אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:ניו יארקער עפנטליכע ביבליאטעק"

די '''ניו יאָרקער עפנטליכע ביבליאָטעק''' (NYPL) איז איינע פון די גרעסטע עפנטליכע ביבליאָטעק סיסטעמען אין דער וועלט. זי דינט מיליאָנען פּאַטראָנען יערליך סיי אין פּערזאָן סיי אָנליין. די ביבליאָטעק האָט אַ קאָלעקציע פון כּמעט 53 מיליאָן זאַכן און האָט 92 לאָקאַציעס, וואָס שליסן איין פיר הויפּט פאָרשונגס-צענטערס און אַ נעצווערק פון צווייג-ביבליאָטעקן.

די NYPL איז אָפיציעל געגרינדעט געוואָרן דעם 23סטן מאי 1895 דורך דער קאָנסאָלידאַציע פון דרייַ עקזיסטירנדיקע אינסטיטוציעס: די אַסטאָר ביבליאָטעק, די לענאָקס ביבליאָטעק, און די סאַמועל דזש. טילדן טראַסט.

*אַסטאָר ביבליאָטעק איז געעפנט געוואָרן אין 1849 נאָך אַ נדבה פון יוחנן יעקב אַסטאָר.

*לענאָקס ביבליאָטעק איז געגרינדעט געוואָרן דורך דזשעימס לענאָקס און איז געווען אַ פּריוואַטע זאַמלונג פון זעלטענע ספרים און אַמעריקאַנאַ, אַריינגערעכנט דעם ערשטן גוטענבערג תּנ"ך אין אַמעריקע.

*סאַמועל דזש. טילדן (געוועזענער גובערנאַטאָר) האָט איבערגעלאָזט אַרום $2.4 מיליאָן "צו גרינדן און אויפהאַלטן אַ פרייע ביבליאָטעק און לייענען-צימער".

אין 1901 האָט די ניי-געשאַפענע ביבליאָטעק זיך קאָנסאָלידירט מיט דער ניו יאָרק פרייַער צירקולירנדיקער ביבליאָטעק (New York Free Circulating Library), וואָס איז געווען פריער געגרינדעט געוואָרן אין אַ גריניטש ווילעדזש שוועסטעריי קלאַס. נאָך דעם איז אַנדרו קאַרנעגי צוגעקומען און האָט געפינט $5.2 מיליאָן צו בויען 65 צווייג-ביבליאָטעקן אין ניו יאָרק סיטי, אויף דעם באַדינג, אַז די שטאָט וועט זיי אונטערהאַלטן.

===די הויפּט־געביידע (Stephen A. Schwarzman Building)===

די הויפּט ביבליאָטעק געביידע אין פיפטע עוועניו ביי 42סטע סטריט איז אַ מייַסטער-ווערק פון דער Beaux-Arts אַרכיטעקטור. די פּלאַנירונג האָט זיך אָנגעהויבן מיט דער סקיצע פון ד״ר יוחנן שאָו בילינגס, דער ערשטער דירעקטאָר פון דער ביבליאָטעק, וואָס האָט געפאָדערט אַ ריזיקן לייענען-צימער אויף די העכסטע שטאָקן איבער זיבן שטאָקן ביכער-סטאַקס. די געביידע איז געעפנט געוואָרן אין 1911.

*די צוויי באַרימטע שטיינערנע לייבן וואָס היטן דעם אַריינגאַנג זענען געשאַפן געוואָרן פון E.C. Potter און האָבן באַקומען דעם כּינוי "פּעישענס" (געדולד) און "פאָרטיטוד" (שטאַרקייט) דורך מעיאָר פיאָרעללאָ לאַ גואַרדיאַ.

*די געביידע איז באַצייכנט געוואָרן ווי אַ נאַציאָנאַלער היסטאָרישער לאַנדמאַרק אין 1965, און אַ ניו יאָרק סיטי לאַנדמאַרק אין 1967.

*דער Rose Main Reading Room (ראָזע הויפּט-לייענען-צימער) איז איינער פון די גרעסטע פון זיין סאָרט אין דער וועלט, 77 פיס ברייט מיט 295 פיס לענג.

===אַנדערע וויכטיקע ביבליאָטעקן===

*צווישן די פאָרשונגס-ביבליאָטעקן זענען: די Schomburg Center for Research in Black Culture און די New York Public Library for the Performing Arts.

*די ביבליאָטעק גיט צו פרייען צוטריט צו אירע קאָלעקציעס און סערוויסן פאַר אַלע באַזוכער. מען קען באַקומען אַ ביבליאָטעק קאַרטל פאַר פרייַען צוטריט צו קאָלעקציעס און דיגיטאַלע רעסורסן.

===דורות אידישע דיוויזיע (Dorot Jewish Division)===

די דאָראָט אידישע אָפּטיילונג, וואָס געפינט זיך אין צימער 111 אין דער הויפּט־געביידע, איז איינע פון די גרעסטע יידישע זאַמלונגען אין דער וועלט, וואָס קאָנקורירט מיט די פיינסטע יידישע ביבליאָטעקן אין דער וועלט. זי איז געגרינדעט געוואָרן אין 1897.

• די דיוויזיע איז געגרינדעט געוואָרן מיט פינאַנציעלער שטיצע פון יעקב הענרי שיף (Jacob Henry Schiff), וואָס האָט אין נאָוועמבער 1897 געשענקט $10,000.

• אַברהם שלמה פריידוס (Abraham Solomon Freidus) איז געוואָרן דער ערשטער שעף.

• די קאָלעקציע אנטהאַלט איבער 250,000 זאַכן, וואָס דאָקומענטירן די רעליגיעזע און וועלטליכע געשיכטע פונעם יידישן פאָלק.

• אַמאַנדאַ (מרים-חיה) סיגל, וואָס אַרבעט אין דער דיוויזיע, איז אַ ספּעציאַליסטין אין יידיש שפּראַך און קולטור און אַמעריקאַנער יידישע געשיכטע.

יחוס (Genealogy) און פאָרשונגס-רעסורסן גענעאַלאָגיע (יחוס - yikhes) איז איינע פון די פּאָפּולערסטע פאָרשונגס-טעמעס אין דער דיוויזיע. צו פאָרשן דעם יחוס קען מען נוצן פאַרשידענע רעסורסן:

• יידישע ביאָגראַפישע מקורים: ווי ענציקלאָפּעדיעס, ביאָגראַפישע ווערטערביכער, און מעמאָרן. אַ בייַשפּיל איז Leksikon fun der nayer Yidisher literatur (לעקסיקאָן פון דער נייער יידישער ליטעראַטור).

• ייזכּור-ספרים (Yizkor Books): דאָס זענען געדענקביכער פון יידישע קהילות וואָס זענען פאַרניכטעט געוואָרן אין דעם האָלאָקאָוסט. די NYPL האָט אַרום 700 ייזכּור-ספרים, די גרעסטע קאָלעקציע אין צפון אַמעריקע, 85% פון זיי זענען דיגיטאַליזירט אָנליין. די ספרים זענען הויפּטזעכליך אין העברעיש און/אָדער יידיש.

• געאָגראַפישע מקורים: ווי דער Sefer Ha-Prenumerantn (ספר הפּרענומעראַנטן) פון Berl Kagan, וואָס ליסטעט נעמען פון שטיצער פון העברעישע ספרים, אָרגאַניזירט לויט שטעטל.

• ניו יאָרק סיטי ספּעציפישע רעסורסן: דאָס שליסט איין דעם Jewish Communal Register (1918), וואָס גיט אינפאָרמאַציע וועגן יידישע אָרגאַניזאַציעס, ווי landsmanshaftn (לאַנדסמאַנשאַפטן - פאַרבאַנדן פון מענטשן פון דעם זעלבן שטעטל).

• אומגעוואַרטע מקורים: אַזוי ווי קוך-ביכער (קוקבאָכער), וואָס קענען אַנטהאַלטן נעמען פון מענטשן פון קליינע יידישע קהילות, און פּאָסטקאַרטלעך.

יידישע מוזיק און טעאַטער די יידישע דיוויזיע האָט אַ שאַרפע ספּעציאַליזירונג אין יידישן טעאַטער. די קאָלעקציע האָט הונדערטער שפּיל-מאַנוסקריפּטן, לידער-בלעטער, ביכער, פּאָסטערס, און מויל-היסטאָריעס. אַ טייל פון דער עפעמעראַ (אַרום 400 זאַכן) איז דיגיטאַליזירט.

• WEVD מוזיק קאָלעקציע: די NYPL האָט נייַ-באַקומען די David and Ina Shiff WEVD Music Collection, אַן אוצר פון איבער 3,000 מוזיקאַלישע ווערק און אַראַנזשירונגען וואָס זענען געשפּילט געוואָרן לעבּעדיק אויף דער יידישער ראַדיאָ סטאנציע WEVD.

• WEVD, וואָס איז געגרינדעט געוואָרן אין 1926 און איז געווען פריער די שטימע פון דער אַמעריקאַנער סאָציאַליסטישער פּאַרטיי, איז אין 1932 איבערגענומען געוואָרן פון דער צייטונג פאָרווערטס (Forverts).

• די קאָלעקציע אַנטהאַלט זאַכן פון די "גרויסע פיר" יידיש טעאַטער קאָמפּאָזיטאָרן: אברהם עלשטיין, אַלעקסאַנדער אָלשאַנעצקי, יוסף רומשינסקי, און שלום סעקונדאַ. סעקונדאַס ווערק, אַרייַנגערעכנט "Bei Mir Bist Du Schon” און "Dona, Dona”, זענען דערהויבן געוואָרן.

• די מאַטעריאַלן שליסן איין קאַנטאָראַלע מוזיק, כּלי-זמר (קלעזמער) און אָפּעראַ רענדישאַנס אין יידיש, ווי אויך מוזיק וואָס איז קאָמפּאָנירט געוואָרן ספּעציפיש פאַר דער סטאנציע.

אַנדערע אוצרות פון דער דיוויזיע דער דאָראָט יידישער דיוויזיע האָט זאַכן פון איבער 800 יאָר יידישער געשיכטע.

• כתב-ידים: אַמוּלעטן פון אידישע קברים אין ירדן (5טן-6טן יאָרהונדערט), אילוסטרירטע מגילת אסתר פון מיטן 18טן יאָרהונדערט, און אַ חסידישער פּינקס (pinkas) פון מיראָפּיל, אוקראַיִנע (מיטן 19טן יאָרהונדערט).

• דרוקן: הגדות פון ווענעציע (1609) און אַמסטערדאַם (1695), און אַ קאָפּיע פון מעשׂה טוביה (1707), וואָס האָט דעם פריסטן באַקאַנטן בילד פון אַמעריקע אין אַ העברעישן ספר.

• פּעריאָדיקן: NYPL האָט די ערשטע זונטאג אויסגאַבע פון דער יידישער טאָגצייטונג דער פאָרווערטס (Forverts) פון 2טן מאי 1897. די ביבליאָטעק האָט אַ גרויסע זאַמלונג פון יידישע, לאַדינאָ, העברעישע און ענגלישע צייטונגען.

דיגיטאַלע קאָלעקציעס די NYPL דיגיטאַלע קאָלעקציעס פּלאַטפאָרמע איז דער הויפּט־פּאָרטאַל פאַרן צוטריט צו דער ביבליאָטעקס דיגיטאַליזירטע מאַטעריאַלן, איבער איין מיליאָן זאַכן. אַ סך מאַטעריאַלן פון דער יידישער דיוויזיע זענען אָנליין.

• די NYPL פאַרקויפט נישט קיין רעכט צו נוצן כּמעט 500,000 זאַכן וואָס זענען אין פּובליק דאָמען (Public Domain) אין די פאַראייניקטע שטאַטן, וואָס מען קען נוצן אָן דערלויבעניש.

• די Spielberg Digital Yiddish Library פונעם יידישן בוך צענטער איז צוטריטלעך דורך דער NYPL און אנטהאַלט איבער 11,000 זאַכן.

ביבליאָטעק און וואוילזיין (Well-being)

• רוּיִקקייט און שלום: 92% פון די רעספּאָנדענטן האָבן געשילדערט אַ געפיל פון "רוּיִק / שלום" נאָך אַ באַזוך אין דער ביבליאָטעק.

• פּאָזיטיווע השפּעה: איבער 70% פון די פּאַטראָנען האָבן געשילדערט אַ פּאָזיטיווע השפּעה אויף זייער געפיל וועגן זיך אַליין, זייער אָפּטימיזם פאַר דער צוקונפט, און זייער פיייקייט צו באַהאַנדלען סטרעס.

• העכערע השפּעה בייַ נידעריק־איינקונפטן: די פּאָזיטיווע השפּעה איז געווען הויפּטזעטלעך העכער פאַר פּאַטראָנען וואָס וואוינען אין נידעריק־איינקונפטן געגנטן.

• אַ יסוד פאַר וואוילזיין: די ביבליאָטעק שאַפט די נויטיקע באַדינגונגען פאַר וואוילזיין דורך צושטעלן אַ סביבה פון סטאַביליטעט, זיכערהייט, מקלט, שלום און פאָקוס.

פינאַנצן און קאָנטראָווערסן די NYPL פאַרלאָזט זיך אויף סיי עפנטליכע סיי פּריוואַטע געלטער. די צווייַג־ביבליאָטעקן (Bronx, Manhattan, Staten Island) זענען מערסטנס פינאַנצירט דורך שטאָטישע פינאַנצן, בעת די פאָרשונגס-ביבליאָטעקן זענען מערסטנס פינאַנצירט דורך פּריוואַטע נדבות. אין פאַל פון בודזשעט שניטן פון דער שטאָט, ווערן ביבליאָטעק סערוויסן, ווי זונטאגדיקע שעהען, געשלאָסן. די גאַנצע אַפּעראַציע פינאַנצירונג פאַר אַלע דרייַ ביבליאָטעק סיסטעמען אין ניו יאָרק סיטי איז איצט אונטער $500 מיליאָן יערלעך.

אָבער, די NYPL פירט דורך אַ $176 מיליאָן אינוועסטירונג פּראָגראַם צו מאָדערניזירן פינף היסטאָרישע קאַרנעגי ביבליאָטעקן אין נידעריק־רעסורסן קוואַרטאַלן, צו פאַרבעסערן גערעכטיקייט (equity). למשל, דער 125סטער סטריט צווייַג, וואָס האָט זיך ווידער-געעפנט אין 2024, גיט קריטישע רעסורסן ווי דזשאָב-טריינינג און ESOL קלאַסן.