המכלול

אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "דרעפט:לאנד-ראבינער"

דרעפט שמועס

דרעפט:לאנד-ראבינער (זעט מקור)

רעוויזיע פון 05:38, 30 מערץ 2025

1,231 בייטן צוגעלייגט ,  פֿאַר 8 חדשים
קיין רעדאגירונג באמערקונג
וויזועלוויקיטעקסט
אין תקציר עריכה
אין תקציר עריכה
שורה 1: שורה 1:
'''לאַנד-ראַבינער''' (אויך באַקאַנט ווי לאַנדעס-ראַבּינער אָדער אָבערלאַנדעס-ראַבינער; דייטש: Landesrabbiner; העברעאיש: רב המדינה) איז געווען אַ רבנישער אמט וואָס איז אמאל געווען איינגעפירט אין צענטראל־אייראפּע, באזונדערס אין דייטשלאנד און עסטרייך.
[[טעקע:Wiener Judenmeister Lesir .jpg|קליין|שילדערונג פון דעם ווינער יודענמייסטער לעזיר אינעם 'יודענבוך פון שעפסטראסע (1389–1420)']]
[[טעקע:Ṭiḳṭin, Avraham (52550).jpg|קליין|[[רבי אברהם טיקטין]] (תקכ"ד-תק"פ), "לאנדעס-אויבער-ראבינער אין [[ברעסלוי]]".]]
<!-- [[טעקע:Jüdischer Friedhof Deutz (Köln), Grabmale der Landrabbiner.jpg|קליין|דויץ ([[קעלן]]), בית החיים מיט מצבות פון לאנד-רבנים]] -->
[[טעקע:Perez Sabel Egers.JPG|קליין|מצבה פון רבי פרץ זאבל איגר, רב פון בראונשווייגער פירשטנטום]]
'''לאַנד-ראַבינער''' (אויך באקאנט אלס לאַנדעס-ראַבינער אדער אויבער-לאַנדעס-ראַבינער; דייטש: Landesrabbiner; העברעאיש: '''רב המדינה''') איז געווען א רבנישער אמט וואס איז אמאל געווען איינגעפירט אין צענטראל־אייראפּע, באזונדערס אין דייטשלאנד און עסטרייך.


דער אמט פון לאנדעס-ראבינער האט נישט געהאט קיין גייסטליכן באדייטונג ביזן 18טן יארהונדערט, ווען די פארשידענע רעגירונגען האבן אנגעהויבן באטראכטן עס אלס זייער פליכט צו זארגן פאר דעם גייסטיגן וואוילזיין פון די אידן. אזא גייסטליכן אויטאריטעט האט זיך, צוליב דער שטרענג קהל'ישער קאנסטיטוציע פון די קהילות, קיינמאל נישט איינגעווארצלט צווישן די אידן{{הערה|זעט אבער וועגן דעם הויפּט־ראבינאט פון מעהרן נאך דעם טויט פון [[רבי מרדכי בנעט]], רבי משה סופר, שאלות ותשובות, אורח חיים, סימן י"ג}}.
דער אמט פון לאנדעס-ראבינער האט נישט געהאט קיין גייסטליכן באדייטונג ביזן 18טן יארהונדערט, ווען די פארשידענע רעגירונגען האבן אנגעהויבן באטראכטן עס אלס זייער פליכט צו זארגן פאר דעם גייסטיגן וואוילזיין פון די אידן. אזא גייסטליכן אויטאריטעט האט זיך, צוליב דער שטרענג קהל'ישער קאנסטיטוציע פון די קהילות, קיינמאל נישט איינגעווארצלט צווישן די אידן{{הערה|זעט אבער וועגן דעם הויפּט־ראבינאט פון מעהרן נאך דעם פטירה פון [[רבי מרדכי בנעט]], [[רבי משה סופר]], [[שית:Responsa_Chatam_Sofer%2C_Orach_Chayim.13|שו"ת חתם סופר, אורח חיים, סי' יג]]}}.


==היסטאריע==
דער אמט פון לאנד-ראבינער האט זיך אָנגעהויבן אין דער צווייטער העלפט פונעם 14טן יארהונדערט ווען רעגיאָנאַלע הערשער האבן באשטימט א "יודענמייסטער" (Judenmeister), שפּעטער גערופן לאנדעס־ראבינער, צו פארלייכטערן די איינזאמלונג פון שטייערן. דער אמט איז געווען א רעזולטאט פון דער לעגאלער לאגע פון די אידן אין מיטל־אלטער, ווען די אידישע קהילות האבן פארמירט אַן איינהייט פאר שטייער־צוועקן. וויבאלד די קהילה האט געמוזט צאלן געוויסע שטייערן פאר דער רעגירונג, האט די רעגירונג געמוזט באשטימען איינעם וואס זאל זיין פאראנטווארטליך פאר די צייטליכע איינזאמלונג, און וועלכער האט דעריבער געמוזט זיין באפולמעכטיגט מיט א געוויסער מאכט.
דער אמט פון לאנד-ראבינער האט זיך אָנגעהויבן אין דער צווייטער העלפט פונעם 14טן יארהונדערט ווען רעגיאָנאַלע הערשער האבן באשטימט א "יודענמייסטער" (Judenmeister), שפּעטער גערופן לאנדעס־ראבינער, צו פארלייכטערן די איינזאמלונג פון שטייערן. דער אמט איז געווען א רעזולטאט פון דער לעגאלער לאגע פון די אידן אין מיטל־אלטער, ווען די אידישע קהילות האבן פארמירט אַן איינהייט פאר שטייער־צוועקן. וויבאלד די קהילה האט געמוזט צאלן געוויסע שטייערן פאר דער רעגירונג, האט די רעגירונג געמוזט באשטימען איינעם וואס זאל זיין פאראנטווארטליך פאר די צייטליכע איינזאמלונג, און וועלכער האט דעריבער געמוזט זיין באפולמעכטיגט מיט א געוויסער מאכט.


שורה 22: שורה 27:
אין יאָר 1752 האָט זיך ר' מאיר מרגליות באַמיט צו ווערן לאַנדעס־ראַבינער פון רייסן און האָט קאָנקורירט מיטן באַקאַנטן רב ר' חיים ראַפּאַפּאָרט, וועלכער האָט זיך אויך באַמיט צו באַקומען אָט־דעם בכבודיקן פּאָסטן. ענדלעך האָבן די פרנסים באַשלאָסן צו טיילן דעם פּאָסטן צווישן צוויי רבנים, און געבן דעם רב מרגליות דעם טיטל "סובאַלטערנוס ראַבינוס" (וויצע־ראַבינער) ", כאָטש מען האָט אייגענטלעך נישט געטאָרט טיילן אָט־דעם פּאָסטן אָן אַ דערלויבעניש פון וואָיעוואָדאַ. דאָס באַווייַזט ווי הויך זיי האָבן געשאַצט די פערזענלעכקייט פון הרב מרגליות און ווי שווער עס איז זיי געווען זיך צו אַנטשיידן פאַר איינעם פון די צוויי רבנים. ר' מאיר'ס ברודער, ר' יצחק־בער, וועלכער איז געוויילט געוואָרן אַלס רב אין יאַזלאָוויץ און אין זאַלישטשיק נאָך זיין פאָטערס טויט, איז אויך געווען לאַנדעס־ראַבינער פון פּאָדאָליע און האָט זיך באַטייליקט אין וויכוח מיט די פראַנקיסטן אין קאַמעניץ פּאָדאָלסקי צוזאַמען מיטן פרנס לייב בן דניאל, און האָט זיך אויך באַטייליקט אין יוִכוח אין לעמבערג אין יאָר 1759. ר' יצחק בער מרגליות איז געווען דער לעצטער נאמן פון וועד־המדינה (לאַנדעס־קאָמיטעט) פון פּאָדאָליע און האָט אין יאָר 1763, צוזאַמען מיטן פרנס לייב בן דניאל, געחתמעט דעם פּראָטאָקאָל וועגן ליקווידירן די חובות פון קאָמיטעט.
אין יאָר 1752 האָט זיך ר' מאיר מרגליות באַמיט צו ווערן לאַנדעס־ראַבינער פון רייסן און האָט קאָנקורירט מיטן באַקאַנטן רב ר' חיים ראַפּאַפּאָרט, וועלכער האָט זיך אויך באַמיט צו באַקומען אָט־דעם בכבודיקן פּאָסטן. ענדלעך האָבן די פרנסים באַשלאָסן צו טיילן דעם פּאָסטן צווישן צוויי רבנים, און געבן דעם רב מרגליות דעם טיטל "סובאַלטערנוס ראַבינוס" (וויצע־ראַבינער) ", כאָטש מען האָט אייגענטלעך נישט געטאָרט טיילן אָט־דעם פּאָסטן אָן אַ דערלויבעניש פון וואָיעוואָדאַ. דאָס באַווייַזט ווי הויך זיי האָבן געשאַצט די פערזענלעכקייט פון הרב מרגליות און ווי שווער עס איז זיי געווען זיך צו אַנטשיידן פאַר איינעם פון די צוויי רבנים. ר' מאיר'ס ברודער, ר' יצחק־בער, וועלכער איז געוויילט געוואָרן אַלס רב אין יאַזלאָוויץ און אין זאַלישטשיק נאָך זיין פאָטערס טויט, איז אויך געווען לאַנדעס־ראַבינער פון פּאָדאָליע און האָט זיך באַטייליקט אין וויכוח מיט די פראַנקיסטן אין קאַמעניץ פּאָדאָלסקי צוזאַמען מיטן פרנס לייב בן דניאל, און האָט זיך אויך באַטייליקט אין יוִכוח אין לעמבערג אין יאָר 1759. ר' יצחק בער מרגליות איז געווען דער לעצטער נאמן פון וועד־המדינה (לאַנדעס־קאָמיטעט) פון פּאָדאָליע און האָט אין יאָר 1763, צוזאַמען מיטן פרנס לייב בן דניאל, געחתמעט דעם פּראָטאָקאָל וועגן ליקווידירן די חובות פון קאָמיטעט.


==אַלס גייסטיקע פירער==
==אלס גייסטישע פירער==
אין לויף פונעם 18טן יאָרהונדערט האָבן פאַרשידענע רעגירונגען פרובירט צו באַאיינפלוסן דעם אינערלעכן צושטאַנד פון די אידישע קהילות, און האָבן דערפאַר געזעצגעבערט וועגן זייערע קהילשע קאָנסטיטוציעס. טיפיש אין דעם רעספּעקט איז מאַריאַ טערעזיאַ, וואָס אין איר "גענעראל־פּאָליציי־פּראָצעס און קאָמערציאַל־אָרדענונג פאַר דער אידנשאַפט" פון מעהרן (29סטן דעצעמבער, 1753) באַשרייַבט אין דעטאַל די פליכטן פון דעם לאַנדעסראַבינער; למשל, אַז ער זאָל באַשטימען דעם מסכת וואָס אַלע אַנדערע רבנים זאָלן אָננעמען פאַר אינסטרוקציע; באַלוינען דעם טיטל "דאָפּלטער רב" ("מורנו "); זען אַז אַלע שטייערן זענען פינקטלעך באַצאָלט; און אָרדענען די קאָמפּליצירטע וואַלן פון אַ נייעם באַאַמטן. אַנדערע פּראָווינצן האָבן געזאָלט האָבן אַ לאַנדעסראַבינער. טאַקע, די קייסערין האָט באַשטימט אַן איינעם פאַר גאליציע, אָבער ער האָט נישט געהאַט קיין נאכפאלגער. אין דייטשלאַנד איז עס געווען בפרט אין די קליינע שטאַטן, וואו די רעגירונגען האָבן געפירט אַלע ענינים, וואָס די אינסטיטוציע איז געגרינדעט געוואָרן. העסע־קאַסעל האָט געהאַט אַ "לאַנדעסראַבינאַט", וואָס איז געווען אַ קאָמיטעט באַשטאַנען אויף דעם זעלבן יסוד ווי דער פּראָטעסטאַנטישער קאָנסיסטאָריום, אָבער מיט אַ לאַנדעסראַבינער אַלס פאָרזיצער. זיין גרינדונג איז באַשטימט געוואָרן אין 1823. האַנאָווער האָט געמאַכט ענלעכע בעסטעמונגען אין דעם געזעץ פון 1844 וועגן אידישע ענינים. ביז 1938 האָט זי געהאַט 4 לאַנדראַבינערס, אין האַנאָווער (לאַנד ראַבינאַט פון האַנאָווער [de], געגרינדעט 1687), הילדסהיים (געגרינדעט 1842), שטאַדע (לאַנד ראַבינאַט פון שטאַדע [nds], געגרינדעט 1842; זינט 1860 געדינט פּער פּראָ דורך די לאַנד ראַבינערס פון האַנאָווער און עמדן אַלטערנאַטיוו) און עמדן (געגרינדעט 1827). באַזונדער טיפישע באַדינגונגען האָבן עקזיסטירט אין גרויסהערצאָגטום מעקלענבורג־שווערין, וואו די רעגירונג האָט געגרינדעט די אינסטיטוציע פון לאַנדעסראַבינער דעם 14טן מאי 1839, פאָרזעצנדיק דעם 1764־געגרינדעטן הויפּט־ראַבינאַט פאַרן הערצאָגטום מעקלענבורג־שווערין. דאָ האָבן די רבנים (שמואל האָלדהיים און דוד איינהאָרן) ערשט געדארפט איינפירן ראַדיקאַלע רעפאָרמען, אָבער נאָך דער רעוואָלוציע פון 1848, ווען די פּאָליטיק פון דער רעגירונג איז געוואָרן רעאַקציאָנער, איז דער 1853־ניי־אויסגעקליבענער רב ברוך יצחק ליפּשיץ [de] באשטימט געווען צו פאַרשטאַרקן "היסטאָרישן אידנטום". אין זאקסע־וויימאר האָט די רעגירונג גענוצט דעם לאַנדעסראַבינער צו דורכפירן דעם געזעץ פון 20סטן יוני 1823, וואָס האָט באַפוילן אַז די תפילות זאָלן געהאַלטן ווערן אין דייטש (זען העס, מענדל). אין זאקסע־מיינינגען איז דער לאַנדעסראַבינאַט אָרגאַניזירט געוואָרן דורך דעם געזעץ פון 5טן יאַנואַר 1811. דאָ ווי אומעטום אין די קליינע דייטשע שטאַטן איז דער ציל פון דער אינסטיטוציע געווען צו הייבן דעם מאָראַלישן און אינטעלעקטועלן סטאַטוס פון די אידן.
אין לויף פונעם 18טן יאָרהונדערט האבן פארשידענע רעגירונגען פרובירט צו באאיינפלוסן דעם אינערליכן צושטאנד פון די אידישע קהילות, און האבן דערפאר געזעצ-געגעבן וועגן זייערע קהל'שע קאנסטיטוציעס. טיפיש אין דעם רעספּעקט איז [[מאריא טערעסא|מאַריאַ טערעזיאַ]], וואס אין איר "גענעראל־פּאליציי־פּראָצעס און קאָמערציאַל־אָרדענונג פאַר דער יודענשאַפט" פון מעהרן (29סטן דעצעמבער, 1753) שרייבט פּינקטליך פאָר די פליכטן פון דעם לאנד-ראבינער; למשל, אז ער זאל באשטימען דעם מסכת וואס אלע אנדערע רבנים זאלן אננעמען פאר אינסטרוקציע{{הבהרה}}; באלוינען דעם טיטל "דאָפּלטער רעב" ("מורינו"); זען אז אלע שטייערן ווערן צייטליך באצאלט; און אָרדענען די קאמפּליצירטע וואַלן פון א נייעם באאמטן{{הערה|Willibald Müller, "Beiträge zur Geschichte der Mähr. Judenschaft," pp. 86-99, Olmütz, 1903}}. אנדערע פּראווינצן האבן געזאלט האבן א לאנד-ראבינער. די קייסערין האט טאקע באשטימט איינעם פאר גאליציע, אבער ער האט נישט געהאט קיין נאכפאלגער{{הערה|[[שלמה באבער]], [https://www.google.com/books/edition/אנשי_שם/NwY_AAAAYAAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PR19&printsec=frontcover '''אנשי שם''', זז' XIX א.וו.], קראקע, תרנ"ה}}. אין דייטשלאנד איז די אינסטיטוציע בעיקר געגרינדעט געווארן אין די קליינע שטאַטן, וואו די רעגירונגען האבן געפירט אלע אנגעלעגנהייטן. העסע־קאַסעל האט געהאט א "לאַנדעס-ראַבינאַט", וואס איז געווען א קאמיטעט באשטאנען אויף דעם זעלבן יסוד ווי דער פּראָטעסטאַנטישער קאָנסיסטאָריום, אבער מיט א לאנדעס-ראבינער אלס פאָרזיצער. איר גרינדונג איז באשטימט געווארן אין 1823. [[האנאווער]] האט געמאכט ענליכע פּראוויזיעס אינעם געזעץ פון 1844 וועגן אידישע אנגעלעגנהייטן. ביז 1938 האט זי געהאט 4 לאַנד-ראבינערס, אין האנאווער (געגרינדעט 1687), הילדעסהיים (געגרינדעט 1842), שטאַדע (געגרינדעט 1842; זינט 1860 געדינט פּער פּראָ דורך די לאנד-ראבינערס פון האנאווער און [[עמדין]] אלטערנאטיוו) און עמדין (געגרינדעט 1827). ספּעציעל טיפּישע באדינגונגען האבן עקזיסטירט אין גרויס-הערצאָגטום מעקלענבורג־שווערין, וואו די רעגירונג האט געגרינדעט די אינסטיטוציע פון לאַנדעס-ראַבינער דעם 14טן מאי 1839, פאָרזעצנדיק דעם 1764־געגרינדעטן הויפּט־ראַבינאַט פאַרן הערצאָגטום מעקלענבורג־שווערין. דארט האבן די רבנים (שמואל האָלדהיים און דוד איינהארן) ערשט געדארפט איינפירן ראדיקאלע רעפארמען, אבער נאך דער רעוואלוציע פון 1848, ווען די פּאליטיק פון דער רעגירונג איז געווארן רעאַקציאָנער, איז דער 1853־ניי־אויסגעקליבענער רב ברוך יצחק ליפּשיץ באשטימט געווען צו פארשטארקן "היסטאָרישן אידנטום"{{הערה|Donath, "Gesch. der Juden in Mecklenburg," pp. 221 et seq., Leipsic, 1874}}{{הערה|[[שמעון דובנאוו]], '''[https://www.yiddishbookcenter.org/collections/yiddish-books/spb-nybc206964/dubnow-simon-velt-geshikhte-fun-yidishn-folk-fun-di-eltste-tsaytn-biz-tsu-der-vol-7?book-page=280&book-mode=1up וועלט-געשיכטע פון יידישן פאלק]''' 7, ז' 280.}}. אין זאקסע־וויימאר האָט די רעגירונג גענוצט דעם לאַנדעסראַבינער צו דורכפירן דעם געזעץ פון 20סטן יוני 1823, וואָס האָט באַפוילן אַז די תפילות זאָלן געהאַלטן ווערן אין דייטש (זען העס, מענדל). אין זאקסע־מיינינגען איז דער לאַנדעסראַבינאַט אָרגאַניזירט געוואָרן דורך דעם געזעץ פון 5טן יאַנואַר 1811. דאָ ווי אומעטום אין די קליינע דייטשע שטאַטן איז דער ציל פון דער אינסטיטוציע געווען צו הייבן דעם מאָראַלישן און אינטעלעקטועלן סטאַטוס פון די אידן.


אין אַנדערע דייטשע לענדער איז פאָרגעקומען דערזעלבּער פּראָצעס פון שפּאַלטן זיך אין די קהלות. יענע צייט האָבן זיך שוין די רעגירוּנגען געהאַט אָפּגעזאָגט פוּן דער שיינער מדה זיך מישן אין אידישע אינעווייניקסטע אָנגעלעגנהייטן, ווי מיר זען דאָס אַ תּקוּפה פריער. בלויז איין מעקלענבּוּרגער רעגירוּנג, וואָס האָט זיך אַזוי בּאַהארצט געווערט קעגן אידישער עמאַנסיפּאַציע, האָט זיך נישט געוואָלט אָפּזאָגן פוּן איר אפּוטרופּסות אויף אידישע אמוּנה־זאַכן. די יאָרן 1847—1851 איז אין מעקלענבּוּרג־שווערין געווען לאַנד־ראַבּינער דודי איינהאָרן (נאָך גאָלדהיים'ן), אין דער פּראַקטיק נאָך ראַדיקאַלער פּאַר גאָלדהיים־ן. ער האָט אַרויסגעוואָרפן פוּן דער אידישער גאָטדינסט אויך די העברעאישע שפּראַך, אויך די נאַציאָנאַלע אוּן משיח.תּפלות. מ'קאָן זיך פאָרשטעלן די אויפגערעגטקייט בּיי די אָרטאָדאָקסן, בּפרט נאָך, אַז ער האָט גענוּמען פאַרשרייבּן אין די אידישע מעטריקעס נישט־קיין־נעמל'טע קינדער. אויף אַלע פּראָטעסטן האָט איינהאָרן שאַרף אָפּגעענטפערט: ער האַלט, פּי דער פעלשט אין אידנטום, ווער ס'וויל אים אָנוואַרפן מילה, אַלס אַ תּנאי, וואָס אָן דעם קאָן מען נישט געהערן צוּם כּלל־ישראל. דער שטרייט האָט געדויערט לאַנג, אוּן דער ראַדיקאַל דער רעפאָרמאַטאָר האָט געמוּזט אָפּטרעטן דעם אַמט אוּן אַריבּער תּחלת קיין אוּנגאַרן, דערנאָך קיין אַמעריקע. די מחלוקת איז אָבּער דערמיט נישט געשטילט געוואָרן. די אָרטאָדאָקסן האָבּן געזוּכט שוּץ קעגן דער רעפאָרם אוּנטער די פליגל פוּן מעקלענבּוּרגער רעאַקציאָנערער רעגירוּנג: די רעגירוּנג האָט זיך אָנגענוּמען זייער קריוודע אוּן געפּועל'ט בּיי זיך ווירקן אויפן אויטאָנאָמישן אידישן אויבּער־ראַט (דאָס איז דער אויבּער־ראַט, וואָס ווערט אויסגעקליבּן פוּן אַלע אידישע קהלות אין הערצאָגטוּם אוּן ער ווידער קלייבּט אויס דעם לאַנד־ראַבּינער). דאָס יאָר 1853 האָט דאס מיניסטעריוּם פאַרעפנטלעכט אַזאַ געמיינעם צירקוּליאַר, וואָס האָט געזאָגט, אַז דאָס מיניסטעריוּם איז נישט צוּפרידן מיט דעם איצטיקן רעליגיעזן צוּשטאַנד בּיי אידן און אַז די טענדענציעזע פירוּנג פוּן די לאַנד־ראַבּינער ד־ר האָלדהיים אוּן ד"ר איינהאָרן האָט געבּראַכט צוּ אַ שפּאַלטוּנג בּיי אידן. די רעגירונג האָט באַשלאָסן צו פאַרשטאַרקן דעם היסטאָרישן אידאַאיזם און צו פאַרמיידן אַ שפּאַלטונג אין די אידישע קהילות, און האָט באַפוילן צו אויסקלייבּן אַ לאַנד־ראַבּינער וואָס זאָל האַלטן מיטן היסטאָרישן אידאַאיזם. דאָס מיניסטעריוּם האָט אויך באַפוילן די קהלות צו אויסקלייבּן אַזוינע דעפּוּטאַטן צום "אויבּער־ראַט", וואָס וועלן אויסקלייבּן אַ קאָנסערוואַטיוון לאַנד־ראַבּינער, אַנדערש וועט זיך דאָס מיניסטעריוּם טוּן זיינס. די אידישע קהלות זענען געווען שטאַרק אויפגערעגט פוּן אַזאַ גראָבּ מישן זיך אין זייער רעליגיעז לעבּן. די קהלה־פאַרוואַלטוּנג פוּן דער רעזידענץ־שטאָט שווערין האָט דערלאַנגט דעם מיניסטעריוּם אַ שריפּט, אָנגעוויזן, אַז שלום צוּברענגען אין אידישע קהלות איז אַן אינערלעכע אידישע זאַך. דערויף האָט מעקלענבּוּרגער הערצאָג פרידריך־פראַנץ אָפּגעענטפערט מיט אַ רעסקריפּט, פאַרבאָטן די אידישע קהילות צוּ קלויבּן דעם רויבּער־ראַט און דעם אויבּער־ראַט צוּ קלויבּן אַ לאַנד־ראַבּינער. דער הערצאָג האָט אויף זיין בּאַראָט געמאַכט דריי אידן סוחרים פאַרן אויבּער־ראַט אוּן דעם אָרטאָדאָקס י. בּ. ליפּשיץ פאַר לאַנד־ראַבּינער. ליפּשיץ האָט גענוּמען אויסוואָרצלען גאָלדהיים'ס אוּן איינהאָרן'ס "אויפטוּען". אַזאַ שענדלעך בּאַהאַנדלען די אידישע אויטאָנאָמיע האָט געדויערט אַ סך יאָרן, ביז נאָכדעם ווי אידן זענען עמאַנסיפּירט געוואָרן אין מעקלענבּוּרג אין 1869, האָבּן זיי ווידער געקריגן רעכט אוּיסקלויבּן זייער אויבּער־ראַט אוּן אַ לאַנד־ראַבּינער, נישט אָנגעטרעגט דער רעגירוּנגס שוּלחן־ערוּך.
אין אַנדערע דייטשע לענדער איז פאָרגעקומען דערזעלבּער פּראָצעס פון שפּאַלטן זיך אין די קהלות. יענע צייט האָבן זיך שוין די רעגירוּנגען געהאַט אָפּגעזאָגט פוּן דער שיינער מדה זיך מישן אין אידישע אינעווייניקסטע אָנגעלעגנהייטן, ווי מיר זען דאָס אַ תּקוּפה פריער. בלויז איין מעקלענבּוּרגער רעגירוּנג, וואָס האָט זיך אַזוי בּאַהארצט געווערט קעגן אידישער עמאַנסיפּאַציע, האָט זיך נישט געוואָלט אָפּזאָגן פוּן איר אפּוטרופּסות אויף אידישע אמוּנה־זאַכן. די יאָרן 1847—1851 איז אין מעקלענבּוּרג־שווערין געווען לאַנד־ראַבּינער דודי איינהאָרן (נאָך גאָלדהיים'ן), אין דער פּראַקטיק נאָך ראַדיקאַלער פּאַר גאָלדהיים־ן. ער האָט אַרויסגעוואָרפן פוּן דער אידישער גאָטדינסט אויך די העברעאישע שפּראַך, אויך די נאַציאָנאַלע אוּן משיח.תּפלות. מ'קאָן זיך פאָרשטעלן די אויפגערעגטקייט בּיי די אָרטאָדאָקסן, בּפרט נאָך, אַז ער האָט גענוּמען פאַרשרייבּן אין די אידישע מעטריקעס נישט־קיין־נעמל'טע קינדער. אויף אַלע פּראָטעסטן האָט איינהאָרן שאַרף אָפּגעענטפערט: ער האַלט, פּי דער פעלשט אין אידנטום, ווער ס'וויל אים אָנוואַרפן מילה, אַלס אַ תּנאי, וואָס אָן דעם קאָן מען נישט געהערן צוּם כּלל־ישראל. דער שטרייט האָט געדויערט לאַנג, אוּן דער ראַדיקאַל דער רעפאָרמאַטאָר האָט געמוּזט אָפּטרעטן דעם אַמט אוּן אַריבּער תּחלת קיין אוּנגאַרן, דערנאָך קיין אַמעריקע. די מחלוקת איז אָבּער דערמיט נישט געשטילט געוואָרן. די אָרטאָדאָקסן האָבּן געזוּכט שוּץ קעגן דער רעפאָרם אוּנטער די פליגל פוּן מעקלענבּוּרגער רעאַקציאָנערער רעגירוּנג: די רעגירוּנג האָט זיך אָנגענוּמען זייער קריוודע אוּן געפּועל'ט בּיי זיך ווירקן אויפן אויטאָנאָמישן אידישן אויבּער־ראַט (דאָס איז דער אויבּער־ראַט, וואָס ווערט אויסגעקליבּן פוּן אַלע אידישע קהלות אין הערצאָגטוּם אוּן ער ווידער קלייבּט אויס דעם לאַנד־ראַבּינער). דאָס יאָר 1853 האָט דאס מיניסטעריוּם פאַרעפנטלעכט אַזאַ געמיינעם צירקוּליאַר, וואָס האָט געזאָגט, אַז דאָס מיניסטעריוּם איז נישט צוּפרידן מיט דעם איצטיקן רעליגיעזן צוּשטאַנד בּיי אידן און אַז די טענדענציעזע פירוּנג פוּן די לאַנד־ראַבּינער ד־ר האָלדהיים אוּן ד"ר איינהאָרן האָט געבּראַכט צוּ אַ שפּאַלטוּנג בּיי אידן. די רעגירונג האָט באַשלאָסן צו פאַרשטאַרקן דעם היסטאָרישן אידאַאיזם און צו פאַרמיידן אַ שפּאַלטונג אין די אידישע קהילות, און האָט באַפוילן צו אויסקלייבּן אַ לאַנד־ראַבּינער וואָס זאָל האַלטן מיטן היסטאָרישן אידאַאיזם. דאָס מיניסטעריוּם האָט אויך באַפוילן די קהלות צו אויסקלייבּן אַזוינע דעפּוּטאַטן צום "אויבּער־ראַט", וואָס וועלן אויסקלייבּן אַ קאָנסערוואַטיוון לאַנד־ראַבּינער, אַנדערש וועט זיך דאָס מיניסטעריוּם טוּן זיינס. די אידישע קהלות זענען געווען שטאַרק אויפגערעגט פוּן אַזאַ גראָבּ מישן זיך אין זייער רעליגיעז לעבּן. די קהלה־פאַרוואַלטוּנג פוּן דער רעזידענץ־שטאָט שווערין האָט דערלאַנגט דעם מיניסטעריוּם אַ שריפּט, אָנגעוויזן, אַז שלום צוּברענגען אין אידישע קהלות איז אַן אינערלעכע אידישע זאַך. דערויף האָט מעקלענבּוּרגער הערצאָג פרידריך־פראַנץ אָפּגעענטפערט מיט אַ רעסקריפּט, פאַרבאָטן די אידישע קהילות צוּ קלויבּן דעם רויבּער־ראַט און דעם אויבּער־ראַט צוּ קלויבּן אַ לאַנד־ראַבּינער. דער הערצאָג האָט אויף זיין בּאַראָט געמאַכט דריי אידן סוחרים פאַרן אויבּער־ראַט אוּן דעם אָרטאָדאָקס י. בּ. ליפּשיץ פאַר לאַנד־ראַבּינער. ליפּשיץ האָט גענוּמען אויסוואָרצלען גאָלדהיים'ס אוּן איינהאָרן'ס "אויפטוּען". אַזאַ שענדלעך בּאַהאַנדלען די אידישע אויטאָנאָמיע האָט געדויערט אַ סך יאָרן, ביז נאָכדעם ווי אידן זענען עמאַנסיפּירט געוואָרן אין מעקלענבּוּרג אין 1869, האָבּן זיי ווידער געקריגן רעכט אוּיסקלויבּן זייער אויבּער־ראַט אוּן אַ לאַנד־ראַבּינער, נישט אָנגעטרעגט דער רעגירוּנגס שוּלחן־ערוּך.
גענומען פון "https://yi.hamichlol.org.il/באַזונדער:השוואה_ניידת/335596"