בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,374
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| שורה 8: | שורה 8: | ||
אין יאר ק"פ, ווען ר' איסרלין איז געווען בערך דרייסיג יאר אלט, האבן זיך אנגעהויבן ברוטאלע פארפאלגונגען פון אידן אין עסטרייך, וואס האבן געפירט צו דער [[ווינער גזירה]] אין ט' ניסן קפ"א. די פארפאלגונגען זענען געטריבן געווארן דורך פאקטארן ווי א בלוט־בלבול, אנטי־אידישע שנאה, בירגער־פארדרוס פון אידישן עשירות, און דער הוסיטישער אויפשטאנד. די אידן זענען געווארן איינגעזעצט און געפּײניגט, זייער פארמעגן קאנפיסקירט, און פילע פאמיליעס זענען צעטיילט געווארן, מיט געצוואונגענע טויפונגען. פיל לעבנסגעבליבענע אידן זענען פארברענט געווארן, און וויען איז געווארן באקאנט אלס "עיר הדמים" (שטאט פון בלוט). די גזירה האט געקאסט דאס לעבן פון רבי ישראל איסרלן'ס מוטער און זיין פעטער און הויפּט לערער, ר' אהרן בלומליין. נאך דער גזירה, האט ר' איסרלן ווארשיינליך געפליכטעט פאר א צייט פון עסטרייך קיין איטאליע{{הערה|שם=קאווע|{{לינק|שרייבער=Dr. Tamar Ron Marvin|קעפל=Coffee with Terumat ha-Deshen|זייטל=Stories from Jewish History|דאטום=יוני 25, 2025|אדרעס=https://trmarvin.substack.com/p/coffee-with-terumat-ha-deshen}}|כיוון=שמאל}}. שפּעטער האט ער זיך באזעצט אין [[מארבורג]], שטייערמארק, וואו ער האט אנגעהויבן דינען אלס רב{{הערה|שם=אנצ}}. | אין יאר ק"פ, ווען ר' איסרלין איז געווען בערך דרייסיג יאר אלט, האבן זיך אנגעהויבן ברוטאלע פארפאלגונגען פון אידן אין עסטרייך, וואס האבן געפירט צו דער [[ווינער גזירה]] אין ט' ניסן קפ"א. די פארפאלגונגען זענען געטריבן געווארן דורך פאקטארן ווי א בלוט־בלבול, אנטי־אידישע שנאה, בירגער־פארדרוס פון אידישן עשירות, און דער הוסיטישער אויפשטאנד. די אידן זענען געווארן איינגעזעצט און געפּײניגט, זייער פארמעגן קאנפיסקירט, און פילע פאמיליעס זענען צעטיילט געווארן, מיט געצוואונגענע טויפונגען. פיל לעבנסגעבליבענע אידן זענען פארברענט געווארן, און וויען איז געווארן באקאנט אלס "עיר הדמים" (שטאט פון בלוט). די גזירה האט געקאסט דאס לעבן פון רבי ישראל איסרלן'ס מוטער און זיין פעטער און הויפּט לערער, ר' אהרן בלומליין. נאך דער גזירה, האט ר' איסרלן ווארשיינליך געפליכטעט פאר א צייט פון עסטרייך קיין איטאליע{{הערה|שם=קאווע|{{לינק|שרייבער=Dr. Tamar Ron Marvin|קעפל=Coffee with Terumat ha-Deshen|זייטל=Stories from Jewish History|דאטום=יוני 25, 2025|אדרעס=https://trmarvin.substack.com/p/coffee-with-terumat-ha-deshen}}|כיוון=שמאל}}. שפּעטער האט ער זיך באזעצט אין [[מארבורג]], שטייערמארק, וואו ער האט אנגעהויבן דינען אלס רב{{הערה|שם=אנצ}}. | ||
מער ווי צוויי יארצענדלינג שפעטער, אין אדער פאר 1445, האט ער זיך אומגעקערט קיין ווינער־נוישטאט, וואו ער איז באשטימט געווארן פאר רב און אב בית דין און וואו ער איז געבליבן ביז זיין פטירה. דורך אים איז ווינער־נוישטאט געווארן א צענטער פון תורה, און ער האט געצויגן פילע הונדערטער דארשטיגע תלמידים פון א ברייטן ספעקטרום פון מקומות, אריינגערעכנט עסטרייך, [[באהעמיע]], [[מאראוויע]], [[אונגארן]], [[שלעזיע]], [[בייערן]] און [[ריינלאנד]]. צווישן זיינע באקאנטע תלמידים זענען [[רבי יוסף ב"ר משה]] (ר' יאסליין עסטרייכער, מחבר פון "לקט יושר"), און די בארימטע פּערזענליכקייטן [[רבי ישראל ברונא]] און [[רבי משה מינץ]]. ער האט געפירט א ישיבה סיי אין מארבורג און שפּעטער אין נוישטאדט{{הערה|שם=וויקי}}{{מקור}}. | |||
ר' איסרליין האט געלעבט א לעבן פון פרומקייט און אסקעטיזם, און זיין ווערק צייגט די השפּעה פון "[[ספר חסידים]]"{{הערה|שם=יודאיקע}}. הגם ער איז געווען שטרענג אין דאורייתא־ענינים, איז ער אפטמאל געווען לייכטער אין זיינע הלכה־פסקים, בפרט בנוגע עגונות{{הערה|שם=קאווע}}. ער האט אפט געדינט אלס א בורר צווישן קהילות, און זיינע באשלוסן זענען אנגענומען געווארן ווי לעצטיג{{הערה|שם=וויקי}}. | ר' ישראל איסרליין האט זיך אנגעשטרענגט צו אויפלעבן און פארשטארקן דאס לערנען גמרא און אנדערע אלטע קוואלן קעגן דער טענדענץ צו זיך פארלאזן בלויז אויף די שפּעטערדיגע קאָדיפיקאַטאָרן{{הערה|{{יודאיקה|Simha Katz|Isserlein, Israel ben Pethahiah|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/isserlein-israel-ben-pethahiah}}|שם=יודאיקע}}. אין די פריערדיגע יארהונדערט, האט די תלמודישע לערע אין דייטשלאנד שטארק גענידערט, אזוי אז אפילו די געלערנטע האבן זיך מערסטנס געווידמעט צו די געזעץ-קאָדעקסן, פארנאכלעסיגנדיג דעם תלמוד און די אלטע אויטאריטעטן. ר' איסרלן'ס השתדלות האט אים אפט געבראכט אין קאנפליקט מיט די עלטערע רבנים{{הערה|שם=אנצ}}. | ||
ר' איסרליין האט געלעבט א לעבן פון פרומקייט און אסקעטיזם, און זיין ווערק צייגט די השפּעה פון "[[ספר חסידים]]". זיינע מײנונגען אויף שווערע אדער צווייפלהאפטיגע פראגעס פון הלכה אדער דיני ממונות זענען געזוכט געווארן ווייט און ברייט{{הערה|שם=יודאיקע}}. רבי משה מינץ האט אים גערופן "ריש גולה נר ישראל נשיא נשיאי"{{הערה|תשובות מהר"ם מינץ, סי' יב, [https://www.hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=49598&st=&pgnum=22 סאליניקי תקס"ב, דף י,ב].}}. הגם ער איז געווען שטרענג אין דאורייתא־ענינים, איז ער אפטמאל געווען לייכטער אין זיינע הלכה־פסקים, בפרט בנוגע עגונות{{הערה|שם=קאווע}}. ער האט אפט געדינט אלס א בורר צווישן קהילות, און זיינע באשלוסן זענען אנגענומען געווארן ווי לעצטיג{{הערה|שם=וויקי}}. ער האט זיך געשטעלט קעגן רבנים וואס האבן געפּרואווט צו דאמינירן זייערע מתפללים דורך חרם. דורך זיין השתדלות האט ער פארמיטטן א קאנטראווערסיע צווישן די דייטשע קהילות פון דעם ריין געגנט{{הערה|שם=יודאיקע}}. | |||
ער האט אפט געליטן פון גיכט און אויגן־פּראבלעמען, אבער האט זיך געצוואונגען צו דיקטירן תשובות צו די פילע שאלות וואס מען האט אים געשטעלט. למרות זיין גרויסקייט אין תורה, איז ער געווען זייער באשיידן און האט נישט דערלאזט זיך צו רופן "מורנו" ביים עולה זיין לתורה{{הערה|שם=אנצ}}. ער האט זיך אפילו אפגעזאגט צו נעמען א משכורת פון זיין קהילה{{הערה|שם=יודאיקע}}. | |||
ער איז אוועק אין [[וויענער ניישטאט|ווינער־נוישטאט]], נידעריגע עסטרייך, אין ה'ר"כ. | ער איז אוועק אין [[וויענער ניישטאט|ווינער־נוישטאט]], נידעריגע עסטרייך, אין ה'ר"כ. | ||
| שורה 20: | שורה 24: | ||
===תרומת הדשן=== | ===תרומת הדשן=== | ||
רבי ישראל איסרליין איז בעסטנס באקאנט פאר זיין הויפט־ווערק, "תרומת הדשן". דער נאמען פון דעם ספר קומט דערפון וואס עס ענטהאלט 354 שאלות ותשובות (שו"ת), א צאל וואס איז דער גימטריא פון "דשן" | רבי ישראל איסרליין איז בעסטנס באקאנט פאר זיין הויפט־ווערק, "תרומת הדשן". דער נאמען פון דעם ספר קומט דערפון וואס עס ענטהאלט 354 שאלות ותשובות (שו"ת), א צאל וואס איז דער גימטריא פון "דשן". דער ספר באהאנדלט א ברייטע רייע טעמעס פון הלכה און מנהג און גיט אַן עכטן בילד פון דעם דעמאלסטיגן אידישן לעבן. עס איז איינער פון די וויכטיגסטע מקורים וואס האבן באהיטן די אשכנזישע הלכה'דיגע טראדיציעס און מנהגים, און עס האט געדינט אלס א וויכטיגע מקור פאר רבי משה איסרליש'ס "הגהות הרמ"א" אויפן שולחן ערוך, וואס שפּעציפיצירט די אונטערשיידן צווישן ספרדישע און אשכנזישע מנהגים. | ||
די טראדיציאנעלע מיינונג, וואס ווערט באשטעטיגט דורך א צאל פוסקים, איז אז רבי ישראל איסרליין האט אליין אויסגעטראכט די שאלות אין זיין "תרומת הדשן", און נישט געענטפערט אויף פאקטישע פראגן וואס זענען אים געשטעלט געווארן דורך מענטשן. דאס האט א הלכה'דיגער באדייט, ווייל אויב דער מחבר האט אליין פארמולירט די שאלה, זענען די דעטאלן אין דער שאלה נישט צופעליג, נאר אויסגעקליבן מיט א געוויסער כוונה{{הערה|זעט ש"ך אויף יורה דעה, קצו | די טראדיציאנעלע מיינונג, וואס ווערט באשטעטיגט דורך א צאל פוסקים, איז אז רבי ישראל איסרליין האט אליין אויסגעטראכט די שאלות אין זיין "תרומת הדשן", און נישט געענטפערט אויף פאקטישע פראגן וואס זענען אים געשטעלט געווארן דורך מענטשן ווי אין טראדיציאנעלע תשובות-ספרים. דאס האט א הלכה'דיגער באדייט, ווייל אויב דער מחבר האט אליין פארמולירט די שאלה, זענען די דעטאלן אין דער שאלה נישט צופעליג, נאר אויסגעקליבן מיט א געוויסער כוונה{{הערה|זעט ש"ך אויף יורה דעה, קצו, כ; ט"ז אויף יורה דעה, שכח, ב; בית שמואל אויף אבן העזר, קל, כ.}}. דער חיד"א שרייבט, אז ר' ישראל איסרלן'ס תשובות זענען "נישט הלכה למעשה" (לשונו), נאר דער רב אליין האט אויפגעהויבן דעם ספק און אנטפּלעקט די תשובה{{הערה|{{שם הגדולים|גדולים|י|תב}}.}}. דער ציל פון דעם איז געווען צו שארפן פאקטישע פראגן און צו געבן א פולשטענדיגן ענטפער, אדער צו צושטעלן אויטאריטעטיווע הלכה־ענטפערס פאר אנדערע רבנים איידער דער שולחן ערוך איז קאמפּאנירט געווארן. דער דאזיגער סטיל איז גענוצט געווארן ווי א פּעדאגאגישער מיטל צו מאכן תורה־פרינציפן מער אינטערעסאנט און שייכות'דיג פאר לערנער{{הערה|שם=לעהר|{{לינק|אדרעס=https://thelehrhaus.com/timely-thoughts/a-what-if-review-hypothetical-history-science-and-halakhah/|שרייבער=Yaakov Taubes|קעפל=A “What If” Review: Hypothetical History, Science, and Halakhah|זייטל=The Lehrhaus|דאטום=July 5, 2022}}.|כיוון=שמאל}}. | ||
נאר מיט דער דרוק פון "לקט יושר" (פון זיין תלמיד רבי יוסף ב"ר משה) אין 1903, איז קלאר געווארן אז טייל פון די תשובות זענען יא באזירט אויף עכטע פראגן. דעריבער האבן 19טן און 20טן יארהונדערט געלערנטע, ווי אברהם בערלינער און יעקב פריימאן, קוועסטיונירט די טראדיציאנעלע מיינונג. אבער אין פאקט פארנעמען די דאזיגע איבערלייגונגען פון לקט יושר ווייניגער ווי א זעקסטל פון די גאנצע שו"ת אין דער אריגינעלער "תרומת הדשן"{{הערה|שם=לעהר}}. צירא קעלמאן האט באמערקט, אז פריע הלכה־מחברים האבן געוואוסט פון די דאזיגע פאראלעלן, אבער זיי האבן דאך אונטערגעשטראכן אז "תרומת הדשן" איז א קאמפאנירט ספר, באשאפן פאר לימוד און נישט פאר באשטימונג פון פאקטישע פאלן{{הערה|קעלמאן, ז' 105.}}. די לעצטע פארשונגען צייגן טאקע, אז "תרומת הדשן" איז מער אַ רעדאגירט ספר וואס רבי איסערליין האט געשריבן פאר לימוד און קלארקייט אין הלכה, נישט דווקא רעאלע בריוו־ענטפערס צו ספּעציפישע פּערזאנען{{הערה|זעט קעלמאן.}}. | נאר מיט דער דרוק פון "לקט יושר" (פון זיין תלמיד רבי יוסף ב"ר משה) אין 1903, איז קלאר געווארן אז טייל פון די תשובות זענען יא באזירט אויף עכטע פראגן. דעריבער האבן 19טן און 20טן יארהונדערט געלערנטע, ווי אברהם בערלינער און יעקב פריימאן, קוועסטיונירט די טראדיציאנעלע מיינונג. אבער אין פאקט פארנעמען די דאזיגע איבערלייגונגען פון לקט יושר ווייניגער ווי א זעקסטל פון די גאנצע שו"ת אין דער אריגינעלער "תרומת הדשן"{{הערה|שם=לעהר}}. צירא קעלמאן האט באמערקט, אז פריע הלכה־מחברים האבן געוואוסט פון די דאזיגע פאראלעלן, אבער זיי האבן דאך אונטערגעשטראכן אז "תרומת הדשן" איז א קאמפאנירט ספר, באשאפן פאר לימוד און נישט פאר באשטימונג פון פאקטישע פאלן{{הערה|קעלמאן, ז' 105.}}. די לעצטע פארשונגען צייגן טאקע, אז "תרומת הדשן" איז מער אַ רעדאגירט ספר וואס רבי איסערליין האט געשריבן פאר לימוד און קלארקייט אין הלכה, נישט דווקא רעאלע בריוו־ענטפערס צו ספּעציפישע פּערזאנען{{הערה|זעט קעלמאן.}}. | ||
| שורה 29: | שורה 33: | ||
===פסקים וכתבים=== | ===פסקים וכתבים=== | ||
דער ספר איז דער צווייטער טייל פון "תרומת הדשן" און אנטהאלט 267 שו"ת, פון וועלכע א היפּשער טייל | דער ספר איז דער צווייטער טייל פון "תרומת הדשן" און אנטהאלט 267 שו"ת, פון וועלכע א היפּשער טייל, כמעט א דריטל, באהאנדלען חתונה-דינים. דאס מאטעריאל פאר דעם ווערק איז געזאמלט און רעדאגירט געווארן דורך זיינע תלמידים נאך זיין פטירה, און איז ארויסגעגעבן געווארן צוזאמען מיט "תרומת הדשן" אין 1519. "פסקים וכתבים" איז אנדערש פון "תרומת הדשן" ווייל עס אנטהאלט די נעמען פון די אריגינעלע באקומער פון די בריוו, ווי אויך ספעציפישע דעטאלן פון די סיטואציעס{{הערה|קעלמאן, זז' 102–103.}}. | ||
===אנדערע ווערק=== | ===אנדערע ווערק=== | ||
*"[https://hebrewbooks.org/31485 ביאורים]": קאמענטארן אויף רש"י'ס פירוש אויפן תורה{{הערה|{{סדר הדורות|ספרים|רסט}}.}}. | *"[https://hebrewbooks.org/31485 ביאורים על רש"י]": קאמענטארן אויף רש"י'ס פירוש אויפן תורה{{הערה|{{סדר הדורות|ספרים|רסט}}.}}. עס איז די וויכטיגסטע ווערק פון דייטשער תנ"כישער אינטערפּרעטאציע געשריבן אין שפּעט מיטלעלטער, און האט געווירקט אויף שפּעטערדיגע סופּערקאמענטארן. זיין ווערק האט רעזאָנירט און האט געזען עטליכע דרוקן נאך דער ערשטער אויסגאבע אין 1519. זיינע אויסטײטשונגען אויך געקומען צו א ברייטערער עפנטליכקייט דורך "[[צאינה וראינה]]", א פאלקס-ספר פאר אידישע פרויען{{הערה|{{Cite journal|last=Lawee|first=Eric|title=Biblical Scholarship in Late Medieval Ashkenaz: The Turn to Rashi Supercommentary|url=https://www.researchgate.net/publication/307621991_Biblical_Scholarship_in_Late_Medieval_Ashkenaz_The_Turn_to_Rashi_Supercommentary|journal=Hebrew Union College Annual|publication-date=2015|volume=86|page=288–295|doi=10.15650/hebruniocollannu.86.2015.0265}}.}}. | ||
*"36 שערים": אויף די הלכות פון כשרות און [[איסור והיתר]]. | *"36 שערים": אויף די הלכות פון כשרות און [[איסור והיתר]]. | ||
*"[https://hebrewbooks.org/8906 סדר גיטין]": א האנטבוך פאר גירושין, וואס ווערט דערמאנט דורך געוויסע אויטאריטעטן, און קען זיין די באזע פאר דער פאָרעם פון גט אין רבי משה מינץ'ס תשובות. | *"[https://hebrewbooks.org/8906 סדר גיטין]": א האנטבוך פאר גירושין, וואס ווערט דערמאנט דורך געוויסע אויטאריטעטן, און קען זיין די באזע פאר דער פאָרעם פון גט אין רבי משה מינץ'ס תשובות. | ||
| שורה 38: | שורה 42: | ||
=="לקט יושר"== | =="לקט יושר"== | ||
דער תלמיד פון רבי איסרליין, רבי יוסף בן משה (ר' יאסליין עסטרייכער), האט געשריבן "לקט יושר". דער ספר איז סיי א | דער תלמיד פון רבי איסרליין, רבי יוסף בן משה (ר' יאסליין עסטרייכער), האט געשריבן "לקט יושר". דער ספר איז סיי א הלכה'דיגער קאמפּענדיום (איינע פון די פריעסטע ווערק צו אדאפטירן די סטרוקטור פון "[[ארבעה טורים]]"), און סיי א רעקארד פון רבי איסרליין'ס לעבן און פרומע מנהגים{{הערה|שם=קאווע}}. ר' יאסליין האט קלאר באשריבן זיין מאטיוואציע פאר שרייבן דעם ספר: ער האט געוואלט אויפנעמען די פסקים פון זיין רבי'ס לעבן, כדי ער זאל קענען געבן דעפיניטיווע ענטפערס צו אנדערע רבנים וואס האבן אים געפרעגט וועגן זיין רבי'ס אויפפירן, ווייל ר' איסרליין איז שוין געווען אין זיינע לעצטע טעג{{הערה|לקט יושר, [https://www.sefaria.org/Leket_Yosher%2C_Volume_I_(Orach_Chayim).4.1 אורח חיים (בערלין תרס"ג), עמ' 4].}}. | ||
"לקט יושר" איז א | "לקט יושר" איז א קוואל פאר פראזאישע דעטאלן פון ר' איסרליין'ס טעגליכן לעבן, ווי זיין אינדערפרי רוטין, ווי אויך סובסטאנטיווע פסקים און פרומע פירונגען. דער ספר איז געדרוקט געווארן אין תרס"ג–תרס"ד{{הערה|שם=קאווע}}. | ||
==השפעה== | ==השפעה== | ||