינסטן. | |||
כאָטש אַרויסגעזאָגטע און פיזיש טרענירט, האָט אַריסטאָטל קריטיקירט די ספּאַרטאַנער פרויען פאַר זייער "איבערמעסיגער ליצענץ" און זייערע אייגנטום-רעכט, טענהנדיג אַז דאָס האָט צוגעפירט צו רייכקייטס-קאָנצענטראַציע און צום פאַלן פון די מאַנסבילן-ספּאַרטיאַטן{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Women_in_ancient_Sparta}}. | |||
==סוף פון ספּאַרטאַנער דאָמינאַנץ== | |||
נאָך דער נצחון איבער אַטען אין 404 פד"צ, האָט די ספּאַרטאַנער דאָמינאַנץ (העגעמאָניע) זיך נישט געהאַלטן לאַנג. די באַזיגונג אין דער שלאַכט פון לויקטרע קעגן טעבע אין 371 פד"צ האָט געענדיקט די ספּאַרטאַנער העגעמאָניע און באַפרייט מעסעניע. דער פאַרלוסט פון מעסעניע האָט געמיינט דעם פאַרלוסט פון דער העלאָט-אַרבעט, דערמיט געפירט די שטאָט אין אַ טערמינאַלן פאַל ווי אַ מיליטערישע מאַכט. די שטאַט האָט פאַרלוירן איר זעלבסטשטענדיקייט אין 192 פד"צ ווען זי איז געווען געצווינגען אַריין צו ווערן אין דער אַכאַיִשער ליגע (Achaean League). שפּעטער, אונטער דער רוימישער הערשאַפט, איז ספּאַרטאַ געוואָרן מער אַ טוריסטן-ציל, מיט אַלטע ריטואַלן ווי די דיאַמאַסטיגאָזיס (Diamastigosis) אינעם הייליקטום פון אַרטעמיס אָרטיאַ, אויסגעפירט פאַר רוימישע עליט-באַזוכן{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/History_of_Sparta}}. | |||
==ספּאַרטאַ און די אידן== | ==ספּאַרטאַ און די אידן== | ||
אַן אייגנאַרטיגער טעמע | אַן אייגנאַרטיגער טעמע פונעם העלעניסטישן פּעריאָד איז דער באַהויפּטונג פון אַ בלוט־באַציונג צווישן די ספּאַרטאַנער און די אידן. | ||
דער | דער הויפּט־באַווייז קומט פון דריי בריוו רעקאָרדירט אין ספר מכּבים א' (און אויך ביי יוסף פלאַוויוס). דער ערשטער בריוו (פונעם קעניג אַרעוס I פון ספּאַרטאַ צו דעם יידישן כּהן־גדול [[חוניו]] I, אַרום 309–265 פאַר דער ציווילער רעכנונג) באַהויפּט אַז די ספּאַרטאַנער און די אידן זענען "ברידער" און שפּראָצן פונעם "שטאַם פון אַברהם". דער בריוו האָט אַפילו געפאָדערט אַ געמיינשאַפט פון סחורות: "אייער פי און אייערע סחורות זענען אונזערע, און אונזערע זענען אייערע". | ||
שפּעטערע קאָרעספּאָנדענץ האָט פּאַסירט צווישן [[יהונתן החשמונאי]] און דער שפּעטערדיקער כהן גדול, [[שמעון החשמונאי]], און די ספרטאַנער. דער פריערדיגער כהן גדול, [[יאסון]], האָט געזוכט מקלט אין ספרטה צוליב דער געמיינטער קרובה-שאַפט. | שפּעטערע קאָרעספּאָנדענץ האָט פּאַסירט צווישן [[יהונתן החשמונאי]] און דער שפּעטערדיקער כהן גדול, [[שמעון החשמונאי]], און די ספרטאַנער. דער פריערדיגער כהן גדול, [[יאסון]], האָט געזוכט מקלט אין ספרטה צוליב דער געמיינטער קרובה-שאַפט. | ||
| שורה 64: | שורה 78: | ||
==לאַקאָנאָפיליאַ == | ==לאַקאָנאָפיליאַ == | ||
די באַוואונדערונג פון ספּאַרטאַ און אירע מנהגים, באַקאַנט ווי לאַקאָנאָפיליאַ (Laconophilia), האָט עקזיסטירט שוין אין דער אַנטיקער גריכנלאַנד, אַפילו אין אַטען. פילאָזאָפן ווי קסענאָפאָן (אַן אַטענישער גלות) און פּלאַטאָ האָבן אידעאַליזירט ספּאַרטאַ'ס סיסטעם ווי אַ מאָדעל פון אָרדענונג און דיסציפּלין. | די באַוואונדערונג פון ספּאַרטאַ און אירע מנהגים, באַקאַנט ווי לאַקאָנאָפיליאַ (Laconophilia), האָט עקזיסטירט שוין אין דער אַנטיקער גריכנלאַנד, אַפילו אין אַטען. פילאָזאָפן ווי קסענאָפאָן (אַן אַטענישער גלות) און פּלאַטאָ האָבן אידעאַליזירט ספּאַרטאַ'ס סיסטעם ווי אַ מאָדעל פון אָרדענונג און דיסציפּלין{{הערה|1=https://grokipedia.com/page/Laconophilia}}. | ||
דער פראַנצויזישער קלאַסיקער פראַנסואַ אָליער (François Ollier) האָט געשאַפן דעם טערמין "ספּאַרטאַנישער מיראַזש" (Le Mirage spartiate) צו באַשרייבן די אידעאַליזירטע און פאַרדרייטע בילד פון ספּאַרטאַ אין די נישט־ספּאַרטאַנישע מקורים. דער מיראַזש האָט אָפט איבערגעטריבן ספּאַרטאַ'ס אייגנאַרטיקייט און מיליטערישע אומבאַזיגקייט, פאַרדעקנדיג די דעמאָגראַפישע שוועריקייטן, די אָליגאַרכישע נאַטור, און די שטענדיגע אָפּהענגיקייט פון דער קנעכטישער העלאָט־באַפעלקערונג{{ | דער פראַנצויזישער קלאַסיקער פראַנסואַ אָליער (François Ollier) האָט געשאַפן דעם טערמין "ספּאַרטאַנישער מיראַזש" (Le Mirage spartiate) צו באַשרייבן די אידעאַליזירטע און פאַרדרייטע בילד פון ספּאַרטאַ אין די נישט־ספּאַרטאַנישע מקורים. דער מיראַזש האָט אָפט איבערגעטריבן ספּאַרטאַ'ס אייגנאַרטיקייט און מיליטערישע אומבאַזיגקייט, פאַרדעקנדיג די דעמאָגראַפישע שוועריקייטן, די אָליגאַרכישע נאַטור, און די שטענדיגע אָפּהענגיקייט פון דער קנעכטישער העלאָט־באַפעלקערונג. | ||
==רעפערענצן== | |||
{{רעפערענצן}} | |||
[[he:ספרטה]] | [[he:ספרטה]] | ||