בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,358
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "יידן" ב־"אידן"
ק (החלפת טקסט – "דערלויב" ב־"ערלויב") |
ק (החלפת טקסט – "יידן" ב־"אידן") |
||
| (11 מיטלסטע ווערסיעס פון 4 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע||ענגליש = federal state, capital and largest city of Germany|העב=בירת גרמניה|דייטש=Hauptstadt und Land der Bundesrepublik Deutschland|}} | |||
{{יישוב | {{יישוב | ||
|סארט יישוב = שטאָט | |סארט יישוב = שטאָט | ||
| שורה 13: | שורה 14: | ||
|באפעלקערונג יאר= 2010 | |באפעלקערונג יאר= 2010 | ||
}} | }} | ||
'''בערלין''' ({{שפראך-de|Berlin}}) איז די הויפּטשטאָט פון [[דייטשלאַנד]]. מיט א [[באפעלקערונג]] פון 3,574,830 (סוף 2016), איז ער די גרעסטע שטאט אין דייטשלאנד און די צווייטע [[גרעסטע שטעט אינעם | '''בערלין''' ({{שפראך-de|Berlin}}) איז די הויפּטשטאָט פון [[דייטשלאַנד]]. מיט א [[באפעלקערונג]] פון 3,574,830 (סוף 2016), איז ער די גרעסטע שטאט אין דייטשלאנד און די צווייטע [[גרעסטע שטעט אינעם אייראפעאישן פארבאנד|מערסטע באפעלקערסטע שטאט]] אין דעם [[אייראפעאישן פארבאנד]]. ער געפינט זיך אין צפון־מזרח פון דייטשלאנד. אין בערלין פליסן די טייכן [[שפרעע]] און [[כאפעל]]. | ||
בערלין ווערט דערמאנט צום ערשטן מאל אינעם 13טן יארהונדערט. ער איז געווען די הויפטשטאט פון [[פרייסן]] (1701–1918), די [[דייטשע אימפעריע]] (1871–1918), די [[וויימאר רעפובליק]] (1919–1933) און דאס [[דריטע רייך]] (1933–1945).<ref>{{cite web|url=http://www.fordham.edu/halsall/mod/germanunification.html|title=Documents of German Unification, 1848–1871 | בערלין ווערט דערמאנט צום ערשטן מאל אינעם 13טן יארהונדערט. ער איז געווען די הויפטשטאט פון [[פרייסן]] (1701–1918), די [[דייטשע אימפעריע]] (1871–1918), די [[וויימאר רעפובליק]] (1919–1933) און דאס [[דריטע רייך]] (1933–1945).<ref>{{cite web|url=http://www.fordham.edu/halsall/mod/germanunification.html|title=Documents of German Unification, 1848–1871 | ||
| שורה 36: | שורה 37: | ||
אין 1933 האבן געוואוינט אין בערלין 160,000 אידן, א דריטל פון אלע אידן אין גאנץ דייטשלאנד. נאכדעם וואס די [[נאציזם|נאצי פארטיי]] האט געכאפט די הערשאפט אין דייטשלאנד, האבן אידן אנגעהויבן עמיגרירן ביז אין 1939 זענען געבליבן אין בערלין נאר 80,000 אידן. נאך [[קריסטאל נאכט]] אין 1938 האט מען ארעסטירט טויזנטער אידן און מ'האט זיי געשיקט אינעם [[זאקסנהויזן]] [[קאצעט]], נישט ווייט פון דער שטאט. פון אנהייב 1943 האט מען דעפארטירט די אידן אין [[אוישוויץ]] און אין אנדערע [[טויט לאגער]]ן. צווישן 1943-1945 און ביים קאמף פון בערלין האבן אליאירטע פלי־קראפטן פארטיליקט גרויסע טיילן פון בערלין. 125,000 בירגער זענען געהרג'עט געווארן. | אין 1933 האבן געוואוינט אין בערלין 160,000 אידן, א דריטל פון אלע אידן אין גאנץ דייטשלאנד. נאכדעם וואס די [[נאציזם|נאצי פארטיי]] האט געכאפט די הערשאפט אין דייטשלאנד, האבן אידן אנגעהויבן עמיגרירן ביז אין 1939 זענען געבליבן אין בערלין נאר 80,000 אידן. נאך [[קריסטאל נאכט]] אין 1938 האט מען ארעסטירט טויזנטער אידן און מ'האט זיי געשיקט אינעם [[זאקסנהויזן]] [[קאצעט]], נישט ווייט פון דער שטאט. פון אנהייב 1943 האט מען דעפארטירט די אידן אין [[אוישוויץ]] און אין אנדערע [[טויט לאגער]]ן. צווישן 1943-1945 און ביים קאמף פון בערלין האבן אליאירטע פלי־קראפטן פארטיליקט גרויסע טיילן פון בערלין. 125,000 בירגער זענען געהרג'עט געווארן. | ||
ווען די [[צווייטע וועלט-מלחמה]] האט | ווען די [[צווייטע וועלט-מלחמה]] האט געענדיגט מאי 1945 זענען געקומען קיין בערלין טויזנטער פליטים פון מזרח־אייראפע. די אליאירטע קראפטן האבן צעטיילט בערלין אין פיר סעקטארן. שפעטער האבן די מערבדיקע קראפטן (פאראייניגט שטאטן, פראנקרייך און דאס פאראייניגטע קעניגרייך) פאראייניגט זייער סעקטארן צו שפאן [[מערב בערלין]]. דער סאוועטער סעקטאר איז געווארן [[מזרח בערלין]]. מערב בערלין איז געווען אינגאנצן ארומגענומען מיט דער סאוועטער זאנע פון דייטשלאנד. אין 1961 האט די קאמוניסטישע רעגירונג פון [[מזרח דייטשלאנד]] געבוייט דעם [[בערלינער וואנט]] צווישן מזרח און מערב בערלין. | ||
== געאגראפיע == | == געאגראפיע == | ||
| שורה 42: | שורה 43: | ||
[[File:Visit-suomi-2009-05-by-RalfR-014.jpg|thumb|Aerial view over Berlin Mitte]] | [[File:Visit-suomi-2009-05-by-RalfR-014.jpg|thumb|Aerial view over Berlin Mitte]] | ||
בערלין געפינט זיך אין צפון־מזרח [[דייטשלאנד]], אין א זומפישער גענגנט מיט גאנץ פלאכער [[טאפאגראפיע]], טייל פונעם ריזיקן [[גרויס- | בערלין געפינט זיך אין צפון־מזרח [[דייטשלאנד]], אין א זומפישער גענגנט מיט גאנץ פלאכער [[טאפאגראפיע]], טייל פונעם ריזיקן [[גרויס-אייראפעאישער פלוין|גרויס-אייראפעאישן פלוין]] וואס דערגרייכט פון צפון [[פראנקרייך]] ביז מערב [[רוסלאנד]]. דער טייך [[שפריי]] (400 ק"מ אין לענג) פליסט אדורך בערלין; אין דעם שפאנדוי באצירק אין מערב בערלין פליסט דער שפריי אריין אין טייך [[האוול]], וואס פליסט פון דרום קיין צפון אדורך מערב בערלין. דער פארלויף פונעם האוול איז מער א קייט פון אזערעס, די גרעסטע פון זיי דער טעגעלער ים און דער [[גרויסער וואנזע]]. אויך איז פאראן א סעריע אזערעס וואס געבן וואסער אריין אינעם אייבער־שפריי, וואס פליסט דורך דער גרויסער מיגלזע אין מזרח בערלין.<ref>{{cite web|url=http://maps.google.com/maps?ll=52.5333,13.38000&spn=0.060339,0.085316&t=k&hl=en|title=Satellite Image Berlin|publisher=[[גוגל מאפעס]] | ||
|accessdate={{ר}}18טן אויגוסט 2008}}</ref> | |accessdate={{ר}}18טן אויגוסט 2008}}</ref> | ||
| שורה 83: | שורה 84: | ||
457,806 (13.5%) פון דער באפעלקערונג זענען אויסלענדער מיט בירגערשאפט פון 185 לענדער. צווישן זיי 250,000 פון [[טערקיי]] (די גרעסטע טערקישע געמיינדע אין דער וועלט אינדרויסן פון טערקיי) און עטליכע 36,000 פון שכנישן [[פוילן]]. אין דער שטאט וואוינען אויך פיל ישראלישע (בערך 50,000), אויך שפאנישע, קארעאר, וויעטנאמעזער און נאך. | 457,806 (13.5%) פון דער באפעלקערונג זענען אויסלענדער מיט בירגערשאפט פון 185 לענדער. צווישן זיי 250,000 פון [[טערקיי]] (די גרעסטע טערקישע געמיינדע אין דער וועלט אינדרויסן פון טערקיי) און עטליכע 36,000 פון שכנישן [[פוילן]]. אין דער שטאט וואוינען אויך פיל ישראלישע (בערך 50,000), אויך שפאנישע, קארעאר, וויעטנאמעזער און נאך. | ||
60% פון די איינוואוינער האבן נישט קיין רעליגיע, 19.4% זענען פראטעסטאנטישע קריסטן, 9.4% [[קאטאליציזם|קאטאליקן]], 2.7% אנדערע קריסטן און 8.8% [[מוסולמענער]]. ווייניגער ווי 0.3% פון די איינוואוינער פון בערלין זענען איינגשריבן ווי | 60% פון די איינוואוינער האבן נישט קיין רעליגיע, 19.4% זענען פראטעסטאנטישע קריסטן, 9.4% [[קאטאליציזם|קאטאליקן]], 2.7% אנדערע קריסטן און 8.8% [[מוסולמענער]]. ווייניגער ווי 0.3% פון די איינוואוינער פון בערלין זענען איינגשריבן ווי אידן. | ||
די הויפט פרעמדער שפראכן וואס מ'רעדט אין בערלין אחוץ דער אפיציעלער שפראך [[דייטש]] זענען [[טערקיש]], [[ענגליש]], [[אראביש]], [[רוסיש]] און [[פויליש]]. | די הויפט פרעמדער שפראכן וואס מ'רעדט אין בערלין אחוץ דער אפיציעלער שפראך [[דייטש]] זענען [[טערקיש]], [[ענגליש]], [[אראביש]], [[רוסיש]] און [[פויליש]]. | ||
| שורה 90: | שורה 91: | ||
אידן ווערן דערמאנט אין דער שטאט בערלין צומערשטן מאל אין [[1295]]. זיי האבן געוואוינט אין דער בערלינער [[יידנגאס]]. אין [[1348]], אין דער צייט פונעם [[שווארצער טויט|שווארצן טויט]] זענען פארגעקומען פאגראמען, און די אידן וואס זענען איבערגעבליבן האט מען פארטריבן. די געמיינדע איז באנייט געווארן אין [[1354]]. אין יאר [[1446]] האט מען פארטריבן די אידן פון גאנץ בראנדנבורג, אבער נאך א יאר האט מען זיי געלאזט צוריקקומען. אין [[1510]] איז פארגעקומען אין דער שטאט א [[בלוט-בילבול]]: מען האט געהרג'עט פופציג אידן און די אנדערע האט מען פארטריבן. אין [[1539]] האט מען אנולירט דעם באפעל, און דער פרינץ [[יאאכים דער צווייטער פון בראנדנבורג]] האט באשטימט דעם [[הויף-ייד]] לעאפאלד פון [[פראג]] צו פארוואלטן די מינצעריי. ווען דער איז געשטארבן האט מען באשולדיגט לעאפאלד אז ער האט אים פאר'סמ'ט און מען האט אים הינגעריכטעט. אין [[1573]] האט מען באנייט דעם פארטרייבנונגס באפעל, דאס מאל "אויף אייביג". | אידן ווערן דערמאנט אין דער שטאט בערלין צומערשטן מאל אין [[1295]]. זיי האבן געוואוינט אין דער בערלינער [[יידנגאס]]. אין [[1348]], אין דער צייט פונעם [[שווארצער טויט|שווארצן טויט]] זענען פארגעקומען פאגראמען, און די אידן וואס זענען איבערגעבליבן האט מען פארטריבן. די געמיינדע איז באנייט געווארן אין [[1354]]. אין יאר [[1446]] האט מען פארטריבן די אידן פון גאנץ בראנדנבורג, אבער נאך א יאר האט מען זיי געלאזט צוריקקומען. אין [[1510]] איז פארגעקומען אין דער שטאט א [[בלוט-בילבול]]: מען האט געהרג'עט פופציג אידן און די אנדערע האט מען פארטריבן. אין [[1539]] האט מען אנולירט דעם באפעל, און דער פרינץ [[יאאכים דער צווייטער פון בראנדנבורג]] האט באשטימט דעם [[הויף-ייד]] לעאפאלד פון [[פראג]] צו פארוואלטן די מינצעריי. ווען דער איז געשטארבן האט מען באשולדיגט לעאפאלד אז ער האט אים פאר'סמ'ט און מען האט אים הינגעריכטעט. אין [[1573]] האט מען באנייט דעם פארטרייבנונגס באפעל, דאס מאל "אויף אייביג". | ||
אום [[21סטן | אום [[21סטן מאי]] [[1671]] האט [[פרידריך ווילהעלם דער ערשטער]], דער עלעקטאר־פרינץ פון בראנדנבורג, ערלויבט 50 פארמעגליכע אידישע משפחות, וואס האבן געוואנדערט נאך דער פארטרייבונג פון [[ווין]] א יאר פריער, זיך צו באזעצן אין דער שטאט. אין [[1672]] האט מען געהייליגט דעם [[אלטער בערלינער בית החיים|אלטן בערלינער בית החיים]], און אין [[1714]] האט מען געווידמעט א קבועדיקע שול אין היידערייטער געסל. מען האט געלייגט אויף דער געמיינדע שווערע שטייערן און פילע באגרעניצונגען. אין 1700 האט די יידישע געמיינדער געציילט בערך 1,000 מענטשן. ווערנט דעם יארהונדערט זענען עטליכע פון די פירער פון דער געמיינדע געווארן רייך און נאנט צו דער הערשאפט, פאראויס פון זיי [[דניאל איציג]]. | ||
אין [[1778]] האט [[דוד פרידלענדער]] געעפנט די יידישע-פריישולע (דייטש: Jüdische Freyschule), וואס איז געווען דער ערשטער חינוך אנשטאלט ביי [[אשכנזים|אשכנזישן אידנטום]] וואו מען האט געלערנט אויך סעקולערע פאכן. אין [[1812]] האט מען געגעבן [[עמאנציפאציע]] צו אלע אידן אין פרייסן. דאס האט געברענגט א כוואליע פון אסימילאציע ביי די דייטשע אידן, וואס האט ארויסגעברענגט א שטארקן ייאוש ביי מחנכים ווי [[יום-טוב ליפמאן צינץ]]. אין די 1930ער יארן האבן זיך געשמד'ט אין בערלין עטליכע פופציג מענטשן א יאר. | אין [[1778]] האט [[דוד פרידלענדער]] געעפנט די יידישע-פריישולע (דייטש: Jüdische Freyschule), וואס איז געווען דער ערשטער חינוך אנשטאלט ביי [[אשכנזים|אשכנזישן אידנטום]] וואו מען האט געלערנט אויך סעקולערע פאכן. אין [[1812]] האט מען געגעבן [[עמאנציפאציע]] צו אלע אידן אין פרייסן. דאס האט געברענגט א כוואליע פון אסימילאציע ביי די דייטשע אידן, וואס האט ארויסגעברענגט א שטארקן ייאוש ביי מחנכים ווי [[יום-טוב ליפמאן צינץ]]. אין די 1930ער יארן האבן זיך געשמד'ט אין בערלין עטליכע פופציג מענטשן א יאר. | ||
איינע פון די ערליכע רבנים אין בערלין, איז געווען | איינע פון די ערליכע רבנים אין בערלין, איז געווען [[רבי עזריאל הילדעסהיימער]] זצ"ל, וואס ליגט אינעם יידישער בית החיים אין בערלין. | ||
== רעפערענצן == | == רעפערענצן == | ||
{{רעפליסטע}} | {{רעפליסטע}} | ||
| שורה 128: | שורה 103: | ||
{{דייטשע לענדער}} | {{דייטשע לענדער}} | ||
{{הויפטשטעט פונעם | {{הויפטשטעט פונעם אייראפעאישן פארבאנד}} | ||
[[קאַטעגאָריע:בערלין|*]] | [[קאַטעגאָריע:בערלין|*]] | ||
| שורה 136: | שורה 111: | ||
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | [[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | ||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | {{קרד/ויקי/יידיש}} | ||
[[he:ברלין]] | |||