בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,374
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה |
||
| (15 מיטלסטע ווערסיעס פון 2 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 14: | שורה 14: | ||
| מקום פטירה = [[ווינער נוישטאדט]], [["הייליגע" רוימישע אימפעריע]] | | מקום פטירה = [[ווינער נוישטאדט]], [["הייליגע" רוימישע אימפעריע]] | ||
}} | }} | ||
'''רבי ישראל איסרליין''' | '''רבי ישראל איסרליין'''{{הערה|אדער '''איסרלין'''. "איסרליין" איז [[דימינוטיוו]] פון "איסר", א כינוי פאר'ן נאמען "ישראל".}} ב"ר פתחיה אשכנזי, (באקאנט אלס '''מהרא"י''', און "דער '''תרומת הדשן'''", אדער נאך זיינע וואוינערטער "מהר"י מרפורק" (מארבורג), "מהר"י נוישטאט"{{הערה|[[#גידעמאן|גידעמאן]], 24; [[#ברלנר|בערלינער]], 181; {{תא שמע|1086|ביאורי מהרא"י|הקדמות|הקדמות|קורות חיי רבינו|טעקסט="קורות חיי רבינו", אויף תא שמע וועבזייטל|ליין=9}}.}}, בערך ה'ק"נ–ה'ר"כ) איז געווען איינער פון די גרעסטע רבנים און פוסקים פון דעם אשכנזישן אידנטום אינעם פופצנטן יארהונדערט. ער ווערט באטראכט ווי איינער פון די לעצטע ראשונים, און זיינע פסקים ווערן טויזנטער מאל דערמאנט אין די פוסקים. | ||
==ביאגראפיע== | ==ביאגראפיע== | ||
ר' איסרליין איז געבוירן בערך ה'ק"נ אין [[רעגענסבורג]], בייערן{{הערה|[[#גידעמאן|גידעמאן]], 24, 199.}}, אדער אין [[מארבורג]], שטייערמארק (היינט אין [[סלאוועניע]]){{הערה|[[#ברלנר|בערלינער]], 133. זעט [[#אידלברג|איידלבערג]], 39.}}. ער איז געקומען פון א באקאנטער פאמיליע פון תלמידי חכמים, זיין פאטער איז געווען ר' פתחיה פון מארבורג, וועלכער איז געווען א זון פון רבי חיים הענשל פון היינבורג, א זון פון [[רבי ישראל פון קרעמז]] בעל "הגהות אשר"י"{{הערה|{{תא שמע|1086|ביאורי מהרא"י|בראשית|מח|יד}}. איבער דעם אויסלייג פון דער נאמען "קרעמז" זעט תרומת הדשן, סי' רלא; [[#גידעמאן|גידעמאן]], 60.}}. נאך זיין פאטער'ס פריצייטיגן פטירה אין רעגנסבורג{{הערה|אין לקט יושר ב, 24 דערציילט ר' איסרלין אז ער האט געגעבן א נדר צו פארן קיין רעגענסבורג אויף קבר אבות, נאר ווייל ער איז קראנק געווארן האבן אים זיין פעטער ר' אהרן און ר' משה חנוכה מתיר נדר געווען. היות ווי די צוויי לומדים זענען אויך אומגעקומען אין דער [[ווינער גזרה]], האט דאס מתיר נדר זיין געמוזט פארקומען פאר דעם יאר קפ"א, קומט אויס אז ר' איסרלינ'ס פאטער איז אויך געשטארבן פאר דער דאזיגער דאטע און איז צו קבורה געקומען אין רעגענסבורג.}} איז ער אריבער מיט זיין מוטער קיין [[וויענער ניישטאט|ווינער נוישטאדט]], וואו זיין פעטער [[רבי אהרן פון ניישטאט|רבי אהרן בלומליין]] האט אים מחנך געווען אין זיין ישיבה{{הערה|[[#גידעמאן|גידעמאן]], 24. זעט {{אקדמיה|ישראל י. יובל|חכמים בדורם: המנהיגות הרוחנית של יהודי גרמניה בשלהי ימי הביניים|7968706}}, תשמ"ט, ז' 62.}}. ר' איסרליין האט אויך פארבראכט און געלערנט אין וויען און אין קרעמז{{הערה|תרומת הדשן, סי' קד; לקט יושר ב, 24.}}, און אויך ביי רבי נתן אין אייגער {{העב|רבי נתן איגרא}}, וואס איז געווען אן אויסגעצייכנטער למדן און איז נפטר געווארן אין הייליג לאנד{{הערה|Krauss, ''Die Wiener Geserah''; [[#אידלברג|איידלבערג]], 40. ר' נתן ווערט דערמאנט אין פסקים וכתבים, [https://www.sefaria.org.il/Terumat_HaDeshen%2C_Part_II.161 סי' קסא] און רנז. זעט יעקב פריימאנן, [https://hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=49439&st=&pgnum=44 מבוא צו לקט יושר], עמ' XLVI.}}. | |||
ער איז געקומען פון א באקאנטער פאמיליע פון תלמידי חכמים, זיין פאטער איז געווען ר' פתחיה פון מארבורג, וועלכער איז געווען א זון פון רבי חיים | |||
אין יאר ק"פ האבן זיך אנגעהויבן ברוטאלע פארפאלגונגען | אין יאר ק"פ האבן זיך אנגעהויבן ברוטאלע פארפאלגונגען פאר די אידן אין עסטרייך, וואס האבן געפירט צו דער [[ווינער גזירה]] אין ט' ניסן ה'קפ"א. די גזירה האט געקאסט דאס לעבן פון רבי ישראל איסרלנ'ס מוטער, און פעטער און רבי ר' אהרן בלומליין. רבי איסרליין, אן עדות צו א טייל פון די געשעענישן, האט אפט מאל דערציילט זיינע עלטערע תלמידים וועגן דער קאטאסטראפע, ספעציעל אין תשעה באב{{הערה|לקט יושר [https://www.sefaria.org.il/Leket_Yosher%2C_Volume_I_(Orach_Chayim).112.3 א, 112].}}. | ||
נאך דער גזירה, האט ר' איסרלן ווארשיינליך געפליכטעט פאר א צייט פון עסטרייך קיין איטאליע{{הערה|שם=קאווע|{{לינק|שרייבער=Dr. Tamar Ron Marvin|קעפל=Coffee with Terumat ha-Deshen|זייטל=Stories from Jewish History|דאטום=יוני 25, 2025|אדרעס=https://trmarvin.substack.com/p/coffee-with-terumat-ha-deshen}}|כיוון=שמאל}}. | נאך דער גזירה, האט ר' איסרלן ווארשיינליך געפליכטעט פאר א צייט פון עסטרייך קיין איטאליע{{הערה|שם=קאווע|{{לינק|שרייבער=Dr. Tamar Ron Marvin|קעפל=Coffee with Terumat ha-Deshen|זייטל=Stories from Jewish History|דאטום=יוני 25, 2025|אדרעס=https://trmarvin.substack.com/p/coffee-with-terumat-ha-deshen}}|כיוון=שמאל}}. שפעטער האט ער זיך באזעצט אין [[מארבורג]], שטייערמארק, וואו ער האט אנגעהויבן דינען אלס רב אינעם ארטיגער קהילה{{הערה|[[#ברלנר|בערלינער]], 179; [[#אידלברג|איידלבערג]], 40.}}. ארום ה'ר', האט ער זיך אומגעקערט קיין [[וויענער ניישטאט|ווינער-נוישטאט]], נידער-עסטרייך, וואו ער איז געבליבן פאר דער רעשט פון זיין לעבן. ער איז אבער פיל מאל געפארן קיין מארבורג און צוריק, אפט מאל אפילו ביינאכט אדער פארטאגס{{הערה|לקט יושר א, 41; ב, 50.}}. | ||
=== | ער האט, זעט אויס, נישט געהאט קיין גרויסע ביבליאטעק און האט געמוזט אנקומען צו זיין שוואגער און לייען ספרים ביי אסאך בעלי בתים{{הערה|פסקים, סי' קלח.}}. ער דערמאנט נישט קיינמאל אזוינע ספרים, ווי "ס' המאור" אדער "ס' העיטור" און אנדערע ספרים פון שפאניש אידישע חכמים, אבער ער קען זיי פון ציטאטן ביי אנדערע מחברים{{הערה|Monatsschrift, [https://www.jstor.org/stable/44383450?seq=8 יאר 1864], ז' 391, אנמערקונג 1[[#גידעמאן|גידעמאן]], 52.}}. אין ניישטאט איז נישט געווען צו געפינען דעם ספר "אור זרוע", אין מארבורג איז געווען נישט קיין פולשטענדיגער עקזעמפלאר{{הערה|פסקים, סי' קיב.}}. איבער דעם ביכער הונגער איז מהר"י איסרלין געווען זייער אויפגעבראכט אויף אזוינע, וואס האבן נישט געוואלט לייען קיין ספרים די בחורים. איינעם אזוינעם, וואס האט זיך פארשולדיגט אין דעם פּרט, האט ער פארווערט קומען צו זיין שיעור{{הערה|[[#גידעמאן|גידעמאן]], 52.{{מקור}}}}. | ||
אין ווינער נוישטאַדט איז רבי ישראל | |||
ער איז געווען אקטיוו אלס קהילה-רב, און האט געהאלטן דרשות וועלכע האבן זיך קאנצעטרירט אויף הלכה{{הערה|[[#ברלנר|בערלינער]], 269; [[#אידלברג|איידלבערג]], 54.}}. ער איז געווען א רב וואס האט זיך נישט נאר טיף פארטון אין הלכה, נאר אויך זייער געזארגט מיט די סאציאלע און פאליטישע באדינגונגען פון זיינע מיטגלידער און זייער מאראלן און קולטורעלן לעבן{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 38.}}. | |||
ווען אידן זענען פארטריבן געווארן פון בייערן (דאס יאר 1450{{הערה|גידעמאן, 46.}} אדער 1445{{הערה|איידלבערג, 41.}}), האט מהר"י איסרלין אין ניישטאט גוזר תענית געווען. די גאנצע קהלה, אלע מלמדים און תלמידים האבן געפאסט, אפילו פון דער סביבה איז מען געקומען אהער פאסטן און זאגן סליחות{{הערה|לקט יושר א, 112.}}. דאסזעלבע יאר, דאס איז געווען א יובל-יאר ביי קריסטן און מ'האט זיך געריכט אז א גרויסער המון זאל זיך לאזן קיין רוים. האט מהר"י איסרלין נאך אמאל גוזר תענית געווען און ווידער אמאל האבן אלע געפאלגט, מ'איז אויך געגאנגען אויפן הייליגן ארט{{הערה|לקט יושר א, 115.}}. | |||
מיט זיין פטירה אין ה'ר"כ איז געשלאסן געווארן א גייסטרייכער עפאכע פאר די אידן אין עסטרייך. נאך זיין פטירה זענען די תורה-צענטערס אין עסטרייך אונטערגעגאנגען און זיך גערוקט מזרח-צו – קיין בעהמען, אונגארן, און פוילן{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 9, 38.}}. | |||
===אלס ראש ישיבה=== | |||
אין ווינער נוישטאַדט איז רבי ישראל איסרליין באשטימט געווארן אלס רב און אב בית דין פון דער שטאט און די גלילות. אדאנק זיין אקטיוויטעט איז דאס שטאט געווארן א צענטער פון תורה אין עסטרייך, און ער האט געצויגן פילע הונדערטער תלמידים פון א ברייטן ספעקטרום פון מקומות, אריינגערעכנט עסטרייך, [[בעהמען]], [[מאראוויע]], [[אונגארן]], [[שלעזיע]], [[בייערן]] און [[ריינלאנד]]; פיל פון זיי זענען שפעטער געווארן פראמינענטע רבנים אין פארשידענע קהילות. צווישן זיינע באקאנטע תלמידים זענען [[רבי יוסף ב"ר משה]] פון העכשטאדט בעל "לקט יושר", [[רבי ישראל ברונא]]{{הערה|שו"ת מהר"י ברונא, [https://hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=1841&st=&pgnum=100 סי' קסא] און אנדערע. לקט יושר א, 38.}}, און [[רבי משה מינץ]], וועלכער האט באקומען סמיכה פון ר' איסרליין{{הערה|לקט יושר [https://www.sefaria.org.il/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).38.1 ב, 37].}}. | |||
די ישיבה אין ווינער-נוישטאדט האט געווענליך פארנומען א גרויסן צימער צוגעבונדן צום שול{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 93.}}. אויסער די הויפט ישיבה, האט ר' איסרליין געזאגט שיעורים אויך אין זיין הויז{{הערה|לקט יושר א, 31.}}. | די ישיבה אין ווינער-נוישטאדט האט געווענליך פארנומען א גרויסן צימער צוגעבונדן צום שול{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 93.}}. אויסער די הויפט ישיבה, האט ר' איסרליין געזאגט שיעורים אויך אין זיין הויז{{הערה|לקט יושר א, 31.}}. | ||
יעדן וואכעדיגן פרימארגן פלעגט ר' | יעדן וואכעדיגן פרימארגן פלעגט ר' איסרליין דאווענען מיט די בחורים. ווען דער רב איז אריין אין ישיבה, פלעגן די בחורים אויפשטיין און בלייבן שטיין ביז ער האט זיך געזעצט{{הערה|לקט יושר א, 8.}}. יעדן טאג האט ער פארגעלערנט א שיעור אין הלכה{{הערה|לקט יושר א, 109; לקט יושר ב, 39.}}, נאכגעפאלגט דורך א דיסקוסיע. זיינע לעקציעס זענען טראנסקריבירט געווארן דורך טייל בחורים{{הערה|[https://hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=49439&st=&pgnum=10 לקט יושר ב, ז' XII].}}. לילי שישי פלעגט ר' איסרליין בלייבן אין ישיבה ביז שפּעט אין דער נאכט, ווייל אין דעם טאג האבן טייל בחורים געלערנט ביזן עלות{{הערה|לקט יושר ב, 40, 109.}}. | ||
ר' ישראל איסרליין האט זיך שטארק געזארגט פאר דעם גייסטישן לעבן פון די תלמידים, ווי אויך זייער פיזישע און עקאנאמישע וואוילזיין{{הערה|לקט יושר א, 50, 51.}}. ער איז געווען צוגעבונדן צו זיינע תלמידים, און האט טיף געטרויערט ווען איינער איז אוועק{{הערה|לקט יושר א, 116.}}. שבת אינדערפרי, זענען אלע תלמידים געווארן איינגעלאדנט צו זיין הויז פאר קידוש נאכן דאווענען. די וואס זענען געווען נענטער צו אים זענען געווארן איינגעלאדנט צו סעודות שבת און ימים טובים{{הערה|לקט יושר א, 50, 57.}}. די נאכט פון ל"ג בעומר, האבן ר' איסרליין און זיינע תלמידים געפייערט דורך א מאלצייט צוזאמען אויף די שטח הישיבה{{הערה|לקט יושר א, 97.}}. | ר' ישראל איסרליין האט זיך שטארק געזארגט פאר דעם גייסטישן לעבן פון די תלמידים, ווי אויך זייער פיזישע און עקאנאמישע וואוילזיין{{הערה|לקט יושר א, 50, 51.}}. ער איז געווען צוגעבונדן צו זיינע תלמידים, און האט טיף געטרויערט ווען איינער איז אוועק{{הערה|לקט יושר א, 116.}}. שבת אינדערפרי, זענען אלע תלמידים געווארן איינגעלאדנט צו זיין הויז פאר קידוש נאכן דאווענען. די וואס זענען געווען נענטער צו אים זענען געווארן איינגעלאדנט צו סעודות שבת און ימים טובים{{הערה|לקט יושר א, 50, 57.}}. די נאכט פון ל"ג בעומר, האבן ר' איסרליין און זיינע תלמידים געפייערט דורך א מאלצייט צוזאמען אויף די שטח הישיבה{{הערה|לקט יושר א, 97.}}. | ||
די תלמידים האבן געוואוינט אין א הויז גערופן "בית הבחורים". דער בחורים עס-זאל איז אויך געווען אין דעם בנין{{הערה|לקט יושר א, 51.}}. די קהילה האט געהאט א ספעציעלן פאנד, "צדקה של בחורים", | די תלמידים האבן געוואוינט אין א הויז גערופן "בית הבחורים". דער בחורים עס-זאל איז אויך געווען אין דעם בנין{{הערה|לקט יושר א, 51.}}. די קהילה האט געהאט א ספעציעלן פאנד, "צדקה של בחורים", צו שטיצן די ארימע תלמידים{{הערה|לקט יושר ב, 15.}}. | ||
ר' ישראל איסרליין האט זיך אנגעשטרענגט צו אויפלעבן און פארשטארקן דאס לערנען גמרא און אנדערע אלטע קוואלן קעגן דער טענדענץ צו זיך פארלאזן בלויז אויף די שפּעטערדיגע קאָדיפיקאַטאָרן{{הערה|1={{יודאיקה|Simha Katz|Isserlein, Israel ben Pethahiah|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/isserlein-israel-ben-pethahiah}}|שם=יודאיקע|כיוון=שמאל}}. אין די פריערדיגע יארהונדערט, האט די תלמודישע לערע אין דייטשלאנד שטארק גענידערט, אזוי אז אפילו די תלמידי חכמים האבן זיך מערסטנס געווידמעט צו די הלכה-קאָדעקסן און פוסקים, און פארנאכלעסיגט דעם תלמוד און די אלטע אויטאריטעטן. ר' איסרלן'ס באמיאונגען האבן אים אפט געפירט צו קאנפליקטן מיט די עלטערע רבנים. ער האט למשל געשטיצט צוויי יונגע תלמידי־חכמים וואס האבן געוואלט עפענען א ישיבה אין נוישטאַדט, אבער זענען קעגנגעשטעלט געווארן דורך רבי מייסטערליין {{העב|רבי מיישטרלין}}, א פאָרשטייער פון דער אלטער ישיבה, וועלכער האט נישט געשטיצט דעם שטודיום פון די ראשונים{{הערה|[[#ברלנר|בערלינער]], 225.}}. | ר' ישראל איסרליין האט זיך אנגעשטרענגט צו אויפלעבן און פארשטארקן דאס לערנען גמרא און אנדערע אלטע קוואלן קעגן דער טענדענץ צו זיך פארלאזן בלויז אויף די שפּעטערדיגע קאָדיפיקאַטאָרן{{הערה|1={{יודאיקה|Simha Katz|Isserlein, Israel ben Pethahiah|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/isserlein-israel-ben-pethahiah}}|שם=יודאיקע|כיוון=שמאל}}. אין די פריערדיגע יארהונדערט, האט די תלמודישע לערע אין דייטשלאנד שטארק גענידערט, אזוי אז אפילו די תלמידי חכמים האבן זיך מערסטנס געווידמעט צו די הלכה-קאָדעקסן און פוסקים, און פארנאכלעסיגט דעם תלמוד און די אלטע אויטאריטעטן. ר' איסרלן'ס באמיאונגען האבן אים אפט געפירט צו קאנפליקטן מיט די עלטערע רבנים. ער האט למשל געשטיצט צוויי יונגע תלמידי־חכמים וואס האבן געוואלט עפענען א ישיבה אין נוישטאַדט, אבער זענען קעגנגעשטעלט געווארן דורך רבי מייסטערליין {{העב|רבי מיישטרלין}}, א פאָרשטייער פון דער אלטער ישיבה, וועלכער האט נישט געשטיצט דעם שטודיום פון די ראשונים{{הערה|שו"ת מהר"י ברונא, [https://hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=1841&st=&pgnum=155 סי' רכח]; [[#ברלנר|בערלינער]], 225.}}{{הערה|Herzog, D. “[https://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/cm/periodical/pagetext/2850258 Die Träger Des Namens „Meisterlein’’ in Der Steiermark. Eine Untersuchung Zur Jüdischen Gelehrtengeschichte].” ''Monatsschrift Für Geschichte Und Wissenschaft Des Judentums'', vol. 79 (N. F. 43), no. 1, 1935, p. 46.|כיוון=שמאל}}. | ||
רבי איסרליין האט זיך געקעגנשטעלט דעם דיאַלעקטישן מעטאָד פון [[פלפול|פּלפּול]] בײם לערנען גמרא, טענה'נדיג אז פלפול איז נישט כדאי צו מאכן דערויף ברכות התורה{{הערה|לקט יושר א, 44.}}. | רבי איסרליין האט זיך געקעגנשטעלט דעם דיאַלעקטישן מעטאָד פון [[פלפול|פּלפּול]] בײם לערנען גמרא, טענה'נדיג אז פלפול איז נישט כדאי צו מאכן דערויף ברכות התורה{{הערה|לקט יושר א, 44.}}. | ||
===כאראקטער און אייגנשאפטן=== | |||
ר' איסרליין האט געלעבט א לעבן פון פרומקייט און פרישות, און איז אין געוויסער מאס פאררעכנט געווארן אלס א המשך פון די [[חסידי אשכנז]] פון 13'טן יארהונדערט. דער השפעה פון "[[ספר חסידים]]" און "ספר הרוקח" איז דערקענבאר אין פיל פון זיינע פסקים{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 43.}}. ער האט אפט געליטן פון גיכט און אויגן פראבלעמען, אבער האט זיך געשטופט אפצושרייבן תשובות צו די פילע שאלות וואס מען האט אים געשטעלט{{הערה|{{אנצ יהודית|8339-isserlein-isserlin-israel-ben-pethahiah-ashkenazi|Isserlein (Isserlin) Israel ben Pethahiah Ashkenazi|Solomon Schechter, Louis Ginzberg}}.|שם=אנצ|כיוון=שמאל}}, און נישט זיך מקיל געווען אין הלכה{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 43.}}. | |||
ער האט זיך געפירט מיט געוויסע סגופים, ווי נישט עסן [[זאפראן]] אין עשרת ימי תשובה, און נישט פלייש פון קוען אדער קעלבער ראש השנה צוליב דעם עגל{{הערה|לקט יושר א, 129.}}, און זיך אפהאלטן פון טראגן קליידער פון לעדער אויף יום הכפורים{{הערה|לקט יושר א, 140.}}. מען האט אויך באמערקט אז ער פלעגט טוישן וואוינארט אדער שטוב אויף אומבאקאנטע סיבות, און מען האט געזאגט אז עס איז געווען זיך צו מצער זיין לשם תשובה{{הערה|לקט יושר ב, 50.}}. | |||
ר' איסרליין האט געוויס זיך אנטזאגט צו נעמען א געהאלט פון זיין קהילה, ווי ער אליין איז געווען אויסגעשפּראכן אנטקעגן נעמען באצאלט פאר רבנישע פאסטנס. אפילו אויף זייטיגע הכנסות פאר א רב, ווי גיטין, חליצה, באשווערן פרויען, תנאים און חתונות, באמערקט ער: "מיר שעמען זיך צו נעמען געצאלץ דערפאר און מ'מאטערט זיך צו געפינען א היתר אויף דעם"{{הערה|פסקים, סי' קכח; [[#ברלנר|בערלינער]], 272; גידעמאן, 36.}}. אלס רב איז א הויפט זארג זיינס געווען דאס וואוילזיין פון זיין קהילה. ער האט געוויזן גרויסע פעסטקייט ווען נויטיג אין דורכפירן רבנישע און קהלישע באשלוסן. ער האט זיך שטארק ארויסגעשטאלט קעגן יעדן פריצה אין קהילה{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 42.}}. | |||
ער | ר' איסרלין האט זיך ארויסגעשטעלט קעגן אומווינסדיגע און אומווערדיגע רבנים, ווי ער שרייבט איינעם א פריש-געבאקענעם רב: "נעכטן זענען דיר ערשט ארויסגעוואקסן הערנער און היינט ווילסטו שוין שטויסן? ווער האט דיר דאס געגעבן רעכט און רשות דערויף?"{{הערה|פון א כתב יד, געבראכט אין שו"ת [https://hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=856&st=&pgnum=8 חוט השני, סי' ח].}}. ער האט זיך אויך קעגנשטעלט דאס ברייטן באנוץ פון לייגן אין חרם, שרייבנדיג צו איינעם א רב זיינעם א מקורב: "איך קען צו דיר נישט מסכים זיין, ווייל די וועלט פארשטייט עס נישט און א רב אוודאי נישט, זאלסט זיין א שופט אין א אייגענער זאך. און מ'טאר עס נישט צוליב דעם וואויל פון דעם דור, ווייל ס'איז פארהאן דיינים מקולקלים, סמיכה האבן אסאך, קענער זענען אבער ווייניג"{{הערה|פסקים, סי' רנה. זעט לקט יושר ב, 82.}}. איבער דעם און איבער אנדערע סבות פלעגן אין די קהלות פארקומען פארביטערטע לאנגיאריגע מחלוקתן. וועגן דעם שרייבט אויך מהר"י איסרלין: "ס'עקלט מיך פון די מחלוקת און קריגערייען אין אייער קהלה, דערהויפט איבער זידלערייען און שעלטן. ס'האלט דערביי, איך זאל זיך גאר און גאר אויסטון פון די דאזיגע געשעפטן; פון עסקים אין אנדערע מדינות וועל איך זיך אויך אפטון, ווארום איך זעה, איך האב קיין כוח נישט אויסצוגלייכן די שוועריגקייטן און אפרוימען די שטרויכלונגען. איך וויל שלום, זיי גאַרן צו מלחמה מיין מיה העלפט דא נישט איז צו וואס דארף איך דאס?"{{הערה|פסקים, סי' קלז.}} | ||
כאטש זיין גרויסקייט אין תורה, איז ער געווען באשיידן און האט נישט געלאזט מען זאל אים אויפרופן צו דער תורה מיט'ן טיטל "[[מורנו]]"{{הערה|לקט יושר א, 30.}}, און ער פלעגט חתמ'ען זיינע בריוו אלס "הקטן והצעיר שבישראל"{{הערה|[[#ברלנר|בערלינער]], 225.}}. פארקערט, זיין זון פתחיה חתמעט זיך: "דער זון פון דעם גדול בישראל"{{הערה|פסקים, סי' ס. לקט יושר ב, 31.}}, א שפילווארט אויף זיין פאטערס נאמען ישראל. יום כיפור ביינאכט האט דער שמש אויסגערופן אז דער רבי ר' איסרליין בעט מחילה פונעם ציבור, און אז דער וואס האט אויף אים א תביעה וויבאלד ער האט אים נישט ריכטיג גע'פסק'נט, זאל קומען נאך יום כיפור זיך צו פארגלייכן{{הערה|לקט יושר א, 141.}}. | |||
ר' איסרליין איז אויך געווען באקאנט אין וועלטליכע חכמות. א ברייטע לעגאלע בילדונג ווערט אנגעוויזן דורך זיין באקאנטשאפט מיט ציווילן רעכט און ריעל-עסטעיט געזעצן{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 45–47.}}. ער איז געווען באקאנט מיט די פראצעסן מיט וואס וויינגערטנער אין דייטשלאנד האבן גענוצט צו פארבעסערן זייער שניט, און די לאנדווירטשאפטליכע ציקלען. אויסער דייטש האט ער אויך עטוואס געקענט איטאליעניש, פראנצויזיש, און טשעכיש{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 47–48.}} | |||
מהר"י איסרלין האט נישט געוואלט וויסן פון איבערגעשפיצטע קשיות אויף פסוקים פון תנ"ך. ער האט אזוי געזאגט: ווען מיר זאלן אנהויבן פארענטפערן אלע פסוקים, וועלן מיר קיינמאל נישט ארויס{{הערה|פסקים, סי' קיד.}} | |||
===הלכה'דיגער צוגאנג=== | |||
ר' איסרליין האט באפארצוגט די גאונים איבער שפעטערדיגע מיינונגען; ער האט ווייניג געקימערט וועגן די מיינונגען פון די שפּעטערדיגע קאדיפיקאטארן, אדער אפילו די אויטאריטעט פון [[רבי יעקב בן אשר|רבי יעקב בעל הטורים]], קעגן די באשלוסן פון די גאונים{{הערה|זעט [https://www.sefaria.org.il/Terumat_HaDeshen%2C_Part_II.137 פסקים ותשובות, סי' קלז]. זעט: {{צ-זשורנאל|חיים ג'יי ברקוביץ|השפעתם של חכמי ספרד הראשונים והאחרונים על הפסיקה האשכנזית בעת החדשה המוקדמת|ליבי במזרח|א|עמ=35|שנת הוצאה=תשע"ט|קישור=https://asif.co.il/wp-content/uploads/2024/12/2-1.pdf#page=5}}.}}. | |||
הגם ער פלעגט מחמיר זיין אין זיינע פסקים, פלעגט ער אין פילע ענינים מקיל זיין, בפרט בנוגע עגונות{{הערה|שם=אנצ}}. אין א נויטפאל האט ער נישט געקוקט אויף קיין איסור: ער האט מתיר געווען, װי זײן פעטער ר’ אהרן האט דאס שױן געטאן, צו לעשן אום שבת אלצײנס, צי די שריפה האט זיך אנגעהױבן בײ א אידן, אדער בײ א קריסט{{הערה|פסקים, סי' קנו.}}, ווארום נישט לעשן א שרפה איז געװען א לעבנס־סכנה פאר אידן, איז דאס א מצוה, אזױ װי ראטעװען א נפש. דעסגלײכן װען נײשטאט איז באלאגערט געװען, האט ער מתיר געווען אידן זאלן זיך שבת באטײליגן אין דער מלחמה קעגן דעם שונא און זײ זאלן פאלגן די באפעלן פון די שטאט־פירער{{הערה|לקט יושר א, 62.}}. | |||
א תלמיד האט אים אמאל געפרעגט פארוואס זאגט מען אין שמונה - עשרה "וזוכר חסדי אבות", נישט וזוכר חסדי אבותינו", ווי בכלל אין אנדערע תפילות. האט אים ר' איסרלין דערויף געענטפערט: "ווען מיר זאגן 'אבות', הייסט דאס, אז זיי זיינען אבות פון '''אלע מענשן''', דאס איז פאר זיי מער כבוד, איידער מיר זאלן זאגן 'אבותינו', דאס הייסט בלויז '''אונזערע''' פאטערס"{{הערה|לקט יושר א, 21.}}. נאך א ווארט, וואס ר' איסרלין האט געענטפערט אויף א פראגע צי איז נישט קיין מצוה פאר א תלמיד חכם אויסציהען קיין ארץ-ישראל, בעת וואס דארט איז נישט פאראן קיין ישיבות און קיין תלמידים. דערויף ענטפערט ער: "מיר האבן אפט געהערט, אז דארט זיינען פאראן אראבישע אידן - אמת'ע רשעים און אפענע מוסרים, און זיי לאזן נישט צורוה דייטשע אידן וואס געבן זיך אפ מיט תורה. פרנסה און פארדינען קומט דארטן אויך אן שווער ווער קאן דאס אויסהאלטן בפרט נאך די גרויסע פיינטשאפט פון מאכמעדאנער! דעריבער זאל יעדערער זיך אליין קלאר זיין, ווי ווייט זיין געזונט און פארמעגן טראגן, וואס פאר א וועג ער זאל זיך נעמען אין גאטס פארכט און אין זיינע מצוות, ווארום דאס איז דער מענש גאר"{{הערה|פסקים, סי' פח.}}. א מענשליכן און קלוגן ענטפער האט ער אויך געגעבן אויף דער פראגע ווי גרויס דארף זיין די תשובה פאר א משומד, וואס קערט זיך אום צוריק צו אידישקייט. ער זאגט דערויף: גענוג פון זיינעטוועגן וואס ער זאגט זיך אפ פון אלע זיינע וואוילטאגן און נעמט אויף זיך שרעק און אנגסטן און פיינטשאפט און צרות וואס פעלקער טוען אן אידן די דאזיגע תשובה וועט אים שוין ממילא ברענגען די אלע פייניגונגען"{{הערה|תרומת הדשן, סי' קצח.}}. | |||
ער האט שטארק ביטער גערעדט קעגן די וואס פלעגן מחמיר זיין פון ריין קנאה{{הערה|שם=אנצ}}. | |||
אין זיינע שפּעטערע יארן איז ר' איסרליין אנגענומען געווארן אלס גייסטישער פירער פון די אשכנזישע אידן אין עסטרייך און דייטשלאנד, און זיינע מיינונגען אויף שווערע אדער צווייפלהאפטיגע פראגעס פון הלכה אדער דיני ממונות זענען געזוכט געווארן ווייט און ברייט{{הערה|שם=יודאיקע}}. [[רבי יעקב ווייל]], וואס איז געווען ר' איסרליינ'ס עלטערער צייטגענאס, האט זיך צו אים באצויגן מיט דרך ארץ און אנגעגעבן אז ר' איסרליינ'ס פסקים קענען נישט געביטן ווערן{{הערה|שם=ווייל161|תשובות מהר"י ווייל, [https://hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=1746&pgnum=113 סי' קסא].}}. רבי משה מינץ האט אים גערופן "ריש גולה נר ישראל נשיא נשיאי"{{הערה|תשובות מהר"ם מינץ, סי' יב, [https://www.hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=49598&st=&pgnum=22 סאליניקי תקס"ב, דף י,ב].}}. | |||
אין | רבי איסרלען האָט געדאַרפט באהאנדלען פאלן פון אומגערעכטיגקייט און געוואלד אין די אידישע געמײנדעס, ווי אַן אינצידענט בײ אַ סוכות-פײערונג, ווען א מענטש האט צעבראכן דעם אקסל בײ אַן אנדערן{{הערה|פסקים, סי' קי.}}. ער האט אויך באהאנדלט מחלוקת בײ אידן, ווי די סיכסוך צווישן דוד פראנק אין נירנבערג מיט אַ מעכטיגן מענטש און דעם שטאָט-קאַנצלער{{הערה|פסקים, סי' קעד–קעו.}}. | ||
אלס גייסטישער פירער האט ר' איסרליין נישט געוויזן קיין פּארטייאישקייט צו בארימטע רבנים אדער מעכטיגע פרנסים, און מיט קראפט זיך קעגנגעשטעלט יעדע מיסבאהאנדלונג פון די פשוט'ע מענטשן{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 42.}}. דורך זיין השתדלות און פערזענליכע אויטאריטעט האט ער פארמיטן א קאנטראווערסיע צווישן די דייטשע קהילות פון דעם ריין געגנט, ווען רבי זעליגמאן אפּנהיים פון בינגען האט געפּרואווט ארויפצואווארפן פארשידענע תקנות אויף זיי. מהר"י איסרלין האט אָפן דערקלערט, אז ר' זעליגמאנ'ס אויפטו איז קעגן דעם דין און קעגן דעם מנהג{{הערה|פסקים, סי' רנב, רנג.}} און צו אים האבן מסכים געווען די גרעסטע רבנים אין דייטשלאנד{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 42–43.}}. | |||
די קארעספּאנדענץ וועגן א פרשה אין [[ברין]] צייגט זיין צענטראלע ראלע אין דער רבנישער נעץ. די פרשה האט זיך באצויגן שפרה, א אידישע ביזנעספרוי אין מעהרן. אין יאר רי"ב איז זי ארעסטירט געווארן אין ברין פאר שטייער שווינדל. איר לעבן איז געראטעוועט געווארן דורך טייל מיטגלידער פון דער לאקאלער אידישער געמיינדע, וואס האבן אין אויסטויש פאר שפרה'ס לעבן אויפגעגעבן זייערע פינאנציעלע טענות צו זייערע קריסטליכע שכנים. איין מיטגליד פון דער געמיינדע האט איינגעוויליגט צו דער אפמאך נאר אונטער דער באדינג, אז די אנדערע מיטגלידער וועלן אין אויסטויש באצאלן זיינע פינאנציעלע פארלוסטן. דער פאל איז זייער אינטענסיוו דיסקוטירט געווארן אין די קארעספאנדענצן פון צייטגענאסן רבנים, און האט זיך קאנצענטרירט ארום ר' איסרליין. | |||
אין ר' איסרליין'ס בריוו צו רבי אליהו פון פּראג, האט ער קאררעקטירט ר' אליהו'ס הלכה׳דיגע ארגומענט וועגן קאנפיסקירן די אייגנטום פון א "מוסר". ר' איסרליין האט באפרייט "זיי" אויף יסוד פון "אנדערע ארגומענטן". ר' איסרליין האט גענוצט סימבאלישע געוואלט ווי דערנידערונג און חרם אלס לעצטע וואפן. ער האט באראטן רבי ישראל ברונא אין זיין סכסוך מיט משה. ער האט געדריקט ר' אליהו פון פּראג צו באשטראפן משה (וועלכער איז געווען ר' אליהו'ס קרוב){{הערה|{{אקדמיה|Tamás Visi|Halakha and Microhistory: The Shifra-Affair in Brno, 1452|464215|PaRDeS|16. (2010):20-49}}.|כיוון=שמאל}}. | |||
ר' איסרלין האט זיך נישט צוטון געמאכט פון דעם דאן פארשפּרייטן איינפיר, אז וויבאלד א הון שרייט ווי א האן מוז מען איר באלד קוילן{{הערה|לקט יושר ב, 6.}}. ער איז אויך געווען קעגן דער תפלה "[[מכניסי רחמים]]", וואס מ'זאגט ביי נעילה ווייל דארט ווענדט מען זיך צו מלאכים. ער האט דערביי געבראכט א קלוג ווארט פון אן אנדער רב: א גאנצן טאג (יום כפור) האבן מיר גערופן צום האַר (גאט), און איצט סוף טאג זאלן מיר רופן צו זיינע דינער (מלאכים)?{{הערה|לקט יושר א, 141.}}. ער האט אויך נישט מקפיד געווען אויף דעם מנהג "[[תשליך]]"{{הערה|לקט יושר א, 131.}}. | |||
ר' | ר' איסרליין האט געראטן וועגן אידישע און דייטשע אויסלייג אין שטרות{{הערה|[https://www.sefaria.org.il/Terumat_HaDeshen%2C_Part_II.67 פסקים ותשובות, סי' סז].}}. ער שרייבט וועגן דעם שטאט [[ראטנבורג]], אז א דאפּלטע נ' איז איבריג. אויך איז ער דן צי עס קומט מיט א ג' צום סוף אדער א ק', אזוי ווי ווירצפורג, אויגסבורג, שטראסבורג, נורנבערג, רעגנשפּורג, מארפּורג{{הערה|פסקים, סי' קמב. [[#ברלנר|בערלינער]], 269; [[#גידעמאן|גידעמאן]], 56–57.}}. וועגן דעם אויסשפּראך און אויסלייג פון די אותיות כ', [[בני-הית און בני-חית|ח', און ה']]{{הערה|לקט יושר א, 70; ב, 40; תרומת הדשן, סי' רלא. [[#גידעמאן|גידעמאן]], 58–59.}}. ער האט געוויזן א קריטישן זינען אין זיין ארבעט. צום ביישפּיל, ביי די באהאנדלונג פון א לייענונג האט ער פארגלייכט זעקס פארשידענע מאנוסקריפּטן פון סמ"ג. ער איז אויך געווען באקאנט מיט געפעלשטע דאקומענטן באזירט אויף וואסערצייכנס{{הערה|Krauss, ''Die Wiener Geserah''.}}. | ||
===פאמיליע לעבן=== | ===פאמיליע לעבן=== | ||
רבי איסרלנ'ס פאמיליע איז געווען נישט בלויז רבניש | רבי איסרלנ'ס פאמיליע איז געווען נישט בלויז רבניש פראמינענט, נאר אויך טייל פון דער רייכער סוחרים קלאס פון עסטרייכישן אידנטום. ר' ישראל'ס מוטער, ווייב און שנור זענען געווען גוט-געבילדעטע, רעליגיעז אקטיווע פרויען, וואס האבן אויך אנטייל גענומען אין די פאמיליע'ס געשעפטס-אונטערנעמונגען. זיין מוטער, וועמענס נאמען איז נישט געבליבן, איז געווען זייער א פרומע פרוי{{הערה|זעט M. Keil, "[https://jewishstudies.ceu.edu/sites/jewishstudies.ceu.edu/files/attachment/basicpage/45/01keil.pdf 'Maistrin' (Mistress) and Business-Woman. Jewish Upper Class Women in Late Medieval Austria]," in: A. Kovács and E. Andor (eds.), ''Jewish Studies at the Central European University. Public Lectures 1996 – 1999'' (2000), 93–108.|כיוון=שמאל}}, און איז אומגעקומען אין דער [[ווינער גזירה]] אין קפ"א. ר' איסרלן פלעגט פאסטן ביי איר יארצייט, ט' ניסן{{הערה|לקט יושר [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_I_(Orach_Chayim).116.1 א, 115].}}. | ||
רבי איסרליינ'ס פרוי, שונדליין (שיינדל), איז אויך געווען א הויך-געבילדעטע און פרומע פרוי, מעגליך פון אַן אנגעזעענער אפּשטאמונג. זי האט פּערזענליך בודק חמץ געווען אירע פּריוואטע צימערן פאר פסח{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org.il/Leket_Yosher%2C_Volume_I_(Orach_Chayim).81.1 או"ח, 81].}}. זי האט אפילו געשריבן א תשובה אין אידיש אויף הלכות נדה בשם איר מאן{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).19.2 יו"ד (בערלין תרס"ד) עמ' 19].}}. שיינדל איז נפטר געווארן פאר איר מאן. זיי האבן געהאט פיר זין: פתחיה (גערופן קעכל), אברהם, שלום, און אהרן{{הערה|{{יודאיקה|Martha Keil (2nd ed.)|Isserlein, Israel ben Pethahiah|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/isserlein-israel-ben-pethahiah}}.|שם=יוד2|כיוון=שמאל}}. זיין איינציגע טאכטער, מושקאַט, איז געשטארבן אלס קינד{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).96.2 ב, 96].}}. זיין שנור רעדיל, ווארשיינליך די ווייב פון זיין זון פתחיה, האט געלערנט ביי אַן אלטן פארהייראטן מאן מיטן נאמען ר' יודל סופר{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).37.2 ב, 37].}}. רעדיל האט געמאכט קליינע הלוואות צו די זונות פון ווינער נוישטאדט, וואס ר' איסרלן האט נישט באטראכט אלס אוממאראליש{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).16.4 ב, 16].}}. ר' איסרלן פלעגט בענטשן זיינע שנורן יעדן מוצאי־שבת{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_I_(Orach_Chayim).57.3 א, 57].}}. | רבי איסרליינ'ס פרוי, שונדליין (שיינדל), איז אויך געווען א הויך-געבילדעטע און פרומע פרוי, מעגליך פון אַן אנגעזעענער אפּשטאמונג. זי האט פּערזענליך בודק חמץ געווען אירע פּריוואטע צימערן פאר פסח{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org.il/Leket_Yosher%2C_Volume_I_(Orach_Chayim).81.1 או"ח, 81].}}. זי האט אפילו געשריבן א תשובה אין אידיש אויף הלכות נדה בשם איר מאן{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).19.2 יו"ד (בערלין תרס"ד) עמ' 19].}}. שיינדל איז נפטר געווארן פאר איר מאן. זיי האבן געהאט פיר זין: פתחיה (גערופן קעכל), אברהם, שלום, און אהרן{{הערה|{{יודאיקה|Martha Keil (2nd ed.)|Isserlein, Israel ben Pethahiah|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/isserlein-israel-ben-pethahiah}}.|שם=יוד2|כיוון=שמאל}}. זיין איינציגע טאכטער, מושקאַט, איז געשטארבן אלס קינד{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).96.2 ב, 96].}}. זיין שנור רעדיל, ווארשיינליך די ווייב פון זיין זון פתחיה, האט געלערנט ביי אַן אלטן פארהייראטן מאן מיטן נאמען ר' יודל סופר{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).37.2 ב, 37].}}. רעדיל האט געמאכט קליינע הלוואות צו די זונות פון ווינער נוישטאדט, וואס ר' איסרלן האט נישט באטראכט אלס אוממאראליש{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_II_(Yoreh_De'ah).16.4 ב, 16].}}. ר' איסרלן פלעגט בענטשן זיינע שנורן יעדן מוצאי־שבת{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_I_(Orach_Chayim).57.3 א, 57].}}. | ||
== | ==ספרים== | ||
רבי ישראל איסרליין האט געשריבן עטליכע וויכטיגע ווערק, וואס האבן געהאט א ברייטע און טיפע השפּעה אויף דער הלכה־ליטעראטור. רבי ישראל | רבי ישראל איסרליין האט געשריבן עטליכע וויכטיגע ווערק, וואס האבן געהאט א ברייטע און טיפע השפּעה אויף דער הלכה־ליטעראטור. רבי ישראל איסרליין האט זיך אויסגעצייכנט מיט זיין שרייבעריי, מיט אריגינעלע געדאנקען און לעגאלע קלארקייט. זיין לשון־קודש שריפט איז געווען פליסיג און פונקטליך, מיט גוטער גראמאטיק און וואקאליזאציע. זיין שפּראך איז נישט געווען פריי פון "דייטשמעריזמען"{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], ז' 57.}}. | ||
===תרומת הדשן=== | ===תרומת הדשן=== | ||
רבי ישראל איסרליין איז בעסטנס באקאנט פאר זיין הויפט־ווערק, "תרומת הדשן". דאס ווערק איז משמעות'דיג געשריבן און רעדאקטירט געווארן דורך ר' איסרליין אליין. דער נאמען פון דעם ספר קומט דערפון וואס עס ענטהאלט 354 [[שאלות ותשובות]], וואס איז דער גימטריא פון "דשן" | רבי ישראל איסרליין איז בעסטנס באקאנט פאר זיין הויפט־ווערק, "תרומת הדשן". דאס ווערק איז משמעות'דיג געשריבן און רעדאקטירט געווארן דורך ר' איסרליין אליין. דער נאמען פון דעם ספר קומט דערפון וואס עס ענטהאלט 354 [[שאלות ותשובות]], וואס איז דער גימטריא פון "דשן". דער ספר באהאנדלט א ברייטע רייע טעמעס פון הלכה און מנהג און גיט אַן עכטן בילד פון דעם דעמאלסטיגן אידישן לעבן. עס איז איינער פון די וויכטיגסטע מקורים וואס האבן באהיטן די אשכנזישע הלכה'דיגע טראדיציעס און מנהגים, און עס האט געדינט אלס א וויכטיגע מקור פאר רבי משה איסרליש'ס "הגהות הרמ"א" אויפ'ן שולחן ערוך, וואס שפּעציפיצירט די אונטערשיידן צווישן ספרדישע און אשכנזישע מנהגים. | ||
די טראדיציאנעלע מיינונג, וואס ווערט באשטעטיגט דורך א צאל פוסקים, איז אז רבי ישראל איסרליין האט אליין אויסגעטראכט די שאלות אין זיין "תרומת הדשן", און נישט געענטפערט אויף פאקטישע פראגן וואס זענען אים געשטעלט געווארן דורך מענטשן ווי אין טראדיציאנעלע תשובות-ספרים. דאס האט א הלכה'דיגער באדייט, ווייל אויב דער מחבר האט אליין פארמולירט די שאלה, זענען די דעטאלן אין דער שאלה נישט צופעליג, נאר אויסגעקליבן מיט א געוויסער כוונה{{הערה|זעט {{שולחן ערוך|יורה דעה|קצו|מפרש=ש"ך|סק=כ}}; {{שולחן ערוך|יורה דעה|שכח|מפרש=ט"ז|סק=ב}}; {{שולחן ערוך|אבן העזר|קל|מפרש=בית שמואל|סק=כ}}.}}. דער חיד"א שרייבט, אז ר' ישראל איסרלן'ס תשובות זענען "נישט הלכה למעשה" (לשונו), נאר דער רב אליין האט אויפגעהויבן דעם ספק און אנטפּלעקט די תשובה{{הערה|{{שם הגדולים|גדולים|י|תב}}.}}. דער ציל פון דעם איז געווען צו שארפן פאקטישע פראגן און צו געבן א פולשטענדיגן ענטפער, אדער צו צושטעלן אויטאריטעטיווע הלכה־ענטפערס פאר אנדערע רבנים איידער דער שולחן ערוך איז קאמפּאנירט געווארן. דער דאזיגער סטיל איז גענוצט געווארן ווי א פּעדאגאגישער מיטל צו מאכן תורה־פרינציפן מער אינטערעסאנט און שייכות'דיג פאר לערנער{{הערה|שם=לעהר|{{לינק|אדרעס=https://thelehrhaus.com/timely-thoughts/a-what-if-review-hypothetical-history-science-and-halakhah/|שרייבער=Yaakov Taubes|קעפל=A “What If” Review: Hypothetical History, Science, and Halakhah|זייטל=The Lehrhaus|דאטום=July 5, 2022}}.|כיוון=שמאל}}. | די טראדיציאנעלע מיינונג, וואס ווערט באשטעטיגט דורך א צאל פוסקים, איז אז רבי ישראל איסרליין האט אליין אויסגעטראכט די שאלות אין זיין "תרומת הדשן", און נישט געענטפערט אויף פאקטישע פראגן וואס זענען אים געשטעלט געווארן דורך מענטשן ווי אין טראדיציאנעלע תשובות-ספרים. דאס האט א הלכה'דיגער באדייט, ווייל אויב דער מחבר האט אליין פארמולירט די שאלה, זענען די דעטאלן אין דער שאלה נישט צופעליג, נאר אויסגעקליבן מיט א געוויסער כוונה{{הערה|זעט {{שולחן ערוך|יורה דעה|קצו|מפרש=ש"ך|סק=כ}}; {{שולחן ערוך|יורה דעה|שכח|מפרש=ט"ז|סק=ב}}; {{שולחן ערוך|אבן העזר|קל|מפרש=בית שמואל|סק=כ}}.}}. דער חיד"א שרייבט, אז ר' ישראל איסרלן'ס תשובות זענען "נישט הלכה למעשה" (לשונו), נאר דער רב אליין האט אויפגעהויבן דעם ספק און אנטפּלעקט די תשובה{{הערה|{{שם הגדולים|גדולים|י|תב}}.}}. דער ציל פון דעם איז געווען צו שארפן פאקטישע פראגן און צו געבן א פולשטענדיגן ענטפער, אדער צו צושטעלן אויטאריטעטיווע הלכה־ענטפערס פאר אנדערע רבנים איידער דער שולחן ערוך איז קאמפּאנירט געווארן. דער דאזיגער סטיל איז גענוצט געווארן ווי א פּעדאגאגישער מיטל צו מאכן תורה־פרינציפן מער אינטערעסאנט און שייכות'דיג פאר לערנער{{הערה|שם=לעהר|{{לינק|אדרעס=https://thelehrhaus.com/timely-thoughts/a-what-if-review-hypothetical-history-science-and-halakhah/|שרייבער=Yaakov Taubes|קעפל=A “What If” Review: Hypothetical History, Science, and Halakhah|זייטל=The Lehrhaus|דאטום=July 5, 2022}}.|כיוון=שמאל}}. | ||
| שורה 89: | שורה 97: | ||
נאר מיט דער דרוק פון "לקט יושר" (פון זיין תלמיד רבי יוסף ב"ר משה) אין תרס"ג-ד, איז קלאר געווארן אז טייל פון די תשובות זענען יא באזירט אויף עכטע פראגן. דעריבער האבן 19טן און 20טן יארהונדערט חוקרים, ווי אברהם בערלינער און יעקב פריימאן, קוועסטיונירט די טראדיציאנעלע מיינונג. אבער אין פאקט פארנעמען די דאזיגע איבערלייגונגען פון לקט יושר ווייניגער ווי א זעקסטל פון די גאנצע שו"ת אין דער אריגינעלער "תרומת הדשן"{{הערה|שם=לעהר}}. תרצה קעלמאן האט באמערקט, אז פריע הלכה־מחברים האבן געוואוסט פון די דאזיגע פאראלעלן, אבער זיי האבן דאך אונטערגעשטראכן אז "תרומת הדשן" איז א קאמפאנירט ספר, באשאפן פאר לימוד און נישט פאר באשטימונג פון פאקטישע פאלן{{הערה|[[#Kelman|Kelman]], ז' 105.}}. די לעצטע פארשונגען צייגן טאקע, אז "תרומת הדשן" איז מער א רעדאגירט ספר וואס רבי איסערליין האט געשריבן פאר לימוד און קלארקייט אין הלכה, נישט דווקא רעאלע בריוו־ענטפערס צו ספּעציפישע פּערזאנען{{הערה|זעט [[#Kelman|Kelman]].}}. | נאר מיט דער דרוק פון "לקט יושר" (פון זיין תלמיד רבי יוסף ב"ר משה) אין תרס"ג-ד, איז קלאר געווארן אז טייל פון די תשובות זענען יא באזירט אויף עכטע פראגן. דעריבער האבן 19טן און 20טן יארהונדערט חוקרים, ווי אברהם בערלינער און יעקב פריימאן, קוועסטיונירט די טראדיציאנעלע מיינונג. אבער אין פאקט פארנעמען די דאזיגע איבערלייגונגען פון לקט יושר ווייניגער ווי א זעקסטל פון די גאנצע שו"ת אין דער אריגינעלער "תרומת הדשן"{{הערה|שם=לעהר}}. תרצה קעלמאן האט באמערקט, אז פריע הלכה־מחברים האבן געוואוסט פון די דאזיגע פאראלעלן, אבער זיי האבן דאך אונטערגעשטראכן אז "תרומת הדשן" איז א קאמפאנירט ספר, באשאפן פאר לימוד און נישט פאר באשטימונג פון פאקטישע פאלן{{הערה|[[#Kelman|Kelman]], ז' 105.}}. די לעצטע פארשונגען צייגן טאקע, אז "תרומת הדשן" איז מער א רעדאגירט ספר וואס רבי איסערליין האט געשריבן פאר לימוד און קלארקייט אין הלכה, נישט דווקא רעאלע בריוו־ענטפערס צו ספּעציפישע פּערזאנען{{הערה|זעט [[#Kelman|Kelman]].}}. | ||
דער "תרומת הדשן" איז געדרוקט געווארן צום ערשטן מאל אין [[ווענעדיג]] אין רע"ט דורך [[דניאל באמבערג]], און איז איבערגעדרוקט געווארן אין ש"ו. די פריצייטיגע דרוק פון זיינע ווערק באווייזט זייער פאפולאריטעט{{הערה|[[#Kelman|Kelman]], זז' 101–102.}}. | דער "תרומת הדשן" איז געדרוקט געווארן צום ערשטן מאל אין [[ווענעדיג]] אין רע"ט דורך [[דניאל באמבערג]], און איז איבערגעדרוקט געווארן אין ש"ו. די פריצייטיגע דרוק פון זיינע ווערק באווייזט זייער פאפולאריטעט{{הערה|[[#Kelman|Kelman]], זז' 101–102.}}. דער סדר פון די שו"ת זענען דורך די דריקער אויסגעשטעלט געווארן מער ווייניגער לויט דעם מוסטער פון "ארבעה טורים" פון רבי יעקב בן אשר, כאטש מיט פילע אָפּווייכונגען{{הערה|זעט: {{אקדמיה|יחזקאל פראם|על סדר התשובות במהדורה המודפסת של ספר תרומת הדשן|36956013|עלי ספר|כ (תשס"ט), עמ' 81–96}}. אגב, זעט: {{צ-זשורנאל|פנחס רוט|הסימן החסר בספר תרומת הדשן: הערה למאמרו של יחזקאל פראם|עלי ספר|כא (תש"ע)|עמ=179–181|JSTOR=24159683}}.}}. | ||
===פסקים וכתבים=== | ===פסקים וכתבים=== | ||
דער ספר איז דער צווייטער טייל פון "תרומת הדשן" און אנטהאלט 267 שו"ת, נישט אין אַ ספּעציעלן סדר. 87 פון זיי באהאנדלען חתונה-דינים, און די איבעריגע האנדלען מיט דיני איסור והיתר און דיני ממונות. די שו"ת אין דער זאמלונג זענען צירקולירט געווארן דורך ר' | דער ספר איז דער צווייטער טייל פון "תרומת הדשן" און אנטהאלט 267 שו"ת, נישט אין אַ ספּעציעלן סדר. 87 פון זיי באהאנדלען חתונה-דינים, און די איבעריגע האנדלען מיט דיני איסור והיתר און דיני ממונות. די שו"ת אין דער זאמלונג זענען צירקולירט געווארן דורך ר' איסרליין׳ס תלמידים, און איז געזאמלט און רעדאגירט געווארן דורך איינער פון זיי נאך זיין פטירה, און איז ארויסגעגעבן געווארן צוזאמען מיט "תרומת הדשן" אין ווענעדיג, רע"ט{{הערה|[[#אידלברג|איידלבערג]], 52.}}. "פסקים וכתבים" איז אנדערש פון "תרומת הדשן" ווייל עס אנטהאלט די נעמען פון די אריגינעלע באקומער פון די בריוו, ווי אויך ספעציפישע דעטאלן פון די סיטואציעס{{הערה|[[#Kelman|Kelman]], זז' 102–103.}}. עס אנטהאלט אויך שו"ת וואס געהערן נישט צו ר' איסרליין, ווי למשל די סימנים קמה–קס, וואס זענען א זאמלונג פון דברי תורה פון [[רבי שלום פון נוישטאט|רבי שלום פון ווינער-נוישטאט]] {{העב|רבי שלום מנוישטאדט}}, און סימנים רמה–רמט געהערן רבי יעקב ווייל{{הערה|איידעלבערג, 52–53.}}. | ||
===ביאורים על רש"י=== | ===ביאורים על רש"י=== | ||
| שורה 110: | שורה 118: | ||
==="לקט יושר"=== | ==="לקט יושר"=== | ||
דער תלמיד פון רבי איסרליין, רבי יוסף בן משה (ר' יאסליין עסטרייכער), האט געשריבן "לקט יושר". דער ספר איז סיי א הלכה'דיגער קאמפּענדיום (איינע פון די פריעסטע ווערק צו אדאפטירן די סטרוקטור פון "[[ארבעה טורים]]" | דער תלמיד פון רבי איסרליין, רבי יוסף בן משה (ר' יאסליין עסטרייכער), האט געשריבן "לקט יושר". דער ספר איז סיי א הלכה'דיגער קאמפּענדיום (איינע פון די פריעסטע ווערק צו אדאפטירן די סטרוקטור פון "[[ארבעה טורים]]"), און סיי א רעקארד פון רבי איסרליין'ס לעבן און פרומע מנהגים{{הערה|שם=קאווע}}. ר' יאסליין האט קלאר באשריבן זיין מאטיוואציע פאר שרייבן דעם ספר: ער האט געוואלט אויפנעמען די פסקים פון זיין רבי'ס לעבן, כדי ער זאל קענען געבן דעפיניטיווע ענטפערס צו אנדערע רבנים וואס האבן אים געפרעגט וועגן זיין רבי'ס פירונגען, ווייל ר' איסרליין איז שוין געווען אין זיינע לעצטע טעג{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_I_(Orach_Chayim).4.1 אורח חיים (בערלין תרס"ג), עמ' 4].}}. | ||
"לקט יושר" איז א קוואל פאר פראזאישע דעטאלן פון ר' איסרליין'ס טעגליכן לעבן, ווי זיין אינדערפרי רוטין, ווי אויך סובסטאנטיווע פסקים און פרומע פירונגען. דער ספר איז געדרוקט געווארן אין תרס"ג–תרס"ד{{הערה|שם=קאווע}}. | "לקט יושר" איז א קוואל פאר פראזאישע דעטאלן פון ר' איסרליין'ס טעגליכן לעבן, ווי זיין אינדערפרי רוטין, ווי אויך סובסטאנטיווע פסקים און פרומע פירונגען. דער ספר איז געדרוקט געווארן אין תרס"ג–תרס"ד{{הערה|שם=קאווע}}. | ||
==השפעה== | ==השפעה== | ||
רבי ישראל | רבי ישראל איסרלינ'ס ווערק האבן געהאט א גרויסע השפעה און ווערן ברייט ציטירט אין שפעטערדיגער פוסקים, און האט געהאט א טארקע ראָלע אין דער אנטוויקלונג פון אשכנזישע פסקים און מנהגים. דער [[רבי משה איסרליס|רמא"]] ברענגט פיל פון ר' איסרלינ'ס פסקי הלכה אין "דרכי משה" אויפ'ן "טור" און אין די הגהות צום "[[שולחן ערוך]]". אפילו דער ספרדי'שער פוסק, [[רבי יוסף קארו]], האט זיך ברייט באצויגן צו זיינע פסקים אין "בית יוסף"{{הערה|{{צ-זשורנאל|תרצה קלמן|מפגשים בטקסט: השימוש בספרי ר' ישראל איסרלין במרחבי זמן ומקום משתנים בראשית העת החדשה|חידושים בחקר תולדות יהודי גרמניה ומרכז אירופה|25.1|עמ=173–204|שנת הוצאה=תשפ"ג|קישור=https://drive.google.com/file/d/19rIrBkqYlj2GrmmBmK2WzUvrjwXx5dFz/view}}..}}. [[רבי יוסף טאיטאצאק]] האט שטארק געשעצט זיינע אויסדרוקן, פארגלייכנדיג זיי צו די פון דעם [[רא"ש]]{{הערה|[[רבי שמואל די מעדינה]], שו"ת מהרשד"ם, [https://www.sefaria.org.il/Responsa_Maharashdam%2C_Even_HaEzer.155.3 אבן העזר, סי' קנה].}}. אפילו [[רבי שלמה לוריא]] (מהרש"ל), וואס איז געווענליך געווען זייער אומאפהענגיג אין זיינע מיינונגען, האט באטראכט ר' איסרליין'ס מיינונגען אלס אויטאריטאטיוו{{הערה|{{תא שמע|6074|ים של שלמה|גיטין|פרק רביעי - השולח|כד}}: "דעת מהרא"י עיקר ... מדבריו אל תסור כי היה גדול ומופלג בימיו וראה מעשה וקבל הלכה, וידע לתוכן מאופני מנהיגי שלו לומדי אשכנז ואושטרייך שהיו חסידים ובעלי מעשה."}}. | ||
ר' | ר' איסרליין ווערט אנגעזען ווי א איבערגאנגס־פיגור צווישן ראשונים און אחרונים, וועלכער האט קאנסאלידירט די אשכנזישע הלכה. זיינע ווערק אנטהאלטן אויך ווערטפולן מאטעריאל וועגן דער אלגעמיינער געשיכטע פון אידן אין דייטשלאנד אינעם 15טן יארהונדערט, ספעציפיש וועגן דער ארגאניזאציע פון קהילות און זייער רוחניותדיגן לעבן{{הערה|שם=יודאיקע}}. | ||
{{ציר זמן לרבנים עברי|התחלה=5150|מספר שנים=70}} | {{ציר זמן לרבנים עברי|התחלה=5150|מספר שנים=70}} | ||
| שורה 124: | שורה 132: | ||
*{{היברובוקס|ישראל איסרל טויבער|מקור ישראל|29106|מקום הוצאה=מונקאטש|שנת הוצאה=תרס"ו}} ([https://books.google.com/books/about/מקור_ישראל.html?id=H1dFJ3XlP0kC גוגל]) | *{{היברובוקס|ישראל איסרל טויבער|מקור ישראל|29106|מקום הוצאה=מונקאטש|שנת הוצאה=תרס"ו}} ([https://books.google.com/books/about/מקור_ישראל.html?id=H1dFJ3XlP0kC גוגל]) | ||
*{{אנקער|גידעמאן|{{צ-בוך|מחבר=משה גידעמאן|נאמען=אידישע קולטור־געשיכטע אין מיטלאלטער : אידן אין דייטשלאנד דאס xiv און xv יארהונדערט|מתרגם=נחום שטיף|מקום הוצאה=בערלין|מו"ל=כלל פארלאג|שנת הוצאה=תרפ"ב|קישור=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=osu.32435003566403}}}} | *{{אנקער|גידעמאן|{{צ-בוך|מחבר=משה גידעמאן|נאמען=אידישע קולטור־געשיכטע אין מיטלאלטער : אידן אין דייטשלאנד דאס xiv און xv יארהונדערט|מתרגם=נחום שטיף|מקום הוצאה=בערלין|מו"ל=כלל פארלאג|שנת הוצאה=תרפ"ב|קישור=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=osu.32435003566403}}}} | ||
*{{פרויקט בן-יהודה|שם=דוד תמר|זיהוי=35546|שם היצירה=דמותו הרוחנית של ר' ישראל איסרלין}} | *{{פרויקט בן-יהודה|שם=דוד תמר|זיהוי=35546|שם היצירה=דמותו הרוחנית של ר' ישראל איסרלין|מקור='''סיני''', כרך לב (תשי"ג), ע' קעה–קפה}} | ||
*תרצה קלמן, "[https://drive.google.com/file/d/19rIrBkqYlj2GrmmBmK2WzUvrjwXx5dFz/view מפגשים בטקסט: השימוש בספרי ר' ישראל איסרלין במרחבי זמן ומקום משתנים בראשית העת החדשה]", '''חידושים בחקר תולדות יהודי גרמניה ומרכז אירופה''' 25.1 (2023): 173–204. | *תרצה קלמן, "[https://drive.google.com/file/d/19rIrBkqYlj2GrmmBmK2WzUvrjwXx5dFz/view מפגשים בטקסט: השימוש בספרי ר' ישראל איסרלין במרחבי זמן ומקום משתנים בראשית העת החדשה]", '''חידושים בחקר תולדות יהודי גרמניה ומרכז אירופה''' 25.1 (2023): 173–204. | ||
*{{אנקער|1=ברלנר|2=אברהם בערלינער, אין: [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044015489123&page=root&seq= | *{{אנקער|1=ברלנר|2=אברהם בערלינער, אין: [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044015489123&page=root&seq=152 ''Monatsschrift für die Geschichte und Wissenschaft des Judenthums'', XVIII] (1869), 130–135, 177–181, 224–233, 269–277, 315–323 {{לינקשפראך|DE}}.}} | ||
*{{אנקער|קרויס|שמואל קרויס, ''[https://archive.org/details/diewienergeserah00krauuoft Die Wiener Geserah vom Jahre 1421]'' (1920), index s.v {{לינקשפראך|DE}}.}} | *{{אנקער|קרויס|שמואל קרויס, ''[https://archive.org/details/diewienergeserah00krauuoft Die Wiener Geserah vom Jahre 1421]'' (1920), index s.v {{לינקשפראך|DE}}.}} | ||
*{{אנקער|1=אידלברג|2=שלמה איידלבערג, ''[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015036729740&seq=5 Jewish life in Austria in the XVth century]'' (1962) {{לינקשפראך|EN}}.}} | *{{אנקער|1=אידלברג|2=שלמה איידלבערג, ''[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015036729740&seq=5 Jewish life in Austria in the XVth century]'' (1962) {{לינקשפראך|EN}}.}} | ||