בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,360
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
די '''ווינער גזירה''' באציט זיך צו דער פארפאלגונג פון אידן אין עסטרייך צווישן | {{דרעפט}} | ||
די '''ווינער גזירה''' באציט זיך צו דער פארפאלגונג פון אידן אין עסטרייך צווישן ה'ק"פ און ה'קפ"א (1420–1421), באפוילן דורך הערצאג אלברעכט דער פינפטער. דאס געשעעניש ווערט גערעכנט אלס איינע פון די גרעסטע אידישע פאגראמען אין מיטל-אלטער צענטראלן אייראפע. | |||
==עטימאלאגיע== | ==עטימאלאגיע== | ||
גזירה איז אן העברעאישער טערמין וואס באדייט "אורטייל" אדער "רעגולאציע", אבער איבער דער צייט, ספעציעל אין מיטל-עלטער, האט עס באקומען די באדייטונג פון א אידן- | גזירה איז אן העברעאישער טערמין וואס באדייט "אורטייל" אדער "רעגולאציע", אבער איבער דער צייט, ספעציעל אין מיטל-עלטער, האט עס באקומען די באדייטונג פון א אידן-פיינטליכער געזעץ אדער א פאגראם. דאס ווארט "[[פאגראם]]" איז שפעטער געווארן געווענליך, שטאמט פון רוסיש. די גזירות רעפרעזענטירן אפט די ערפארונגען פון אידישע געמיינדעס אונטער דרוק, פארפאלגונג און פארטרייבונג. | ||
== | ==אידיש לעבן אין ווין פאר דער גזירה== | ||
[[טעקע:Museum am Judenplatz panorama.jpg|קליין|איבערבלייבענישן פון דער חרוב געווארענער שול אויפן יודנפלאץ.]] | [[טעקע:Museum am Judenplatz panorama.jpg|קליין|איבערבלייבענישן פון דער חרוב געווארענער שול אויפן יודנפלאץ.]] | ||
די ערשטע רעקארדס וועגן דער אנוועזנהייט פון אידן אין דעם געגנט וואס איז היינט עסטרייך זענען אומקלאר. די פריסטע באשרייבונג פון א איד אין ווין איז געווען שלום (Shlom), וואס איז אינסטאלירט געווארן אלס מינץ-מייסטער דורך דוק לעאפאלד V אין 1194. שלום און 15 אנדערע אידן זענען דערמארדעט געווארן דורך קרייצפארער. אבער, די אידישע קהילה האט איבערגעלעבט, און די ערשטע ווינער געטא האט זיך אנטוויקלט ארום דעם היינטיקן יודנפלאץ (Judenplatz). א | די ערשטע רעקארדס וועגן דער אנוועזנהייט פון אידן אין דעם געגנט וואס איז היינט עסטרייך זענען אומקלאר, אבער כראָניקן פון 14טן ביז 18טן יארהונדערט דערמאנען א "אידן-רייך" אין ערטער ווי שטאָקעראַו, טולן, קאָרנייבורג, אדער ווין{{הערה|שם=אנזידלונג|{{cite book | veditors=((Brugger, E.)) | date= 2013 | chapter=Geschichte der Juden in Österreich | title=Von der Ansiedlung bis zur Vertreibung. Juden in Österreich im Mittelalter | publisher=Ueberreuter | series=Österreichische Geschichte / hrsg. von Herwig Wolfram | edition=Studienausg. | pages=123–227 | url=https://docs.google.com/viewer?url=http://www.injoest.ac.at/media/brugger__von_der_ansiedlung_bis_zur_vertreibung.pdf | isbn=978-3-8000-7559-1}}.}}. די פריסטע באשרייבונג פון א איד אין ווין איז געווען שלום (Shlom), וואס איז אינסטאלירט געווארן אלס מינץ-מייסטער דורך דוק לעאפאלד V אין 1194. שלום און 15 אנדערע אידן זענען דערמארדעט געווארן דורך קרייצפארער. אבער, די אידישע קהילה האט איבערגעלעבט, און די ערשטע ווינער געטא האט זיך אנטוויקלט ארום דעם היינטיקן יודנפלאץ (Judenplatz). | ||
א פּריווילעגיע פון קייזער פרידריך דער ערשטער באַרבאַראָסאַ פון 1156 האט דערלויבט די עסטרייכישע הערצאָגן צו "האַלטן" אידן און געלט-לייערס. די דאָזיקע שׂימירן-רעכט ("Judenschutz") איז געווען א הערשער-רעגאל און האט געקענט אַריבערגעפירט אָדער פאַרפאַנדרט ווערן{{הערה|שם=פרעס|{{לינק|אדרעס=https://www.jewishpress.com/sections/features/features-on-jewish-world/who-knows-1420/2015/04/06/|שרייבער=Libi Astaire|קעפל=Who Knows 1420?|זייטל=JewishPress.com|דאטום=April 6, 2015}}.}}. | |||
אידן אין מיטל-עלטער ווין זענען געווען שטייער-קאלעקטארן און געלט-לייער, כאטש עס זענען אויך געווען סוחרים און האנדווערקער. זיי זענען אבער געווען פארבאטן פון פארמאגן אייגנטום אדער בארבעטן די ערד, און אויך פון רוב האנדלען און מלאכות, וואס האט זיי איבערגעלאזט מיטן געלט-לייען אלס די איינציגע אפציע, וואס האט אפט געפירט צו פיינדשאפט פון קריסטליכע חובות{{הערה|שם=Stadt}}. | אין די פריע צייטן פון דער אידישער באַזעצונג אין ווין איז דאָס צוזאַמענלעבן צווישן אידן און קריסטן געווען ווייט-גרעסטנס פרידלעך, כאטש עס זענען געווען באַגרענעצונגען אויף יידישע רעכט דורך שטאָטישע פּריווילעגיעס. אידן אין מיטל-עלטער ווין זענען געווען שטייער-קאלעקטארן און געלט-לייער, כאטש עס זענען אויך געווען סוחרים און האנדווערקער. זיי זענען אבער געווען פארבאטן פון פארמאגן אייגנטום אדער בארבעטן די ערד, און אויך פון רוב האנדלען און מלאכות, וואס האט זיי איבערגעלאזט מיטן געלט-לייען אלס די איינציגע אפציע, וואס האט אפט געפירט צו פיינדשאפט פון קריסטליכע חובות{{הערה|שם=Stadt}}. רוב פון זיי האבן געוואוינט נעבן יודנפּלאַץ אין אַן אפּגעשלאָסענעם געגנט פון בערך זיבעציג הייזער{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
א סינאגאגע, אויסגעגראבן אין 1995, איז דארט געווען איינער פון די גרעסטע אין שפעטן 13טן יארהונדערט און האט צוגעצויגן חשובע רבנים ווי לערער{{הערה|שם=Stadt|{{לינק|אדרעס=https://www.wien.gv.at/english/culture/jewishvienna/history/medieval.html|קעפל=Jews in Medieval Vienna|זייטל=Stadt Wien}}}}. די קהילה האט אויך געהאט א מקווה, א אידיש שפּיטאל און א ישיבה. אין פריען מיטלעטער איז ווין געווען אַ וויכטיקער צענטער פון תּורה-לערנען. | |||
די | צווישן די בארימטע רבנים זענען געווען רבי יצחק בן משה פון ווין, באקאנט אלס דער ריא״ז, דער מחבר פון ספר [[אור זרוע]]". ער איז געווען א תלמיד פון עטליכע בעלי תוספות פון אשכנז (דייטשלאַנד) און האָט שפּעטער געלערנט רבי מאיר ב' ברוך, באקאנט אלס דער מהר״ם פון ראָטענבורג. רבי ישׂראל איסרלין, באַטראַכט אלס דער לעצטער גרויסער מיטלעטערדיקער רב פון ווין, האָט געשריבן "תּרומת הדשן", וואָס האָט געדינט אלס איינע פון די אַשכּנזישע מקורים פאַר "הַמַּפּה", רמ״א׳ס פּירוש אויף "שולחן ערוך"{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
==די ווינער גזירה | די 1300ער יארן זענען נישט געווען לייכטע צייטן פאר אידן אין אייראפע. כאטש אידן אין עסטרייך זענען נישט געווארן אזוי שטארק באטראפן ווי אנדערע קהילות דורך די רדיפות נאכן [[שווארצן טויט]] אין 1349, זענען געווען באשולדיגונגען אז אידן האבן פאר'סמ'ט ברונעמס, וואס האט געפירט צו מאסן-מארד אין שטעט ווי קרעמס (Krems), שטיין (Stein) און מאוטערן (Mautern). אבער די ווינער קהילה איז געראטעוועט געווארן און די שטאט איז אפילו געווארן אן ארט פון מקלט פאר אידן פון אנדערע שטעט{{הערה|שם=פרעס}}. | ||
סוף 14טן יאָרהונדערט איז די עקאָנאָמישע באַטייטונג פון די ווינער אידן געפאַלן, צוליב דער וואַקסנדיקער קריסטלעכער קאָנקורענץ אין לייען און הערצאָגליכע חובות-מחיקות און ספּעציעלע שטייערן. דאָס איז געווען אַ לייענגער פּראָצעס, נישט נאָר אַ רעזולטאַט פון דעם פייער אין דער אידישער שטאָט אין 1406{{הערה|שם=אנזידלונג}}:169. | |||
א פייער אין 1406 אין דער אַלטער יידישער שטאָט אין ווין האָט פאַרברענט אַלע אידישע הייזער אַרום דער שול, און האָט געפירט צו אַן עקאָנאָמישן צוזאַמענפאַל פון די אידן. יוסף הכהן'ס כראָניק "עמק הבכא" דערמאנט דעם בראַנד און די נאָכפאָלגנדיקע פּלינדערונגען{{הערה|קרויס, ווינער גזירה.}}. | |||
א פאַל פון א תּשובה-טוענדיקן משומד אין 1410, וואָס האָט זיך אומגעקערט צו אידישקייט און האָט פאַרלאַנגט פון די קריסטליכע אויטאָריטעטן מען זאָל אים פאַרברענען, און איז דערפאַר עקזעקוטירט געוואָרן דורך פייער. דאָס איז געווען אומגעווענליך, ווייל די האַפּסבורגער הערצאָגן האָבן נישט געהאַט אַן אַקטיוון אינטערעס אין יידישע שמדים ביז דער גזירה{{הערה|{{cite journal|date=2023|title=“Do Me Justice and Burn Me” – A Repentant Jewish Convert in Late Medieval Vienna|url=https://phaidra.univie.ac.at/o:2103826|journal=Mediaevistik|volume=36|pages=171–191|doi=10.3726/med.2023.01.07|issn=2199-806X|last1=Brugger|first1=Eveline}}.}}. | |||
==אורזאכן און מאטיוון פאר דער גזירה== | |||
[[טעקע:Albrecht II. von Habsburg.jpg|קליין|הערצאג אלברעכט דער פינפטער פון עסטרייך (אנאנים, 16טער יארהונדערט)]] | [[טעקע:Albrecht II. von Habsburg.jpg|קליין|הערצאג אלברעכט דער פינפטער פון עסטרייך (אנאנים, 16טער יארהונדערט)]] | ||
די סיבות פאר דער גזירה זענען קאמפליצירט, אפט מאל אנגעגעבן ווי רעליגיעזע פאנאטיזם אדער מאכט-פאליטישע חשבונות. | |||
===פינאנציעלע מאטיוואציע=== | ===פינאנציעלע מאטיוואציע=== | ||
די הויפט-מאטיוואציע פון | די הויפט-מאטיוואציע פון הערצאג אלברעכט פארן אנפירן א פאגראם איז געווען פינאנציעל. ער האט געדארפט געלט פאר זיין חתונה מיט עליזאבעט פון לוקסעמבורג און צו פינאנצירן זיינע אנטי-הוסיטן קאמפיין. די פארפאלגונג האט געהאלפן פינאנצירן זיין מיליטערישע קאמפיין. קאנפיסקירטע אידישע אייגנטום איז געווען א מקור פון הכנסה{{הערה|זיגלער, 2022.}}. | ||
=== | ===באשולדיגונגען קעגן אידן=== | ||
*קאלאבאראציע מיט הוסיטן: אין יוני 1419 האבן טעאלאגן פון דער אוניווערזיטעט פון ווין דיסקוטירט א מעגליכע קאאפעראציע פון אידן מיט הוסיטן און וואלדענסיס (Waldensians). | *קאלאבאראציע מיט הוסיטן: אין יוני 9, 1419 האבן טעאלאגן פון דער אוניווערזיטעט פון ווין דיסקוטירט א מעגליכע קאאפעראציע פון אידן מיט הוסיטן און וואלדענסיס (Waldensians){{הערה|עלבעל, זיגלער, 2016, ז' 204.}}. | ||
*האָסטיען-שענדונג (Host desecration): באשולדיקונגען וועגן פארשוועכן שמייליגע ברויט זענען אפט גענוצט געווארן ווי א תירוץ פאר פארפאלגונג. אַ "מייסטערין" אין ענס האָט זיך מודה געווען צו אַזאַ פאַרברעכן און איז פאַרברענט געוואָרן. | |||
* | |||
*לוקסוס און "אפשוינליכע ביכער": טעאלאגן האבן קריטיקירט דעם לוקסוס פון אידישן לעבן און זייערע "אפשוינליכע ביכער". | *לוקסוס און "אפשוינליכע ביכער": טעאלאגן האבן קריטיקירט דעם לוקסוס פון אידישן לעבן און זייערע "אפשוינליכע ביכער". | ||
*אלגעמיינע אנטי-אידישע שטימונג: אין 15טן יארהונדערט איז די שטעלונג קעגן אידן פארשארפט געווארן אין דעם רוימישן קייסערטום סיי אויף קירכליכע, סיי אויף וועלטליכע זייטן. דער וועלטלעכער אידישער שוץ האט פארלוירן זיין ווירקונג, און פארפאלגונגען זענען אפט פארגעקומען מיט דער דולדעניש אדער אפילו באטייליגונג פון די שוץ-הערשער. | *אלגעמיינע אנטי-אידישע שטימונג: אין 15טן יארהונדערט איז די שטעלונג קעגן אידן פארשארפט געווארן אין דעם רוימישן קייסערטום סיי אויף קירכליכע, סיי אויף וועלטליכע זייטן. דער וועלטלעכער אידישער שוץ האט פארלוירן זיין ווירקונג, און פארפאלגונגען זענען אפט פארגעקומען מיט דער דולדעניש אדער אפילו באטייליגונג פון די שוץ-הערשער. | ||
==דער פארלויף פון דער גזירה (1420–1421)== | ==דער פארלויף פון דער גזירה (1420–1421)== | ||
די פארפאלגונג האט זיך אנגעהויבן מיט | די פארפאלגונג האט זיך אנגעהויבן מיט דעם הערצאָג'ס באַפעל פון גירוש, געצוואונגענע שמד און אַרעסטירונג. | ||
לויט די דערציילונגס-טעקסטן, זענען די אָרעמע אידן געווען די ערשטע וואָס זענען פאַרטריבן געוואָרן פון עסטרייך, דורך די הערצאָגס דינער אין זיין אָנוועזנהייט. דערנאָך איז אַרויסגעגעבן געוואָרן אַן עדיקט, וואָס האָט פאַרבאָטן קריסטן צו רעדן מיט אידן. דער הערצאָג איז ערשט צוריקגעקומען נאָכן פאַרענדיקטן גירוש, וואָס שטימט מיט דער עכטער כראָנאָלאָגיע{{הערה|ברינל, ז' 29.}}. | |||
א באשרייבונג אין דער אידישער כראניק "ווינער | א באשרייבונג אין דער אידישער כראניק "ווינער גזירה" גיט איבער א מאסן-מארטירערטום אין דער ווינער שול, כדי צו אויסצומיידן געצוואונגענע טויפונג, וואס איז ספעציעל געדראט געווארן אויף קינדער (פּויפּסט מאַרטין דער פינפטער האט זיך ארויסגעשטעלט קעגן געצוואונגענע טויפונג פון אידן אין עסטרייכישע געביטן). לויט דעם באריכט, האבן רבי יונה און א פרוי גע'שחט'ן די אנוועזנדע קהילה-מיטגלידער, דערנאך האט ר' יונה געהרגעט די פרוי, אויפגעשטעלט א שײטער-הויפן אויף דער בימה און זיך אליין פארברענט ווי אַן עולה. דאס איז געווען אן אקט פון [[קידוש השם]]{{הערה|Brugger, 2020, 24–25.}}. | ||
די פארפאלגונג האט דערגרייכט איר שפיץ-פונקט דעם 12טן מערץ 1421, ווען 212 לעבן-געבליבענע ווינער אידן זײַנען פֿאַרברענט געוואָרן צום טויט נאָך אַ יאָר פֿון רדיפֿות. צייטגענאסישע באריכטן זאגן אז די אידן האבן געזונגען לידער און געטאנצט פאר די פייערן{{הערה|{{לינק|אדרעס=https://jewishcurrents.org/the-vienna-edict|שרייבער=Lawrence Bush|קעפל=The Vienna Edict|זייטל=Jewish Currents}}.}}. | |||
נאָך דער גזירה איז דאָס ייִדישע לעבן אין די עסטרייַכישע הערצאָגלעכע שטעט און אין דעם גאַנצן עסטרייַכישן דאָנאַו-געביט אויפֿגעהערט. אַלע שפּורן פֿון ייִדישן לעבן אין עסטרייַך זײַנען פֿאַרניכטעט געוואָרן. די ווינער שול איז צעשטערט געווארן און אירע שטיינער זענען גענוצט געווארן פארן בויען פון דער אוניווערזיטעט{{הערה|Brugger, 2020, 29.}}. אידישע הייזער און וויינגערטנער זענען קאנפיסקירט געווארן. | |||
==פאלגן און נאכווירקונגען== | ==פאלגן און נאכווירקונגען== | ||
| שורה 60: | שורה 69: | ||
דער טערמין "גלות" ווערט געניצט צו באשרייבן דעם "צעשפרייטן" פון אידישן פאלק איבער דער וועלט. פאר אידן וואס זענען פארטרייבט געווארן פון די איבערישע האלבאינזל אין 1492, האט דער באגריף "גלות" באצויגן אויף זייער נייעם גלות פון ספרד (Sepharad). די אידישע געמיינדעס האבן זיך צוגעפאסט אין גלות, אבער אפט אויך געהאלטן זייערע קולטורעלע אידענטיטעטן און ביישטייערט צו נייע סאציאלע סטרוקטורן און נעטווארקס. | דער טערמין "גלות" ווערט געניצט צו באשרייבן דעם "צעשפרייטן" פון אידישן פאלק איבער דער וועלט. פאר אידן וואס זענען פארטרייבט געווארן פון די איבערישע האלבאינזל אין 1492, האט דער באגריף "גלות" באצויגן אויף זייער נייעם גלות פון ספרד (Sepharad). די אידישע געמיינדעס האבן זיך צוגעפאסט אין גלות, אבער אפט אויך געהאלטן זייערע קולטורעלע אידענטיטעטן און ביישטייערט צו נייע סאציאלע סטרוקטורן און נעטווארקס. | ||
==ביבליאגראפיע== | |||
<div class="mw-content-ltr"> | |||
*BRÜNNEL, GABRIELE. "THE HISTORY OF THE TRANSMISSION OF THE ‘WIENER GZEYRE.'” ''Proceedings of the World Congress of Jewish Studies'', vol. יא, 1993, pp. 25–32. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/23531213. | |||
*{{cite journal |last1=Elbel |first1=Petr |last2=Ziegler |first2=Wolfram |title=Am schwarczen suntag mardert man dieselben juden, all die zaigten vill guets an under der erden... Die Wiener Gesera: eine Neubetrachtung |journal=Avigdor, Benesch, Gitl. Juden in Böhmen, Mähren und Schlesien im Mittelalter. Samuel Steinherz zum Gedenken (1857 Güssing - 1942 Theresienstadt) |date=2016 |pages=201-268 |url=https://www.muni.cz/en/research/publications/1348226 |publisher=Brünn - Prag - Essen: Klartext Verlag |language=en}} | |||
*{{cite journal |last1=Brugger |first1=Eveline |year=2020 |title=Die 'Wiener Gesera' von 1420/21 – Hintergründe, Ablauf und Folgen |url=https://phaidra.univie.ac.at/o:1682522 |journal=Dialog – DuSiach |language=DE |issue=119 |pages=21–32 |issn=1816-6431}} | |||
*{{אקדמיה|Wolfram Ziegler|Die österreichischen Juden als Opfer von religiösem Fanatismus – oder eines machtpolitischen Kalküls? Der Verlauf und die Hintergründe der Wiener Gesera (1420/21)|81726303|Gotteskrieger. Der Kampf um den rechten Glauben rund um Wien im 15. Jahrhundert (Begleitband zur Ausstellung im Stift Klosterneuburg von 28. April bis 15. November 2022)|ed. Maria Theisen, 2022, p. 71-77}}. | |||
</div> | |||
==רעפערענצן== | |||
{{רעפערענצן}} | |||
[[he:גירוש יהודי אוסטריה]] | [[he:גירוש יהודי אוסטריה]] | ||