אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "באַניצער:תנא קמא/מה יפית"
קפיצה לניווט
קפיצה לחיפוש
(בס"ד) |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
''' | '''מַה יָּפִית''' (פּויליש: Majufes; '''מאַיופעס''' אין צענטראַל פּויליש־אידישן ארויסרייד) איז א שבת־זמר וואס שטאמט פון דעם 13טן יאָרהונדערט אין פּראָווענס. דער זמר, וואס באדייט "ווי שיין", הייבט זיך אָן מיט דעם פראַזע "מה יָּפִית, וּמַה נָּעַמְתְּ" ("ווי שיין און ווי ליבּ ביסטו") פון שיר השירים (ז׳ ז׳). | ||
מיט דער צייט האָט דער טערמין "מאַיופעס" געקומען צו באדייטן אַ סטעריאָטיפּישע אידישע ליד אָדער טאַנץ, אָפטמאָל געזונגען אָדער געטאַנצט דורך אידן צו פאַרוויילן פּוילישע אַריסטאָקראַטן, און עס איז געוואָרן אַ סימבאָל פון דערנידערונג און קנעכטשאפט אין דער פּויליש־ייִדישער קולטור. | |||
עס איז באַקאַנט ווי אַן "אַנטהעם פונעם ייד ווי אַן אָביעקט פון שפּאָט". דער טערמין "מאַיופעס" איז דורכאויס געוואָרן אַ טייל פון סיי אידיש און סיי פּוילישן שפּראַך ביז די 20סטע יאָרהונדערט. | |||
אין | ==אויסזען און טראַנספאָרמאַציע== | ||
דער זמר "מה יפית" איז אריגינעל אַ מיטל-עלטער לשון קודש פיוט פאר'ן שבת-סעודה. דער טעקסט שטאמט פֿון פּראָווענס אין דעם 13טן יאָרהונדערט. עס לויבט שבת, עסן און וויין, און די מצוה צו זינגען און שפּילן אינסטרומענטן לכבוד ה'. עס איז טראַדיציאָנעל געזונגען געוואָרן אין אַשכנזישע היימען פרייטיג-צו-נאַכטס ביי די שבת-סעודות, צווישן די פיש און פלייש גאַנגען{{הערה|{{היברובוקס|איזנשטין, יהודה דוד, 1854-1956|אוצר דינים ומנהגים|37057|page=215}}}}. דער מחבר פון "מה יפית" איז מרדכי ב"ר יצחק, וועמענס נאמען באווייזט זיך אין אַן אַקראָסטיך אין זמר. נאָך הײנט געפינט מען דעם ליד אין סידורים און בּענטשערלעך. מיט דער צייט, צוליב זיין פארבינדונג מיט שפּאָט און דערנידערונג, איז דער "מה יפית" ליד אַרויסגענומען געוואָרן פֿון פיל סידורים. | |||
==פאַרוואַנדלונג אין קאַריקאַטור און סטערעאָטיפּ== | |||
אין אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָט די מעלאָדיע, אָדער דער חסידישער שטייגער פֿון זינגען עס, אָנגעהויבן אויסזען אויסערגעוויינלעך, מאָדנע אָדער קאָמיש פאַר פּאָליאַקן. מיט דער צייט איז עס געוואָרן דער הויפּט־סטעריאָטיפּ פון אידישער מוזיק. פּוילישע פּריצים פלעגן רופן "זייערע אידן" (די וואס האבן געלעבט אויף זייערע לענדער) צו דערפילן "מאַיופעס" אלס א טייל פון זייער אָוונט־פאַרוויילונג. די אידן, געצוואונגען און דערנידערט, האָבן פאָרגעשטעלט אַ פאַרדרייטונג פון אַ הייליגן ליד, באגלייט מיט עקסטראַוואַגאַנטע האַנט־געסטן און טענץ. | |||
פאר אידן האט "מה יפית" פארלוירן זיין אָריגינעלע רעליגיעזע באַדייטונג און איז רעדעפינירט געוואָרן אלס "א טערמין פאַר חנופה אדער געצוואונגענע קאָנפאָרמיטעט צו די ערוואַרטונגען פון דער פּוילישער אַדעל". דער טערמין מאַיופעסניק איז געשאַפן געוואָרן אין 19טן יאָרהונדערט צו באַצייכענען אַ ייד וואָס דערנידעריקט זיך פאַר נאָן־יידן. פאַר יידן איז דאָס געווען אַ סימבאָל פון קנעכטשאפט און שפּאָט, און דעריבער איז דער ליד "מה יפית" ענדליך אַרויסגענומען געוואָרן פון פיל תפילה־ביכער אין אשכנזישע קהילות איבער דער וועלט. דאָס איז געווען אַ טייל פון אַ טראַוומאַטישער קאָלעקטיווער זכּרון פאַר פּוילישן יידנטום. | |||
==מוזיקאַלישע אַספּעקטן== | ==מוזיקאַלישע אַספּעקטן== | ||
| שורה 24: | שורה 27: | ||
==זיינע פאַרשיידענע באַדייטונגען== | ==זיינע פאַרשיידענע באַדייטונגען== | ||
ברעט ווערב, אַ מוזיקאָלאָג, שלאָגט פאָר אַז מע קען רעדן פון | ברעט ווערב, אַ מוזיקאָלאָג, שלאָגט פאָר אַז מע קען רעדן פון דריי טייפּס פון "מאַיופעס": | ||
# "שמרוקס מין": אַ סימבאָל פון דער פּויליש־יידישער קאָ־עקסיסטענץ, וואָס איז איינגעוואָרצלט אין דער אַלטער אָרדענונג און האָט נאָך אַ רעזאָנאַנס אין דעם נייעם יאָרהונדערט. דאָס שליסט איין דעם געצוואונגענעם אויפפירונג פון יידן פאַר פאַרווייַלונג. | # "שמרוקס מין": אַ סימבאָל פון דער פּויליש־יידישער קאָ־עקסיסטענץ, וואָס איז איינגעוואָרצלט אין דער אַלטער אָרדענונג און האָט נאָך אַ רעזאָנאַנס אין דעם נייעם יאָרהונדערט. דאָס שליסט איין דעם געצוואונגענעם אויפפירונג פון יידן פאַר פאַרווייַלונג. | ||
# מוזיקאַלישע זשאַנער: רעפערירט צו אַ פאַרלוירענער יידישער "נאַציאָנאַלער טאַנץ", וואָס קען זיין פאַרבונדן מיט עטליכע פאַרשיידענע ניגונים. די מערסטע באַקאַנטע פון זיי איז דער קלעזמער "מאַיופעס", אָפט באַקאַנט אונטער אַנדערע נעמען. | # מוזיקאַלישע זשאַנער: רעפערירט צו אַ פאַרלוירענער יידישער "נאַציאָנאַלער טאַנץ", וואָס קען זיין פאַרבונדן מיט עטליכע פאַרשיידענע ניגונים. די מערסטע באַקאַנטע פון זיי איז דער קלעזמער "מאַיופעס", אָפט באַקאַנט אונטער אַנדערע נעמען. | ||
# גענערישער "מאַיופעס": מיט דער צייט האָט "מאַיופעס" אין זיין מערצאָל־פאָרעם, "מאַיופעסעס" (majufesy), אָנגענומען די באַדייטונג פון יעדער ליידיקער, פּראַלדיקער, אָדער "אָריענטאַלישער" מוזיק, ספּעציעל אויב פאַרבונדן מיט יידישע קאָמפּאָזיטאָרן אָדער פּערפאָרמערס. פרידעריק שאָפּען האָט גענוצט דעם טערמין אין דעם זינען, באַקלאָגנדיג זיך אַז פּוילישע פאָלקס־מעלאָדיעס וואָס זענען געשפּילט געוואָרן דורך אַ ייד וועלן געוויס זיין "אינטערלייקעדיקט מיט מאַיופעסעס". | # גענערישער "מאַיופעס": מיט דער צייט האָט "מאַיופעס" אין זיין מערצאָל־פאָרעם, "מאַיופעסעס" (majufesy), אָנגענומען די באַדייטונג פון יעדער ליידיקער, פּראַלדיקער, אָדער "אָריענטאַלישער" מוזיק, ספּעציעל אויב פאַרבונדן מיט יידישע קאָמפּאָזיטאָרן אָדער פּערפאָרמערס. פרידעריק שאָפּען האָט גענוצט דעם טערמין אין דעם זינען, באַקלאָגנדיג זיך אַז פּוילישע פאָלקס־מעלאָדיעס וואָס זענען געשפּילט געוואָרן דורך אַ ייד וועלן געוויס זיין "אינטערלייקעדיקט מיט מאַיופעסעס". | ||
==ביבליאגראפיע== | |||
*Shmeruk, Chone, and Anna Barber, '''Mayufes'': A Window on Polish–Jewish Relations', in Gershon David Hundert (ed.), ''Polin: Studies in Polish Jewry Volume 10: Jews in Early Modern Poland'' (Liverpool, 1997) Pages 273–286. | |||
רעוויזיע פון 00:48, 30 יולי 2025
מַה יָּפִית (פּויליש: Majufes; מאַיופעס אין צענטראַל פּויליש־אידישן ארויסרייד) איז א שבת־זמר וואס שטאמט פון דעם 13טן יאָרהונדערט אין פּראָווענס. דער זמר, וואס באדייט "ווי שיין", הייבט זיך אָן מיט דעם פראַזע "מה יָּפִית, וּמַה נָּעַמְתְּ" ("ווי שיין און ווי ליבּ ביסטו") פון שיר השירים (ז׳ ז׳). מיט דער צייט האָט דער טערמין "מאַיופעס" געקומען צו באדייטן אַ סטעריאָטיפּישע אידישע ליד אָדער טאַנץ, אָפטמאָל געזונגען אָדער געטאַנצט דורך אידן צו פאַרוויילן פּוילישע אַריסטאָקראַטן, און עס איז געוואָרן אַ סימבאָל פון דערנידערונג און קנעכטשאפט אין דער פּויליש־ייִדישער קולטור. עס איז באַקאַנט ווי אַן "אַנטהעם פונעם ייד ווי אַן אָביעקט פון שפּאָט". דער טערמין "מאַיופעס" איז דורכאויס געוואָרן אַ טייל פון סיי אידיש און סיי פּוילישן שפּראַך ביז די 20סטע יאָרהונדערט.
אויסזען און טראַנספאָרמאַציע
דער זמר "מה יפית" איז אריגינעל אַ מיטל-עלטער לשון קודש פיוט פאר'ן שבת-סעודה. דער טעקסט שטאמט פֿון פּראָווענס אין דעם 13טן יאָרהונדערט. עס לויבט שבת, עסן און וויין, און די מצוה צו זינגען און שפּילן אינסטרומענטן לכבוד ה'. עס איז טראַדיציאָנעל געזונגען געוואָרן אין אַשכנזישע היימען פרייטיג-צו-נאַכטס ביי די שבת-סעודות, צווישן די פיש און פלייש גאַנגען[1]. דער מחבר פון "מה יפית" איז מרדכי ב"ר יצחק, וועמענס נאמען באווייזט זיך אין אַן אַקראָסטיך אין זמר. נאָך הײנט געפינט מען דעם ליד אין סידורים און בּענטשערלעך. מיט דער צייט, צוליב זיין פארבינדונג מיט שפּאָט און דערנידערונג, איז דער "מה יפית" ליד אַרויסגענומען געוואָרן פֿון פיל סידורים.
פאַרוואַנדלונג אין קאַריקאַטור און סטערעאָטיפּ
אין אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָט די מעלאָדיע, אָדער דער חסידישער שטייגער פֿון זינגען עס, אָנגעהויבן אויסזען אויסערגעוויינלעך, מאָדנע אָדער קאָמיש פאַר פּאָליאַקן. מיט דער צייט איז עס געוואָרן דער הויפּט־סטעריאָטיפּ פון אידישער מוזיק. פּוילישע פּריצים פלעגן רופן "זייערע אידן" (די וואס האבן געלעבט אויף זייערע לענדער) צו דערפילן "מאַיופעס" אלס א טייל פון זייער אָוונט־פאַרוויילונג. די אידן, געצוואונגען און דערנידערט, האָבן פאָרגעשטעלט אַ פאַרדרייטונג פון אַ הייליגן ליד, באגלייט מיט עקסטראַוואַגאַנטע האַנט־געסטן און טענץ.
פאר אידן האט "מה יפית" פארלוירן זיין אָריגינעלע רעליגיעזע באַדייטונג און איז רעדעפינירט געוואָרן אלס "א טערמין פאַר חנופה אדער געצוואונגענע קאָנפאָרמיטעט צו די ערוואַרטונגען פון דער פּוילישער אַדעל". דער טערמין מאַיופעסניק איז געשאַפן געוואָרן אין 19טן יאָרהונדערט צו באַצייכענען אַ ייד וואָס דערנידעריקט זיך פאַר נאָן־יידן. פאַר יידן איז דאָס געווען אַ סימבאָל פון קנעכטשאפט און שפּאָט, און דעריבער איז דער ליד "מה יפית" ענדליך אַרויסגענומען געוואָרן פון פיל תפילה־ביכער אין אשכנזישע קהילות איבער דער וועלט. דאָס איז געווען אַ טייל פון אַ טראַוומאַטישער קאָלעקטיווער זכּרון פאַר פּוילישן יידנטום.
מוזיקאַלישע אַספּעקטן
כאָטש דער אָריגינעלער "מה יפית" ניגון איז שווער צו נאָכפאָרשן אין מוזיקאַלישע קוואַלן, זענען פאַראַן פאַרשידענע רעפערענצן און מוזיקאַלישע פאָרשטעלונגען פון "מאַיופעס":
- אידעלסאָנס ניגון: דער פּיאָניר־מוזיקאָלאָג אַברהם צבי אידעלסאָן האָט גלויבט אַז דער "מה יפית" ניגון איז געווען דייטשישן אָפּשטאַם פון 17טן אָדער 18טן יאָרהונדערט.
- "יוֹם זֶה מְכֻבָּד": אין געוויסע פּוילישע שפּילן, למשל פון פעליקס שאָבערס פאַרסע פון 1878, איז דער "מאַיופעס" ניט געווען באַזירט אויף "מה יפית" נאָר אויף אַן אַנדער שבת־זמר, "יוֹם זֶה מְכֻבָּד", מיט קליינע טעקסטואַלע פאַרדרייערונגען.
- "יוּדן טאַנץ" (Juden Tantz): אַ 16טן יאָרהונדערט לוטע־שטיקל פון האַנס ניוסילדער, וואָס ווערט באַטראַכט ווי איינע פון די פריסטע סאַטירע אין מוזיק, איז מעגליך געווען אַ פאָרגייער פון מאַיופעס־קאַריקאַטור.
- קלעזמער "מאַיופעס": אַ ספּעציפישער קלעזמער ניגון איז באַקאַנט געווען מיטן נאָמען "רבי דודלס ניגון", "טאַנץ, טאַנץ, יידעלעך", אָדער "דער רבי האָט געהייסן לוסטיק זיין", און מאָל אויך "מאַיופעס". דעם ניגון, וואָס איז באַטראַכט געוואָרן ווי די "עסענס פון יידישן ניגון" פאַר "הבה נגילה", האָט אַ טיפּיש יידישן קלאַנג מיט זיין מינאָרער מאָדאַליטעט און פאַרגרעסערטן סעקונד־אינטערוואַל. ער איז געווען איינע פון די ערשטע יידישע אינסטרומענטאַלע שטיקלעך קאָמערציעל רעקאָרדירט אין 1912.
- "מאַיופעס" אין סאָוועטישער אוקראַיִנע: אַ פעלד־רעקאָרדירונג פון 1928 אין שעפּעטאָווקאַ ווייַזט אַ רעפּרעזענטאַטיווע דאָרפישע טאַנץ וואָס האָט מוזיקאַלישע ענלעכקייטן מיט די טראַדיציאָנעלע "מה יפית" מעלאָדיעס און קזיבולקאַ'ס פּאַראָדיע־מאַרשן.
קולטורעלע און סאָציאָלאָגישע באַדייטונג
- פּאַראַלעלן צו "בלעקפייס": קולטורעלע היסטאָריקער האָבן געצויגן פּאַראַלעלן צווישן די "מאַיופעס" אויספירונגען און די "בלעקפייס" מינסטרעליע פון אפריקאַנער־אַמעריקאַנער אין דער זעלביקער פּעריאָד. די יידן זענען געווען געצוואונגען צו שפּילן די ראָלע פון אַ נידעריגער "זשידק" (קליינער ייד) כּדי צו פאַרווייַלן די פּוילישע עליט.
- אין ליטעראַטור: י. י. זינגערס ראָמאַן "די ברידער אַשכּנזי" אַנטהאַלט אַ באַווייַזטע "מאַיופעס" סצענע וואו אַ פּוילישער אָפיציר הייסט די ברידער מאַקס און יעקב אַשכּנזי צו טאַנצן אַ דערנידעריקנדיקן "מאַיופעס". יעקב זעצט זיך קעגן און ווערט דערשאָסן. די סצענע איז געווען צענזוריטע אין פּוילישע אויסגאַבעס פונעם ראָמאַן.
- אינערליכע יידישע פּאָלעמיקן: יידן האָבן אויך גענוצט דעם טערמין "מאַיופעס" פאַר זייערע אייגענע אינערליכע פּאָלעמיקן, באַצייכענענדיג אַסימילאַציאָניסטן וואָס האָבן געחנפעט צו גויים ווי "מאַיופעס־יידן". דער "מאַיופעס" פון מייער כאַרטאַנער, אַ "קריגס־געזאַנג פון די אַסימילאַנטן" (באדייט "קאמפס־געזאַנג קעגן די אַסימילאַציאָניסטן"), איז אַ ביישפּיל פון ציוניסטן וואָס האָבן פאַרדאַמט אַסימילאַציע ווי "מאַיופעס".
- לודזשער אויפשטאַנד: דער ליד "דאַלוי פּאָליציי", אַ יידישער ליד פון דער 1905 רעוואָלוציע, ווערט פאָרגעשלאָגן ווי אַ סימבאָל פון יידיש־פּוילישער סאָלידאַריטעט אין לודזש, אין קאָנטראַסט צו די אָפטע קאָנפליקטן וואָס "מאַיופעס" רעפּרעזענטירט.
- מאָדערנע באַדייטונג: נאָך די צוויי וועלט־מלחמות און דער ענדע פונעם אַלטן סדר אין פּוילן, האָט "מאַיופעס" איבערגעלעבט, כאָטש עס האָט פאַרלוירן פיל פון זיין בייסנדיקייט. דער טערמין ווערט נאָך מאָלמאַל גענוצט אין רעכט־פליגלדיקע פּוילישע צייטונגען און וועבזייַטלעך צו סיגנאַליזירן אַ מענטשנס יידישן אָפּשטאַם אָדער צו באַציען זיך צו "נידריגע" יידישע אַקטיוויטעטן. די ביטוי "כּדי אַ ייד זאָל דיר מאַיופעס זינגען" איז גענוצט געוואָרן צו דערנידעריקן זעלבסט־וויכטיקע פּאָליאַקן. אין דער היינטיקער אָבסערווירנדער יידישער וועלט, זענען פאַראַן קולות צו באַקומען צוריק "מה יפית" צו זיין פּאַסיקן אָרט צווישן די שבת־זמירות.
זיינע פאַרשיידענע באַדייטונגען
ברעט ווערב, אַ מוזיקאָלאָג, שלאָגט פאָר אַז מע קען רעדן פון דריי טייפּס פון "מאַיופעס":
- "שמרוקס מין": אַ סימבאָל פון דער פּויליש־יידישער קאָ־עקסיסטענץ, וואָס איז איינגעוואָרצלט אין דער אַלטער אָרדענונג און האָט נאָך אַ רעזאָנאַנס אין דעם נייעם יאָרהונדערט. דאָס שליסט איין דעם געצוואונגענעם אויפפירונג פון יידן פאַר פאַרווייַלונג.
- מוזיקאַלישע זשאַנער: רעפערירט צו אַ פאַרלוירענער יידישער "נאַציאָנאַלער טאַנץ", וואָס קען זיין פאַרבונדן מיט עטליכע פאַרשיידענע ניגונים. די מערסטע באַקאַנטע פון זיי איז דער קלעזמער "מאַיופעס", אָפט באַקאַנט אונטער אַנדערע נעמען.
- גענערישער "מאַיופעס": מיט דער צייט האָט "מאַיופעס" אין זיין מערצאָל־פאָרעם, "מאַיופעסעס" (majufesy), אָנגענומען די באַדייטונג פון יעדער ליידיקער, פּראַלדיקער, אָדער "אָריענטאַלישער" מוזיק, ספּעציעל אויב פאַרבונדן מיט יידישע קאָמפּאָזיטאָרן אָדער פּערפאָרמערס. פרידעריק שאָפּען האָט גענוצט דעם טערמין אין דעם זינען, באַקלאָגנדיג זיך אַז פּוילישע פאָלקס־מעלאָדיעס וואָס זענען געשפּילט געוואָרן דורך אַ ייד וועלן געוויס זיין "אינטערלייקעדיקט מיט מאַיופעסעס".
ביבליאגראפיע
- Shmeruk, Chone, and Anna Barber, 'Mayufes: A Window on Polish–Jewish Relations', in Gershon David Hundert (ed.), Polin: Studies in Polish Jewry Volume 10: Jews in Early Modern Poland (Liverpool, 1997) Pages 273–286.
- ↑ איזנשטין, יהודה דוד, 1854-1956, אוצר דינים ומנהגים