בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,358
רעדאגירונגען
ק
תנא קמא האט אריבערגעפירט בלאט באַניצער:רושם רשימות/דרעפט צו רוי:רבי עזריה מן האדומים אן לאזן א ווייטערפירונג
(געשאַפן בלאַט מיט '{{דרעפט}} <!-- הייבט אן רעדאגירן אונטער די שורה --> ==רעפערענצן== {{רעפערענצן}}') |
ק (תנא קמא האט אריבערגעפירט בלאט באַניצער:רושם רשימות/דרעפט צו רוי:רבי עזריה מן האדומים אן לאזן א ווייטערפירונג) |
||
| (איין מיטלסטע ווערסיע פון איין אנדער באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 2: | שורה 2: | ||
<!-- הייבט אן רעדאגירן אונטער די שורה --> | <!-- הייבט אן רעדאגירן אונטער די שורה --> | ||
רבי עזריה בן משה מן האדומים (דע לא רוסא - אין איטאליעניש: Bonaiuto dei Rossi; בערך 1513, מאנטאווע - 1578, פערערא) איז געווען א גרויסער למדן, היסטאריקער און אידישער פארשער אין [[איטאליע]]. ער איז באקאנט געווארן בעיקר דורך זיין ספר "[[מאור עינים]]", וואס האט פארגעשטעלט א נייע בליק אויף חז"ל און געגעבן נייע פארש-רעיונות, וואס האט געברענגט קעגנערשאפט פון די חכמים פון זיין דור, וועלכע האבן אפילו געוואלט פארבאטן דאס לייענען. | |||
==זיין לעבן== | |||
מען ווייסט ווייניג וועגן רבי עזריהו'ס לעבן, בעיקר פון פארשפרייטע אינפארמאציע אין זיין ספר "מאור עינים". זיין משפחה, די דע-רוסי (Dei Rossi, אדער "פון די רויטע") משפחה, איז אן אלטע אידישע משפחה אין איטאליע. לויט א משפחה-מעשה, איז די משפחה פארטריבן געווארן קיין רוים צוזאמען מיט נאך דריי משפחות פון ארץ ישראל דורך טיטוס, דער וואס האט חרוב געמאכט ירושלים. זיין טאטע, ר' משה בן עזריה דע רוסי פון רעגיא, איז געווען א געלערנטער, נאנט צו די רעגירונג, און האט געהאנדלט מיט געלט מיט א לייסענס אין זיין שטאט מאנטאווע. | |||
רבי עזריה איז געבוירן אין מאנטאווע אין לאמבעריע, מסתמא צווישן די יארן רע"ב - רע"ד (1512–1514). אלס קינד האט ער באקומען א געווענליכע אידישע חינוך - תנ"ך, משנה, גמרא און לשה"ק; פון 13 יאר אן האט ער געלערנט אליינס. ער האט חתונה געהאט מיט דער טאכטער פון חיים מסראן, א איד פון מאנטאווע וואס האט געליגן געלט אויף פראצענטן - די הויפט באשעפטיגונג פון אידן אין אייראפע אין יענע צייטן. זיין ווייב האט אים געבוירן עטליכע טעכטער. ער איז אריבערגעפארן וואוינען קיין באלאניע, און אין יאר שכ"ז (1567) איז ער אריבער קיין פערערא. מען ווייסט נישט וואס ער האט געטון פאר פרנסה; לויט איין ווערסיע איז ער געווען א דאקטער, און ער אליינס דערציילט אז ער האט זיך באשעפטיגט מיט "זיקוק ספרים" - דאס הייסט צענזורירן ספרים און זיי צוגרייטן צום דרוק. אנדערשוואו דערמאנט רבי עזריה אז ער האט זיך אנגעשטרענגט צו באקומען געלט צו דרוקן רמב"ם'ס משנה תורה מיט כסף משנה. אויסער דרוקן ספרים האט ער אויך שטענדיג געלעזן; אין די נאטיצן פון אמאטוס לוזיטאנוס, אן אנוסער אידישער דאקטער, שטייט (צווישן מעדיצינישע עצות) א פארבאט פאר רבי עזריה צו לייענען ביינאכט ביים ליכט פון א ליכט. | |||
אויסער אידישע ספרים האט רבי עזריה אויך געלערנט שפראכן, ווי לאטייניש, און געלעזן איטאליענישע ליטעראטור און היסטאריע און פארש-ביכער. ער האט געפארשט אלטע היסטאריע, אלטע פעלקער, קריסטנטום, און גריכישע און רוימישע ארכעאלאגיע. אין יאר של"א האט ער אנגעהויבן שרייבן זיין ספר "מאור עינים", וואס ער האט געענדיגט נאך צוויי יאר. | |||
אין יאר של"ה (1575) האט רבי עזריה געחלומט אז ער וועט שטארבן אין דריי יאר. ער האט געשריבן א קורצעס ליד: | |||
> אויף מיין בעט ליג איך אין כסלו שי"ן למ"ד ה"א, | |||
> מיינט זיך מיר הער איך: נאך דריי יאר פאר דיר. | |||
> דעריבער אין יאר של"ח וועט מיין נשמה ארויפגיין, | |||
> ביטע גאט, זיין גוט און מוחל, מאך ווייס די שווארצע יארן. | |||
רבי עזריה האט געשריבן זיין צוואה און אליינס פארפאסט דעם נוסח אויף זיין מצבה. ער איז געשטארבן אין פערערא אין יאר של"ח (1578). | |||
==מאור עינים== | |||
ר' עזריה מן האדומים'ס הויפט ספר הייסט "מאור עינים". דער ספר האט דריי חלקים: "קול אלוקים", "הדרת זקנים" און "אמרי בינה". | |||
"קול אלוקים" באשרייבט א שטארקע ערדציטערניש וואס האט פאסירט אין פרארא אין יאר של"א (1570). אין דעם שרעקליכן ערדציטערניש זענען אומגעקומען מער ווי צוויי הונדערט מענטשן, און רוב הייזער אין שטאט זענען חרוב געווארן, אריינגערעכנט ר' עזריה'ס הויז. אין "קול אלוקים" באציט ער זיך צו דער ערדציטערניש ווי צו א גראדע אקט פון גאט, מער ווי א נארמאלע נאטור-געשעעניש. | |||
די ערדציטערניש האט אנגעהאלטן אין כוואליעס פאר עטליכע וואכן, און אין די וואכן האבן די שטאט-באוואוינער געשלאפן אין די גאסן פון שרעק פאר אן איינפאל. איינמאל, ווען ר' עזריה איז געווען אין גאס פון שרעק פארן גערויש און איינפאל פון די הייזער, האט אים א קריסטליכער גלח, א באוואוינער פון שטאט, געפרעגט צי עס איז דא אן איבערזעצונג אויף לשון הקודש פון אריסטיאס'ס בריוו, וואס באשרייבט ווי דער תרגום השבעים איז געשריבן געווארן אויפ'ן באפעל פון קעניג תלמי דער צווייטער. ר' עזריה האט אים געענטפערט אז עס איז נישטא קיין אזא איבערזעצונג, אבער גלייך האט ער זיך אראפגעזעצט איבערזעצן דעם ספר, און ער האט פארענדיגט די ארבעט אין צוואנציג טעג. | |||
זיין איבערזעצונג פון בריוו איז דער צווייטער חלק פון ספר, "הדרת זקנים". | |||
אין דריטן חלק פון ספר, "אמרי בינה", האט דער מחבר געזאמלט זעכציג שטודיעס ארגאניזירט אין פיר מאמרים. די שטודיעס האנדלן וועגן אגדה און מדרשי חז"ל, וועגן אידישע סעקטעס אין די צייטן פון צווייטן בית המקדש, וועגן די אידן אין אלעקסאנדריע און פילון דער אלעקסאנדראנער, וועגן די אלטקייט פון לשון הקודש, וועגן די אידישע פאעזיע, וועגן תרגום אונקלוס, וועגן ספר יוסיפון, און וועגן די כראנאלאגיע פון די געשיכטע פון עם ישראל. | |||
ר' עזריה מן האדומים דריקט אויס אין זיין ספר א שטארקן גלויבן אין די ריכטיקייט פון קבלה, אין די אלטקייט פון ספר הזוהר, און אין די אויטאריטעט פון די חכמים אין הלכה און השקפה. ווען ער גיט א נייע פירוש, באטאנט ער שטענדיג אז ער שרייבט די ווערטער נאר "אויב עס וועט אנגענומען ווערן דורך די חכמי לב", און אז ער איז גרייט צוריקצונעמען די ווערטער אויב די גדולי הדור וועלן נישט מסכים זיין. | |||
אין זיינע שטודיעס פרובירט ר' עזריה מן האדומים אויסצוגלייכן די ווערטער פון חז"ל אזוי אז זיי זאלן פאסטן צו דער פארשונג וואס איז געווען אנגענומען אין זיינע צייטן און צו זיין אייגענער ערפארונג. צו דעם צוועק, טייטשט ר' עזריה אויס אסאך אגדות נישט פשט, און אין געוויסע פעלער זאגט ער אז חז"ל האבן זיך פארטאן אין פארשטיין נאטור-געשעענישן און אזוי ווייטער. ער ערלויבט זיך אפילו צו צווייפלען אין עטליכע אנגענומענע טראדיציעס, למשל, אין דעם ייחוס פון תרגום אונקלוס צו עקילס און אין דעם ייחוס פון ספר יוסיפון צו יוסיפוס פלאוויוס. אזוי אויך, צווייפלט ר' עזריה אין די גענויקייט פון די כראנאלאגיע וואס איז אנגענומען ביי די חכמים: לויט זיין מיינונג האט מען אנגעהויבן צו רעכענען ערשט פון די צייטן פון די גאונים, און ער לייגט צו צום צייל פון די יארן פון ערשטן בית המקדש בערך צוואנציג יאר. | |||
ר' עזריה מן האדומים ניצט אין זיין ספר א גרויסע פארשיידנקייט פון מקורות. חוץ די טראדיציאנעלע אידישע ליטעראטור, און חוץ די פרעמדע פילאזאפישע ספרים וואס אנדערע חכמים האבן אויך געניצט, ווי די שריפטן פון אריסטו, אפלטון און קיקערא, לייגט עזריה מן האדומים צו אויך ליטערארישע מקורות ווי די שריפטן פון האמער, ווירגיליוס, האראציוס און אווידיוס, און אפילו די שריפטן פון די קירך-פאטערס און די עוואנגעליעס אליין. ר' עזריה איז געווען דער ערשטער פון די אידישע חכמים וואס האט געניצט די שריפטן פון פילון דער אלעקסאנדראנער, און ער האט זיי געברענגט צו די ידיעות פון די מענטשן פון טראדיציאנעלן אידנטום. | |||
דער סטיל פון "מאור עינים" איז שווער צו לייענען. עס איז פול מיט פסוקים, אבער דער לשון איז שפעט-רבניש, רייך מיט ארמישע אויסדרוקן. אין ספר איז דא א גרויסע צאל ציטאטן און מקורות, וואס מאכט דאס לייענען אומבאקוועם. דער סטיל פון ברענגען די ווערטער איז אויך שווער, און עס זענען אסאך פלעצער אין ספר וואו דער מחבר'ס שפראך איז אויסגעלאסן און די אויסדרוקן זענען צוויידייטיג און נישט קלאר. אין אסאך פלעצער שרייבט ר' עזריה אין שלוס פון זיינע ווערטער אז אויב דער לייענער זעט אז עס איז דא א טעות אין זיין מסקנא, זענען זיינע ווערטער בטל, "און ער האט גארנישט געזאגט". | |||
==די פאלעמיק איבער'ן ספר== | |||
גלייך נאך די פובליקאציע פון "מאור עינים", זענען ארויס קעגן אים עטליכע חכמים אין איטאליע. די הויפט טענות קעגן ר' עזריה מן האדומים זענען געווען זיינע צווייפלען אין אנגענומענע טראדיציעס - ספעציעל אין באצוג צו כראנאלאגיע, און די נוצן וואס ער האט געמאכט פון פרעמדע ספרים אין אויסקלארן ענינים וואס האבן א שייכות צו אידנטום. בשעת עטליכע חכמים, ווי למשל ר' משה פרובינצאלא און ר' יצחק פנצי, האבן אים געשיקט זייערע קשיות און געבעטן זיינע הסברים, האבן זיך אנדערע חכמים געאיילט צו ארויסגעבן א בריוו וואו דער ספר ווערט באצייכנט אלס "ספרים החיצונים" און עס ווערט געלייגט אן איסור צו לייענען דעם ספר נאר מיט א קלארע ערלויבעניש פון די חכמי העיר. דערצו, האט מען אויסגעדריקט אין בריוו די האפענונג אז "גאוני עולם שבכל עיר ועיר" וועלן זיך איילן און זיך אנשליסן אין דעם פראטעסט-בריוו. למעשה, האט קיין איין חכם פון איטאליע זיך נישט אנגעשלאסן אין דעם רוף, אבער בריוו מיט קשיות, פראגעס און ווארענונגען האבן אנגעהויבן שטראמען צו ר' עזריה מן האדומים'ס הויז. איינער פון די מער מעסיגע קעגנער איז געווען ר' יהודה מוסקאטו, וואס האט געשיקט צו ר' עזריה א פריינדליכן בריוו וואו ער האט אויסגעדריקט זיינע הסתייגויות פון עטליכע מיינונגען וואס זענען געשריבן געווארן אין ספר. | |||
צו בארואיגן דעם קעגנערשאפט וואס דער ספר האט ארויסגערופן, האט מען געבעטן דעם מחבר צו מאכן עטליכע ענדערונגען: ער האט נאכאמאל געדרוקט עטליכע בלעטער און זיי אריינגעבונדן אין ספר אנשטאט די אלטע, און ער האט צוגעלייגט צום ספר די קשיות פון הרב יצחק פנצי מיט זיינע תשובות און הסברים. למעשה האבן די קעגנער געפאדערט נאר ענדערונגען אין נוסח, אן אז ער זאל דארפן צוריקציען פון קיין שום הויפט טענה אין זיין ספר. מיט'ן דרוקן דעם ספר אין זיין פארבעסערטע אויסגאבע, האט זיך בארואיגט דער קעגנערשאפט, דער רב וואס האט געשטאנען בראש פון ארויסגעבן דעם בריוו וואס פארדאמט דעם ספר, האט ארויסגעגעבן נאך א בריוו וואו ער האט בטל געמאכט דעם פריערדיגן, און ער איז אפילו באקרוינט געווארן דורך די רבנים פון איטאליע מיט אן עהרע-טיטל. ר' עזריה האט אויך געשריבן נאך א ספר מיט'ן נאמען 'מצרף לכסף' צו פארטיידיגן זיין מיינונג אין באצוג צום צייל פון די יארן פון וועלט, אבער ווען ער האט געזען אז די מחלוקה האט זיך בארואיגט האט ער באשלאסן אז עס איז נישט נויטיג צו דרוקן דעם ספר. דער ספר איז געדרוקט געווארן פון זיין כתב יד אין די צייטן פון השכלה. | |||
אין יענער תקופה איז דער ספר אנגעקומען קיין ארץ ישראל, און דארט האט מען זיך דערוואוסט וועגן נאך א בריוו וואס פארבאט צו לייענען דעם ספר. דער ספר איז געברענגט געווארן פאר'ן בית יוסף, און ער האט אויסגעדריקט זיין שטארקע אויפברויז איבער די אינהאלטן פון ספר. דער בית יוסף האט נישט געהאט גענוג צייט צו שרייבן זיין פראטעסט-בריוו, אבער זיין תלמיד ר' אלישע גאליקו האט מודיע געווען אין זיין נאמען אז עס וואלט געווען ריכטיג צו ארויסגעבן א גאנצן חרם אויף דעם ספר, און ר' משה אלשיך האט אויך געזאגט אז ער האט דאס געהערט. און בערך אין יאר של"ו האבן צען פון די רבנים פון צפת אונטערגעשריבן א כרוז וואו די עדות איז געברענגט געווארן און דערנאך איז געשריבן געווארן: | |||
"נאכדעם וואס די צוויי חכמים וואס זענען אונטערגעשריבן אויבן האבן געזאגט וואס זיי האבן געהערט פון אונזער רבי זצ"ל, זענען אלע אידן מחויב צו מקיים זיין זיין ווארט כדי צו היטן די כבוד התורה און אירע יסודות. דעריבער זענען מיר גוזר מיט א גזירת התורה אויף יעדן איד וואס וועט געפינען דעם ספר אין זיין באזיץ אז ער זאל אים פארברענען פון זיין הויז, און ווער עס וועט עס מקיים זיין זאל זיך היטן ווי ער וואלט איבערגעטראטן די ווערטער פון די חכמים, און אויף אלע וואס וועלן מקיים זיין אונזער גזירה וועט קומען א ברכה פון גוטס." | |||
נאך א וויילע, מסתמא נאך לייענען די התנצלויות פון מחבר אין זיין ספר "מצרף לכסף", האט זיך אויך בארואיגט דער שטארקער קעגנערשאפט פון די חכמי צפת. | |||
אין די שפעטערע יארן איז פון צייט צו צייט צוריק ארויף געקומען די פראגע פון קעגנערשאפט צום ספר. דער מהר"ל פון פראג אין זיין ספר "באר הגולה" (קאפיטל ו) האט שארף קריטיקירט די מיינונגען פון ר' עזריה איבער אגדה. אויך דער רב חננאל ניפי, וואס האט געלעבט אין סוף אכצנטן יארהונדערט, דערציילט אז ער האט געזען א כתב וואס פארבאט צו לייענען דעם ספר אן אן ערלויבעניש פון די רבני העיר, אבער נאכדעם וואס ער האט עס דורכגעלייענט, האט ער נישט געפונען קיין שום פראבלעם. ער לייגט צו און זאגט אז אפשר איז דער איסור געווען כדי צו פארמיידן אז א יונגער תלמיד זאל זיך פארטאן אין עטליכע פון די זאכן וואס ווערן געברענגט אין ספר. | |||
ר' יעקב עמדין שרייבט אסאך קעגן דעם ספר, ער האט אפילו ארויסגעגעבן א שטרענגן חרם אויף דעם ספר און באפוילן צו פארברענען אים. פון דער אנדערער זייט ציטירט ער אים צוויי מאל אין זיינע ספרים, און אין זיין ספר "מטפחת ספרים" פארטיידיגט ער אפילו זיינע ווערטער, און שרייבט איבער אים צווישן אנדערע: "...דעריבער וועט אים נישט באטרעפן קיין שום עבירה, און זיינע ווערטער זענען ערליך און גראד, ער האט נישט געזינדיגט אזוי. נאר אין דעם וואס ער האט זיך געבויגן צו די ליגענטס פון די גויים, וועמענס מויל רעדט ליגענט, אין דעם האט זיך זיין פוס פארטאן פון וועג און דאס האט אים געמאכט א פתי וואס גלויבט יעדע זאך. אבער ער האט נישט געהאט די כוונה צו מורד זיין אין גאט און עס איז נישט נויטיג צו זאגן אין קיין שום זאך וואס האט א שייכות צו מעשה חלילה, פארקערט, עס שיינט אז ער איז געווען א ירא שמים בפועל. נאר מיט זיינע ליפן האט ער געזינדיגט, אין זיין באציאונג צו חז"ל פון וועמען ער האט געהאט א באגרעניצטע ידיעה... און וואס דארפן מיר צולייגן צו זיין זינד דאס וואס איז אים נישט ארויף אויפ'ן געדאנק." עס ווערט אפילו דערציילט אז בסוף האט דער יעב"ץ צוריקגעצויגן זיין שטארקע קעגנערשאפט קעגן דעם ספר און זיך אויסגעדריקט "דו זאלסט נישט פיינט האבן דעם אדומי ווייל ער איז דיין ברודער!", אבער לויט יהושע מונדשיין איז דאס אן אויסטראכט פון דעם משכיל יצחק סטאנוב. | |||
פון דער אנדערער זייט, האט ר' שלמה חזן געשריבן לטובת ר' עזריה: "און ווער עס קוקט גוט אריין אין דעם ספר וועט זען אז ר' עזריה איז געווען א גרויסער חכם אין ש"ס און פוסקים הראשונים זצ"ל, און אלע מדרשי חז"ל זענען גוט באקאנט צו אים; און ער איז געווען זייער באהאוונט אין די ספרים פון די גויים, כמעט ווי איינער וואס האלט עס אין קעשענע...". אזוי אויך, זיין ציטאט דורך ר' חיים בנבנשתי טייטשט ער אויס אלס שטיצע פאר'ן ספר. | |||
פון דעם 18טן יארהונדערט האט זיך פארנייט דער אינטערעס אין ר' עזריה מן האדומים'ס געדאנקען, און דאס ווייל די מענטשן פון דער השכלה באוועגונג האבן געפונען א נאנטקייט צווישן זייערע געדאנקען און זיינע געדאנקען. יום טוב ליפמן צונץ האט פובליצירט אין 'כרם חמד' (די 1840ער יארן) א העברעישע ביאגראפיע פון ר' עזריה מן האדומים און פארגעשטעלט 'מאור עינים' אלס א פריערדיגן פארלייפער פון חכמת ישראל אין נוסח פון מאדערנער אקאדעמישער פארשונג. "מאור עינים" איז א וויכטיגע מקור פאר עטליכע פון נחמן קרוכמל'ס שטודיעס, און ספעציעל פאר זיין פיאנערישע צוגאנג צו פילון'ס פלאץ אין דער געשיכטע פון אידישער רעליגיע. | |||
אויך ביי די היימישע קרייזן היינט איז נאך דא א שטארקע קעגנערשאפט צום ספר. | |||
[[he:רבי עזריה מן האדומים]] | |||