בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:ווינער גזירה"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
די '''ווינער גזירה''' (דייטש: Wiener Gesera) איז געווען א פארפאלגונג פון אידן אין עסטרייך אין די יארן ה'ק"פ–קפ"א (1420–1421), אויפ'ן באפעל פון הערצאג אלברעכט דער פינפטער. דאס געשעעניש ווערט גערעכנט אלס איינע פון די גרעסטע אידישע פּאגראמען אין מיטל-אלטער צענטראלן אייראפע. די פארפאלגונג האט זיך אנגעהויבן מיט פארטרייבונג, צוואנגס־טויפונג און ארעסט, און האט זיך געענדיגט מיט דער פארברענען פון איבער 200 אידן. די ווינער אידישע קהילה, וואס האט באטראפן בערך 1,500 נפשות, האט למעשה אויפגעהערט צו עקזיסטירן, און אירע פארמעגנס זענען קאנפיסקירט געווארן דורך דעם הערצאג. | די '''ווינער גזירה''' (דייטש: Wiener Gesera) אדער '''גזירת איסטרייך''' איז געווען א פארפאלגונג פון אידן אין עסטרייך אין די יארן ה'ק"פ–קפ"א (1420–1421), אויפ'ן באפעל פון הערצאג אלברעכט דער פינפטער. דאס געשעעניש ווערט גערעכנט אלס איינע פון די גרעסטע אידישע פּאגראמען אין מיטל-אלטער צענטראלן אייראפע. די פארפאלגונג האט זיך אנגעהויבן מיט פארטרייבונג, צוואנגס־טויפונג און ארעסט, און האט זיך געענדיגט מיט דער פארברענען פון איבער 200 אידן. די ווינער אידישע קהילה, וואס האט באטראפן בערך 1,500 נפשות, האט למעשה אויפגעהערט צו עקזיסטירן, און אירע פארמעגנס זענען קאנפיסקירט געווארן דורך דעם הערצאג. | ||
==עטימאלאגיע== | ==עטימאלאגיע== | ||
| שורה 9: | שורה 9: | ||
די ערשטע רעקארדס וועגן דער אנוועזנהייט פון אידן אין דעם געגנט וואס איז היינט עסטרייך זענען אומקלאר, אבער א פּריווילעגיע פון קייזער פרידריך דער ערשטער באַרבאַראָסאַ פון 1156 האט ערלויבט די עסטרייכישע הערצאגן צו "האלטן" אידן און געלט-לייערס. די דאָזיקע "יודענשוץ" (Judenschutz) איז געווען א הערשער-רעגאל און האט געקענט אריבערגעפירט אָדער פאַרפאַנדרט ווערן{{הערה|שם=פרעס|{{לינק|אדרעס=https://www.jewishpress.com/sections/features/features-on-jewish-world/who-knows-1420/2015/04/06/|שרייבער=Libi Astaire|קעפל=Who Knows 1420?|זייטל=JewishPress.com|דאטום=April 6, 2015}}.}}. | די ערשטע רעקארדס וועגן דער אנוועזנהייט פון אידן אין דעם געגנט וואס איז היינט עסטרייך זענען אומקלאר, אבער א פּריווילעגיע פון קייזער פרידריך דער ערשטער באַרבאַראָסאַ פון 1156 האט ערלויבט די עסטרייכישע הערצאגן צו "האלטן" אידן און געלט-לייערס. די דאָזיקע "יודענשוץ" (Judenschutz) איז געווען א הערשער-רעגאל און האט געקענט אריבערגעפירט אָדער פאַרפאַנדרט ווערן{{הערה|שם=פרעס|{{לינק|אדרעס=https://www.jewishpress.com/sections/features/features-on-jewish-world/who-knows-1420/2015/04/06/|שרייבער=Libi Astaire|קעפל=Who Knows 1420?|זייטל=JewishPress.com|דאטום=April 6, 2015}}.}}. | ||
כראָניקן פון 14טן ביז 18טן יארהונדערט דערמאנען א "אידן-רייך" אין ערטער ווי שטאָקעראַו, טולן, קאָרנייבורג, אדער ווין | כראָניקן פון 14טן ביז 18טן יארהונדערט דערמאנען א "אידן-רייך" אין ערטער ווי שטאָקעראַו, טולן, קאָרנייבורג, אדער ווין. די פריסטע באשרייבונג פון א איד אין ווין איז געווען שלום (Shlom), וואס איז אינסטאלירט געווארן אלס מינץ-מייסטער דורך דוק לעאפאלד V אין 1194. שלום און 15 אנדערע אידן זענען דערמארדעט געווארן דורך קרייצפארער{{הערה|בריגער, 2013, 126.}}. אבער, די אידישע קהילה האט איבערגעלעבט, און די ערשטע ווינער געטא האט זיך אנטוויקלט ארום דעם היינטיקן יודנפלאץ (Judenplatz). | ||
אין די פריע צייטן פון דער אידישער באַזעצונג אין ווין איז דאָס צוזאַמענלעבן צווישן אידן און קריסטן געווען ווייט-גרעסטנס פרידלעך, כאטש עס זענען געווען באַגרענעצונגען אויף יידישע רעכט דורך שטאָטישע פּריווילעגיעס. אידן אין מיטל-עלטער ווין זענען געווען שטייער-קאלעקטארן און געלט-לייער, כאטש עס זענען אויך געווען סוחרים און האנדווערקער. זיי זענען אבער געווען פארבאטן פון פארמאגן אייגנטום אדער בארבעטן די ערד, און אויך פון רוב האנדלען און מלאכות, וואס האט זיי איבערגעלאזט מיטן געלט-לייען אלס די איינציגע אפציע, וואס האט אפט געפירט צו פיינדשאפט פון קריסטליכע חובות{{הערה|שם=Stadt}}. רוב פון זיי האבן געוואוינט נעבן יודנפּלאַץ אין אַן אפּגעשלאָסענעם געגנט פון בערך זיבעציג הייזער{{הערה|שם=פרעס}}. | אין די פריע צייטן פון דער אידישער באַזעצונג אין ווין איז דאָס צוזאַמענלעבן צווישן אידן און קריסטן געווען ווייט-גרעסטנס פרידלעך, כאטש עס זענען געווען באַגרענעצונגען אויף יידישע רעכט דורך שטאָטישע פּריווילעגיעס{{הערה|בריגער, 2013, 169.}}. אידן אין מיטל-עלטער ווין זענען געווען שטייער-קאלעקטארן און געלט-לייער, כאטש עס זענען אויך געווען סוחרים און האנדווערקער. זיי זענען אבער געווען פארבאטן פון פארמאגן אייגנטום אדער בארבעטן די ערד, און אויך פון רוב האנדלען און מלאכות, וואס האט זיי איבערגעלאזט מיטן געלט-לייען אלס די איינציגע אפציע, וואס האט אפט געפירט צו פיינדשאפט פון קריסטליכע חובות{{הערה|שם=Stadt}}. רוב פון זיי האבן געוואוינט נעבן יודנפּלאַץ אין אַן אפּגעשלאָסענעם געגנט פון בערך זיבעציג הייזער{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
א | א שול, אויסגעגראבן אין 1995, איז דארט געווען איינער פון די גרעסטע אין שפעטן 13טן יארהונדערט און האט צוגעצויגן חשובע רבנים ווי לערער{{הערה|שם=Stadt|{{לינק|אדרעס=https://www.wien.gv.at/english/culture/jewishvienna/history/medieval.html|קעפל=Jews in Medieval Vienna|זייטל=Stadt Wien}}}}. די קהילה האט אויך געהאט א מקווה, א אידיש שפּיטאל און א ישיבה. אין פריען מיטלעטער איז ווין געווען א וויכטיגער צענטער פון תורה-לערנען. | ||
צווישן די בארימטע רבנים זענען געווען רבי יצחק בן משה פון ווין, באקאנט אלס דער ריא״ז, דער מחבר פון ספר [[אור זרוע]]". ער איז געווען א תלמיד פון עטליכע בעלי תוספות פון אשכנז (דייטשלאנד) און האט שפּעטער געלערנט רבי מאיר ב' ברוך, באקאנט אלס דער מהר״ם פון ראָטענבורג. [[רבי ישראל איסרלין]], באטראכט אלס דער לעצטער גרויסער מיטלעטערדיקער רב פון ווין, האָט געשריבן "תּרומת הדשן", וואָס האָט געדינט אלס איינע פון די אַשכּנזישע מקורים פאַר "הַמַּפּה", רמ״א׳ס פּירוש אויף "שולחן ערוך"{{הערה|שם=פרעס}}. | צווישן די בארימטע רבנים זענען געווען רבי יצחק בן משה פון ווין, באקאנט אלס דער ריא״ז, דער מחבר פון ספר [[אור זרוע]]". ער איז געווען א תלמיד פון עטליכע בעלי תוספות פון אשכנז (דייטשלאנד) און האט שפּעטער געלערנט רבי מאיר ב' ברוך, באקאנט אלס דער מהר״ם פון ראָטענבורג. [[רבי ישראל איסרלין]], באטראכט אלס דער לעצטער גרויסער מיטלעטערדיקער רב פון ווין, האָט געשריבן "תּרומת הדשן", וואָס האָט געדינט אלס איינע פון די אַשכּנזישע מקורים פאַר "הַמַּפּה", רמ״א׳ס פּירוש אויף "שולחן ערוך"{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
| שורה 19: | שורה 19: | ||
די 1300ער יארן זענען נישט געווען לייכטע צייטן פאר אידן אין אייראפע. כאטש אידן אין עסטרייך זענען נישט געווארן אזוי שטארק באטראפן ווי אנדערע קהילות דורך די רדיפות נאכן [[שווארצן טויט]] אין 1349, זענען געווען באשולדיגונגען אז אידן האבן פאר'סמ'ט ברונעמס, וואס האט געפירט צו מאסן-מארד אין שטעט ווי קרעמס (Krems), שטיין (Stein) און מאוטערן (Mautern). אבער די ווינער קהילה איז געראטעוועט געווארן און די שטאט איז אפילו געווארן אן ארט פון מקלט פאר אידן פון אנדערע שטעט{{הערה|שם=פרעס}}. | די 1300ער יארן זענען נישט געווען לייכטע צייטן פאר אידן אין אייראפע. כאטש אידן אין עסטרייך זענען נישט געווארן אזוי שטארק באטראפן ווי אנדערע קהילות דורך די רדיפות נאכן [[שווארצן טויט]] אין 1349, זענען געווען באשולדיגונגען אז אידן האבן פאר'סמ'ט ברונעמס, וואס האט געפירט צו מאסן-מארד אין שטעט ווי קרעמס (Krems), שטיין (Stein) און מאוטערן (Mautern). אבער די ווינער קהילה איז געראטעוועט געווארן און די שטאט איז אפילו געווארן אן ארט פון מקלט פאר אידן פון אנדערע שטעט{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
סוף 14טן יאָרהונדערט | ייִדישע הלוואָת־געשעפֿטן זײַנען ברײט דאָקומענטירט געװען דורך אַמטס־דאָקומענטן, באַזונדערס אין װין, װוּ פֿאַרמעגנס פֿון ייִדן זײַנען רעקאָרדירט געװאָרן, װי אין דעם "יודענבּוך פֿון דער שעפֿפֿשטראַסע" (Judenbuch der Scheffstraße). | ||
סוף 14טן יאָרהונדערט האט די עקאָנאָמישע באַדייטונג פון די ווינער אידן אין אלגעמיין אנגעהויבן צו פאַלן, צוליב דער וואקסנדער קריסטליכער קאָנקורענץ אין הלוואות-געשעפטן און הערצאָגליכע חובות-באפרייאונגען און ספּעציעלע שטייערן. דאס איז געווען א לענגערער פּראָצעס, נישט נאָר אַ רעזולטאַט פון דעם פייער אין דער אידישער שטאָט אין ה'קס"ו{{הערה|בריגער, 2013, 169–172.}}. | |||
א פייער אין | א פייער אין ה'קס"ו אין דער אלטער אידישער שטאט אין ווין האָט פארברענט אלע אידישע הייזער ארום דער שול, און האט געפירט צו אַן עקאנאמישן צוזאמענפאל פון די אידן. יוסף הכהן'ס כראָניק "עמק הבכא" דערמאנט דעם בראַנד און די נאכפאלגנדע פּלינדערונגען{{הערה|[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hwmnv2&seq=102&q1=1420 עמק הבכא, 88].}}. | ||
א פאל פון א תשובה-טוענדיגן משומד אין 1410, וואס האט זיך אומגעקערט צו אידישקייט און | ספּעציעל וויכטיג איז א פאל פון א תשובה-טוענדיגן משומד אין 1410, וואס האט זיך אומגעקערט צו אידישקייט און האט פארלאנגט פון די קריסטליכע אויטאָריטעטן מען זאל אים פאַרברענען, און איז דערפאר עקזעקוטירט געווארן דורך פייער. דאָס איז געווען אומגעווענליך, ווייל די האַפּסבורגער הערצאגן האבן נישט געהאט אַן אקטיוון אינטערעס אין אידישע שמדים ביז דער גזירה{{הערה|{{cite journal|date=2023|title=“Do Me Justice and Burn Me” – A Repentant Jewish Convert in Late Medieval Vienna|url=https://phaidra.univie.ac.at/o:2103826|journal=Mediaevistik|volume=36|pages=171–191|doi=10.3726/med.2023.01.07|issn=2199-806X|last1=Brugger|first1=Eveline}}.}}. | ||
==אורזאכן און מאטיוון פאר דער גזירה== | ==אורזאכן און מאטיוון פאר דער גזירה== | ||
| שורה 44: | שורה 45: | ||
א באשרייבונג אין דער אידישער כראניק "ווינער גזירה" גיט איבער א מאסן-מארטירערטום אין דער ווינער שול, כדי צו אויסצומיידן געצוואונגענע טויפונג, וואס איז ספעציעל געדראט געווארן אויף קינדער. לויט דעם באריכט, האבן רבי יונה און א פרוי גע'שחט'ן די אנוועזנדע קהילה-מיטגלידער, דערנאך האט ר' יונה געהרגעט די פרוי, אויפגעשטעלט א שייטער-הויפן אויף דער בימה און זיך אליין פארברענט ווי אַן עולה. דאס איז געווען אן אקט פון [[קידוש השם]]{{הערה|Brugger, 2020, 24–25.}}. | א באשרייבונג אין דער אידישער כראניק "ווינער גזירה" גיט איבער א מאסן-מארטירערטום אין דער ווינער שול, כדי צו אויסצומיידן געצוואונגענע טויפונג, וואס איז ספעציעל געדראט געווארן אויף קינדער. לויט דעם באריכט, האבן רבי יונה און א פרוי גע'שחט'ן די אנוועזנדע קהילה-מיטגלידער, דערנאך האט ר' יונה געהרגעט די פרוי, אויפגעשטעלט א שייטער-הויפן אויף דער בימה און זיך אליין פארברענט ווי אַן עולה. דאס איז געווען אן אקט פון [[קידוש השם]]{{הערה|Brugger, 2020, 24–25.}}. | ||
די פארפאלגונג האט דערגרייכט איר שפיץ-פונקט | די פארפאלגונג האט דערגרייכט איר שפיץ-פונקט אום ט' ניסן קפ"א, ווען 212 לעבן-געבליבענע ווינער אידן זענען פארברענט געוואָרן צום טויט נאָך א יאר פון רדיפות. צייטגענאסישע באריכטן זאגן אז די אידן האבן געזונגען לידער און געטאנצט פאר די פייערן{{הערה|{{לינק|אדרעס=https://jewishcurrents.org/the-vienna-edict|שרייבער=Lawrence Bush|קעפל=The Vienna Edict|זייטל=Jewish Currents}}.}}. | ||
נאָך דער גזירה איז דאָס אידישע לעבן אין די עסטרייכישע הערצאָגליכע שטעט און אין דעם גאַנצן עסטרייכישן דאָנאַו-געביט אויפגעהערט. אַלע שפּורן פון יידישן לעבן אין עסטרייַך זענען פאַרניכטעט געוואָרן. | נאָך דער גזירה איז דאָס אידישע לעבן אין די עסטרייכישע הערצאָגליכע שטעט און אין דעם גאַנצן עסטרייכישן דאָנאַו-געביט אויפגעהערט. אַלע שפּורן פון יידישן לעבן אין עסטרייַך זענען פאַרניכטעט געוואָרן. | ||
| שורה 78: | שורה 79: | ||
היינטצוטאג זענען פארשונגען נאך אלץ אנגענומען צו מאכן צעזעצענע קוואלן צוטריטלעך, און פיל פראגן וועגן דעם הינטערגרונט פון דער געזירה בלייבן אומבאענטפערט. מאדערנע היסטאריאגראפיע טענדירט צו באטראכטן די הויפט-מאטיוואציע פון דעם פאגראם ווי פינאנציעל. | היינטצוטאג זענען פארשונגען נאך אלץ אנגענומען צו מאכן צעזעצענע קוואלן צוטריטלעך, און פיל פראגן וועגן דעם הינטערגרונט פון דער געזירה בלייבן אומבאענטפערט. מאדערנע היסטאריאגראפיע טענדירט צו באטראכטן די הויפט-מאטיוואציע פון דעם פאגראם ווי פינאנציעל. | ||
== | ==לעגא-ט און אנדענק== | ||
די ווינער געזירה איז א וויכטיקער טייל פון דער אידישער געשיכטע אין אייראפע. אין 1998 איז געבויט געווארן א האלאקאוסט מעמאריאל אויף יודנפלאץ אין ווין, גערופן "די נאמענלאזע ביבליאטעק" (The Nameless Library), וואס דערמאנט די 65,000 עסטרייכישע קרבנות פון די נאציס און רעפערענצירט די 1421 גזירה. | די ווינער געזירה איז א וויכטיקער טייל פון דער אידישער געשיכטע אין אייראפע. אין 1998 איז געבויט געווארן א האלאקאוסט מעמאריאל אויף יודנפלאץ אין ווין, גערופן "די נאמענלאזע ביבליאטעק" (The Nameless Library), וואס דערמאנט די 65,000 עסטרייכישע קרבנות פון די נאציס און רעפערענצירט די 1421 גזירה. | ||
| שורה 88: | שורה 89: | ||
<div class="mw-content-ltr"> | <div class="mw-content-ltr"> | ||
*BRÜNNEL, GABRIELE. "THE HISTORY OF THE TRANSMISSION OF THE ‘WIENER GZEYRE.'” ''Proceedings of the World Congress of Jewish Studies'', vol. יא, 1993, pp. 25–32. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/23531213. | *BRÜNNEL, GABRIELE. "THE HISTORY OF THE TRANSMISSION OF THE ‘WIENER GZEYRE.'” ''Proceedings of the World Congress of Jewish Studies'', vol. יא, 1993, pp. 25–32. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/23531213. | ||
{{cite book | veditors=((Brugger, E.)) | date= 2013 | chapter=Geschichte der Juden in Österreich | title=Von der Ansiedlung bis zur Vertreibung. Juden in Österreich im Mittelalter | publisher=Ueberreuter | series=Österreichische Geschichte / hrsg. von Herwig Wolfram | edition=Studienausg. | pages=123–227 | url=https://docs.google.com/viewer?url=http://www.injoest.ac.at/media/brugger__von_der_ansiedlung_bis_zur_vertreibung.pdf | isbn=978-3-8000-7559-1}} | |||
*{{אקדמיה|Petr Elbel, Wolfram Ziegler|Am schwarczen suntag mardert man dieselben juden, all die zaigten vill guets an under der erden... Die Wiener Gesera: eine Neubetrachtung.|26020228|„Avigdor, Benesch, Gitl“. Juden in Böhmen, Mähren und Schlesien im Mittelalter. Samuel Steinherz zum Gedenken (1857 Güssing – 1942 Theresienstadt)|Brünn - Prag - Essen: Klartext Verlag, 2016: 201–268}}. | *{{אקדמיה|Petr Elbel, Wolfram Ziegler|Am schwarczen suntag mardert man dieselben juden, all die zaigten vill guets an under der erden... Die Wiener Gesera: eine Neubetrachtung.|26020228|„Avigdor, Benesch, Gitl“. Juden in Böhmen, Mähren und Schlesien im Mittelalter. Samuel Steinherz zum Gedenken (1857 Güssing – 1942 Theresienstadt)|Brünn - Prag - Essen: Klartext Verlag, 2016: 201–268}}. | ||
*{{cite journal |last1=Brugger |first1=Eveline |year=2020 |title=Die 'Wiener Gesera' von 1420/21 – Hintergründe, Ablauf und Folgen |url=https://phaidra.univie.ac.at/o:1682522 |journal=Dialog – DuSiach |language=DE |issue=119 |pages=21–32 |issn=1816-6431}} | *{{cite journal |last1=Brugger |first1=Eveline |year=2020 |title=Die 'Wiener Gesera' von 1420/21 – Hintergründe, Ablauf und Folgen |url=https://phaidra.univie.ac.at/o:1682522 |journal=Dialog – DuSiach |language=DE |issue=119 |pages=21–32 |issn=1816-6431}} | ||