בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,362
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 4: | שורה 4: | ||
'''קערעסטיר'''{{הערה|אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.}} (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, '''באָדראָג־קערעסטור'''{{הערה|אפּצוטיילן פון [https://hu.wikipedia.org/wiki/Keresztúr_(egyértelműsítő_lap) פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור].}}) איז איז א דארף אין דער באָרשאָד-אַבאַוי-זעמפּלען פּראווינץ, אין צפון־מזרח אונגארן. דאס שטעטל געפינט זיך אויף די ברעגן פונעם באָדראָג טייך און איז טייל פון דעם טאקאי וויין געגנט, וועלכער איז זינט 2002 א [[UNESCO]] [[וועלט ירושה ארט]]. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. קערעסטיר גרעניצט זיך מיט [[טאקאי|טאָקאַי]], וואס איז בארימט פאר זיינע וויינען. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט [[מישקאלץ]]. | '''קערעסטיר'''{{הערה|אויך ב’ קערסטיר, ב’ קריסטהיר, קרעסטיר, קרעסטור, קערעסטער, קראַסטיהר, קערסטור, קרעסטאהר. זעט בערל כהן, ספר הפרענומעראנטן, זז' 23 און 272.}} (אונגעריש: Bodrogkeresztúr, '''באָדראָג־קערעסטור'''{{הערה|אפּצוטיילן פון [https://hu.wikipedia.org/wiki/Keresztúr_(egyértelműsítő_lap) פילע אנדערע שטעט מיט דעם נאמען קערעסטור].}}) איז איז א דארף אין דער באָרשאָד-אַבאַוי-זעמפּלען פּראווינץ, אין צפון־מזרח אונגארן. דאס שטעטל געפינט זיך אויף די ברעגן פונעם באָדראָג טייך און איז טייל פון דעם טאקאי וויין געגנט, וועלכער איז זינט 2002 א [[UNESCO]] [[וועלט ירושה ארט]]. עס זענען דא בערג ארום דעם שטעטל. קערעסטיר גרעניצט זיך מיט [[טאקאי|טאָקאַי]], וואס איז בארימט פאר זיינע וויינען. דאס שטעטל געפינט זיך 48 קילאמעטער מזרח פון דער שטאט [[מישקאלץ]]. | ||
היינט לעבן אין דעם שטעטל אונטער 850 איינוואוינער{{הערה|[https://www.ksh.hu/apps/hntr.telepules?p_lang=EN&p_id=30784 Detailed Gazetteer of Hungary], KSH code 30784}} וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן. | היינט לעבן אין דעם שטעטל אונטער 850 איינוואוינער{{הערה|[https://www.ksh.hu/apps/hntr.telepules?p_lang=EN&p_id=30784 Detailed Gazetteer of Hungary], KSH code 30784|כיוון=שמאל}} וואס זענען נישט אידן, אויסער עטליכע אידן וואס זענען נישט פון דארט און היטן אפּ די געסט הייזער ביי די שולן. | ||
==היסטאריע== | ==היסטאריע== | ||
די געגנט איז באזעצט זינט פּרעהיסטארישע צייטן. דער דארף און זיין פעסטונג זענען צום ערשטן דערמאנט געווארן אין 1239. אין דעם 16טן יארהונדערט, איז קערעסטיר דערמאנט געווארן אלס א מארק-שטעטל. דאס דארף איז צוויי מאל חרוב געווארן: איינמאל בעת דער אויפשטאנד פון [[פערענץ ראקאצי|פערענץ ראַקאָצי]] אין אנהייב פונעם 18טן יארהונדערט, און א צווייט מאל בעת דער [[לאיאש קאשוט|רעוואלוציע פון תר"ט]]. דאס שטעטל האט זיך אבער צוריקגעכאפט, בעיקר א דאנק דער וויין-קולטור, וועלכע איז מאדערניזירט געווארן דורך די אידישע איינוואוינער וועלכע זענען אנגעקומען אין 1726{{הערה|[https://footstepsofwonderrabbis.com/en/tourism/tokaj-and-its-region/bodrogkeresztur Footsteps of the wonder rabbis - Bodrogkeresztúr]}}. | די געגנט איז באזעצט זינט פּרעהיסטארישע צייטן. דער דארף און זיין פעסטונג זענען צום ערשטן דערמאנט געווארן אין 1239. אין דעם 16טן יארהונדערט, איז קערעסטיר דערמאנט געווארן אלס א מארק-שטעטל. דאס דארף איז צוויי מאל חרוב געווארן: איינמאל בעת דער אויפשטאנד פון [[פערענץ ראקאצי|פערענץ ראַקאָצי]] אין אנהייב פונעם 18טן יארהונדערט, און א צווייט מאל בעת דער [[לאיאש קאשוט|רעוואלוציע פון תר"ט]]. דאס שטעטל האט זיך אבער צוריקגעכאפט, בעיקר א דאנק דער וויין-קולטור, וועלכע איז מאדערניזירט געווארן דורך די אידישע איינוואוינער וועלכע זענען אנגעקומען אין 1726{{הערה|[https://footstepsofwonderrabbis.com/en/tourism/tokaj-and-its-region/bodrogkeresztur Footsteps of the wonder rabbis - Bodrogkeresztúr]|כיוון=שמאל}}. | ||
==די אידישע קהילה== | ==די אידישע קהילה== | ||
די ערשטע אידן, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן, האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר, אין תפ"ד, לויט א צענזוס פון 1726. זיי האבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די גוט-באזיצער. זיי האבן איבערגענומען דעם וויין-האנדל פון די גריכישע סוחרים און געהאט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן די וויין-קולטור און פּראדוקציע. | די ערשטע אידן, זיבן משפּחות וואס זענען געקומען פון פּוילן, האבן זיך באזעצט אין קערעסטיר, אין תפ"ד, לויט א צענזוס פון 1726. זיי האבן זיך באזעצט מיט דער שטיצע פון די גוט-באזיצער. זיי האבן איבערגענומען דעם וויין-האנדל פון די גריכישע סוחרים און געהאט א גרויסע ראלע אין מאדערניזירן די וויין-קולטור און פּראדוקציע. | ||
'''פּאפּולאציע:''' די אידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר האט זיך געמערט: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930. לויטן צענזוס פון 1941, דער לעצטער פאר דער שואה, האט דאס שטעטל געהאט א אידישע באפעלקערונג פון 455, וואס האט אויסגעמאכט 20.2% פון דער סך הכל באפעלקערונג פון 2,248. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Laszlo Harsanyi / Randolph Braham|Bodrogkeresztúr|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/bodrogkeresztur}}}}, און ביים שפּיץ, איז די אידישע פּאפּולאציע נאכן קריג געווען בערך 100 משפּחות{{הערה|שם=גליק|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Gluck.html Sarah Gluck]}}. | '''פּאפּולאציע:''' די אידישע באפעלקערונג אין קערעסטיר האט זיך געמערט: 58 אין 1746, 336 אין 1880, 535 אין 1930. לויטן צענזוס פון 1941, דער לעצטער פאר דער שואה, האט דאס שטעטל געהאט א אידישע באפעלקערונג פון 455, וואס האט אויסגעמאכט 20.2% פון דער סך הכל באפעלקערונג פון 2,248. נאכן חורבן, זענען צוריקגעקומען 37 איבערלעבער, וואס איז געוואקסן צו 63 ביז 1949{{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Laszlo Harsanyi / Randolph Braham|Bodrogkeresztúr|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/bodrogkeresztur}}|כיוון=שמאל}}, און ביים שפּיץ, איז די אידישע פּאפּולאציע נאכן קריג געווען בערך 100 משפּחות{{הערה|שם=גליק|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Gluck.html Sarah Gluck]|כיוון=שמאל}}. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| שורה 20: | שורה 20: | ||
|- | |- | ||
|1736 | |1736 | ||
|10{{הערה|שם=פנקס| | |10{{הערה|שם=פנקס|קומלוש, פנקס}} | ||
| | | | ||
|- | |- | ||
| שורה 64: | שורה 64: | ||
* רבי צבי הירש הכהן גלאנץ (1826–1827?){{הערה|{{היברובוקס|פנחס זעליג שווארץ|שם הגדולים מארץ הגר|67723|page=212|באנד=א|מקום הוצאה=פאקש|שנת הוצאה=תרע"ד|עמ=63}}}}, אַן אייניקל פון [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]], וועמענס השפּעה האט געמאכט די קהילה א פעסטונג פון חסידות. | * רבי צבי הירש הכהן גלאנץ (1826–1827?){{הערה|{{היברובוקס|פנחס זעליג שווארץ|שם הגדולים מארץ הגר|67723|page=212|באנד=א|מקום הוצאה=פאקש|שנת הוצאה=תרע"ד|עמ=63}}}}, אַן אייניקל פון [[רבי משה טייטלבוים (ישמח משה)|רבי משה טייטלבוים]], וועמענס השפּעה האט געמאכט די קהילה א פעסטונג פון חסידות. | ||
* ר' משה אליהו ווייבערג (1833–1837?), | * ר' משה אליהו ווייבערג (1833–1837?), | ||
* ר' מנחם גרשון מאנדל (שפעטער געטוישט זיין נאמען צו גרינוואלד; 1860–1870), וועלכער איז געקומען פון [[קעמעטשע]]. זיין קבר, מיט א נייער מצבה, געפינט זיך נידעריגער אויפן בית־עלמין בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Silberman.html Al Silberman]}}, | * ר' מנחם גרשון מאנדל (שפעטער געטוישט זיין נאמען צו גרינוואלד; 1860–1870), וועלכער איז געקומען פון [[קעמעטשע]]. זיין קבר, מיט א נייער מצבה, געפינט זיך נידעריגער אויפן בית־עלמין בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Silberman.html Al Silberman]|כיוון=שמאל}}, | ||
* ר' משה גינז־שלעזינגער (1894–1924/28), און זיין זון | * ר' משה גינז־שלעזינגער (1894–1924/28), און זיין זון | ||
* ר' חיים שלעזינגער (1924/28–1944), וואס איז אומגעקומען אין חורבן. | * ר' חיים שלעזינגער (1924/28–1944), וואס איז אומגעקומען אין חורבן. | ||
====[[רבי ישעיה שטיינער]] (ר' ישעילע)==== | ====[[רבי ישעיה שטיינער]] (ר' ישעילע)==== | ||
ר' ישעיה שטיינער (1851–1925), באקאנט אלס ר' ישעי'לע, איז געווען באקאנט אלס א וואונדער טוער רבי. ער איז געבוירן געווארן אין זבאָראָ, אונגערן אין תרי"א. נאך זיין פאטער'ס פטירה, איז ער אין עלטער פון 12 יאר געשיקט געווארן צו לערנען ביי [[רבי צבי הירש פון ליסקא]], און איז געווארן זיין משמש. נאך רבי צבי הירש'ס פטירה (תרל"ד) האט [[רבי מרדכי פון נאדווארנע]] פארגעלייגט פאר רבי ישעי'לע זיך אריבערצוציען קיין קערעסטיר. רבי ישעילע איז געווארן א בארימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 65–67. ר' ישעילע איז געווען באוואוסט פאר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. ר' ישעילע האט ארגאניזירט הילף פאר פּליטים פון גאליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. אפילו גויים האבן אים צוגעשריבן איבערנאטירליכע כוחות און האבן געזוכט זיין הילף{{הערה|שם=פנקס}}. זיין קבר (דאס אוהל) געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Bodrogkeresztur.html A little about Bodrogkeresztúr]}}. זיין קבר איז נאך אלץ א ארט פון עליה לרגל. דאס הויז איז איבערגעבויט געווארן און דינט היינט פאר רייזנדע. א סך מענטשן קומען אהין, ספּעציעל אין זיין יארצייט. נאך זיין פטירה אין תרפ"ה, האט אים נאכגעפאלגט זיין זון רבי אברהם (תרפ"ה–תרפ"ז). רבי ישעיה גראָס, אַן אייניקל פון רבי ישעי'לע און הייסט נאך אים, האט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואס איז צוריקגעקומען קיין אונגארן פון אמעריקע אין 1964. ער האט געארבעט אויף צו פארריכטן דאס אוהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואס פירן א קהילה פון קערעסטיר אין בארא פּארק, ברוקלין, נ"י. | ר' ישעיה שטיינער (1851–1925), באקאנט אלס ר' ישעי'לע, איז געווען באקאנט אלס א וואונדער טוער רבי. ער איז געבוירן געווארן אין זבאָראָ, אונגערן אין תרי"א. נאך זיין פאטער'ס פטירה, איז ער אין עלטער פון 12 יאר געשיקט געווארן צו לערנען ביי [[רבי צבי הירש פון ליסקא]], און איז געווארן זיין משמש. נאך רבי צבי הירש'ס פטירה (תרל"ד) האט [[רבי מרדכי פון נאדווארנע]] פארגעלייגט פאר רבי ישעי'לע זיך אריבערצוציען קיין קערעסטיר. רבי ישעילע איז געווארן א בארימטער חסידישער רבי. זיין הויז געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 65–67. ר' ישעילע איז געווען באוואוסט פאר זיינע חסדים און גרויסע סעודות. ר' ישעילע האט ארגאניזירט הילף פאר פּליטים פון גאליציע בעת דער ערשטער וועלט מלחמה. אפילו גויים האבן אים צוגעשריבן איבערנאטירליכע כוחות און האבן געזוכט זיין הילף{{הערה|שם=פנקס}}. זיין קבר (דאס אוהל) געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Bodrogkeresztur.html A little about Bodrogkeresztúr]|כיוון=שמאל}}. זיין קבר איז נאך אלץ א ארט פון עליה לרגל. דאס הויז איז איבערגעבויט געווארן און דינט היינט פאר רייזנדע. א סך מענטשן קומען אהין, ספּעציעל אין זיין יארצייט. נאך זיין פטירה אין תרפ"ה, האט אים נאכגעפאלגט זיין זון רבי אברהם (תרפ"ה–תרפ"ז). רבי ישעיה גראָס, אַן אייניקל פון רבי ישעי'לע און הייסט נאך אים, האט איבערגעלעבט דעם חורבן און איז געווען דער ערשטער וואס איז צוריקגעקומען קיין אונגארן פון אמעריקע אין 1964. ער האט געארבעט אויף צו פארריכטן דאס אוהל. עס זענען דאָן אייניקלעך פון ר' ישעילע וואס פירן א קהילה פון קערעסטיר אין בארא פּארק, ברוקלין, נ"י. | ||
====די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם==== | ====די מעשׂה פון ר' חיים בעל שם==== | ||
| שורה 98: | שורה 98: | ||
==נאָטירבאַרע ערטער און אטראקציעס== | ==נאָטירבאַרע ערטער און אטראקציעס== | ||
'''ר' ישעי'לע'ס הויז:''' געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 67{{הערה|https://maps.app.goo.gl/bFTWfAZgMNFGjymG6}}. עס איז איבערגעבויט געווארן און ווערט היינט גענוצט פאר רייזנדע. עס ציט א סך מענטשן יערליך, ספּעציעל אויף זיין יארצייט{{הערה|{{לינק|שרייבער=AFP|קעפל=Walking In The Footsteps Of Hungary's Revered Rabbi Steiner|זייטל=RFE/RL|דאטום=אפריל 25, 2023|אדרעס=https://www.rferl.org/a/hungary-rabbi-steiner-pilgrimage-orthodox-jews/32377072.html}}}}. עס זענען צוגעשטעלט געווארן באקוועמליכקייטן פאר טוריסטן, ווי א באדשטוב. | '''ר' ישעי'לע'ס הויז:''' געפינט זיך ביי קאָשוט אוטצא 67{{הערה|https://maps.app.goo.gl/bFTWfAZgMNFGjymG6}}. עס איז איבערגעבויט געווארן און ווערט היינט גענוצט פאר רייזנדע. עס ציט א סך מענטשן יערליך, ספּעציעל אויף זיין יארצייט{{הערה|{{לינק|שרייבער=AFP|קעפל=Walking In The Footsteps Of Hungary's Revered Rabbi Steiner|זייטל=RFE/RL|דאטום=אפריל 25, 2023|אדרעס=https://www.rferl.org/a/hungary-rabbi-steiner-pilgrimage-orthodox-jews/32377072.html}}|כיוון=שמאל}}. עס זענען צוגעשטעלט געווארן באקוועמליכקייטן פאר טוריסטן, ווי א באדשטוב. | ||
'''ר' ישעי'לע'ס קבר (דאס אוהל):''' געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. דאס אוהל איז אַן אָרט פון פּילגרימאַזש. ארום תש"ס פלעגן ארום 600–800 מענטשן מאכן די יערליכע רייזע צום יארצייט{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Grosz.html Rabbi Shaye Grosz]}}. | '''ר' ישעי'לע'ס קבר (דאס אוהל):''' געפינט זיך אויפן שפּיץ פון דערעזלע בערגל. דאס אוהל איז אַן אָרט פון פּילגרימאַזש. ארום תש"ס פלעגן ארום 600–800 מענטשן מאכן די יערליכע רייזע צום יארצייט{{הערה|[https://kehilalinks.jewishgen.org/Bodrogkeresztur/Grosz.html Rabbi Shaye Grosz]|כיוון=שמאל}}. | ||
'''אידישער בית־עלמין:''' געגרינדעט אין 1767. עס ליגן דארט רבנים ווי דער רב, ר' מנחם גרשון מאנדל. אַן אלטער קבר, מער ווי צוויי הונדערט יאר אלט, געפינט זיך דארט. פיל גלויבן אז דארט ליגט ר' חיים בעל שם. | '''אידישער בית־עלמין:''' געגרינדעט אין 1767. עס ליגן דארט רבנים ווי דער רב, ר' מנחם גרשון מאנדל. אַן אלטער קבר, מער ווי צוויי הונדערט יאר אלט, געפינט זיך דארט. פיל גלויבן אז דארט ליגט ר' חיים בעל שם. | ||
'''אנדערע דענקמעלער און אַטראַקציעס:''' דער מלחמה קרבנות מעמאָריאַל־פּאַרק, דער חורבן מעמאָריאַל טאַבלאַט און מעמאָריאַל אָרט זענען נאָענט צום הויפּט גאַס פונעם דאָרף. אן אייגנארטיגע אטראקציע איז דער אונגערישער מאטארביציקל מוזעום{{הערה|[https://footstepsofwonderrabbis.com/en/tourism/item/hungarian-motorcycle-museum-1106 Footsteps of the wonder rabbis - Hungarian Motorcycle Museum]}}. עס זענען אויך ארומיקע בערג. דאס שטעטל גרעניצט זיך מיט טאָקאי, בארימט פאר וויין. די [[שטיינברוך]] איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין און מ'גלויבט אז זי ווערט נאך גענוצט. | '''אנדערע דענקמעלער און אַטראַקציעס:''' דער מלחמה קרבנות מעמאָריאַל־פּאַרק, דער חורבן מעמאָריאַל טאַבלאַט און מעמאָריאַל אָרט זענען נאָענט צום הויפּט גאַס פונעם דאָרף. אן אייגנארטיגע אטראקציע איז דער אונגערישער מאטארביציקל מוזעום{{הערה|[https://footstepsofwonderrabbis.com/en/tourism/item/hungarian-motorcycle-museum-1106 Footsteps of the wonder rabbis - Hungarian Motorcycle Museum]|כיוון=שמאל}}. עס זענען אויך ארומיקע בערג. דאס שטעטל גרעניצט זיך מיט טאָקאי, בארימט פאר וויין. די [[שטיינברוך]] איז נאך אלץ זעבאר פונעם בית־עלמין און מ'גלויבט אז זי ווערט נאך גענוצט. | ||
==נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)== | ==נאָטירבאַרע מענטשן (אויסער די רבנים)== | ||
| שורה 112: | שורה 112: | ||
==ביבליאגראפיע== | ==ביבליאגראפיע== | ||
*יהודה קומלוש, [https://books.google.co.il/books?id=M60JAQAAIAAJ&lpg&hl=iw&pg=PA221#v=onepage&q=Uszka&f=false בודרוגקרסטור] אין פנקס הקהילות הונגריה, עמ' 221–223 | |||
*ר' ישעיה גראס, '''פון קערעסטיר ביז אמעריקא''', תשס"א – אן אויטאביאגראפיע | *ר' ישעיה גראס, '''פון קערעסטיר ביז אמעריקא''', תשס"א – אן אויטאביאגראפיע | ||