בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,359
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 2: | שורה 2: | ||
[[טעקע:Afghan Liturgical Quire.png|קליין|דער אפגאנער סידור אויף אויסשטעלונג אין דער מוזעאום פון דער ביבל.]] | [[טעקע:Afghan Liturgical Quire.png|קליין|דער אפגאנער סידור אויף אויסשטעלונג אין דער מוזעאום פון דער ביבל.]] | ||
[[טעקע:סידור מהמאה ה-9.jpg|קליין|[[מה נשתנה]] אינעם אפגאנער סידור.]] | [[טעקע:סידור מהמאה ה-9.jpg|קליין|[[מה נשתנה]] אינעם אפגאנער סידור.]] | ||
דער '''אפגאנער סידור''' (אויך באקאנט ווי דער '''אפגאנישער ליטורגישער קווייער''', Afghan Liturgical Quire) איז א מאנוסקריפט וועלכע שטאמט פון באַמיאַן, [[אפגאניסטאן]], פון די תקופת הגאונים. עס ווערט פאררעכנט ווי דאס עלטסטער אידישער ספר אין א בוך-פארמאט וואס איז היינט באקאנט. דער קליינער כתב-יד, בערך פינף ביי פינף אינטשעס (12 ביי 12 צענטימעטער) גרויס, אנטהאלט לשון-קודשע ליטורגישע טעקסטן, אריינגערעכנט תפילות פאר שבת, פיוטים פאר סוכות, און א טייל פון דער הגדה של פסח. דאס העפט איז געשריבן געווארן אין לשון הקודש, אראמיש און [[אידיש-פערסיש|אידיש-פּערסיש]]. דאס כתב-יד איז היינט א טייל פון דער זאמלונג אין דער 'מוזעאום פון דער ביבל' אין וואשינגטאן, די-סי. | דער '''אפגאנער סידור''' (אויך באקאנט ווי דער '''אפגאנישער ליטורגישער קווייער''', Afghan Liturgical Quire) איז א מאנוסקריפט וועלכע שטאמט פון באַמיאַן, [[אפגאניסטאן]], פון די תקופת הגאונים. עס ווערט פאררעכנט ווי דאס עלטסטער אידישער ספר אין א בוך-פארמאט וואס איז היינט באקאנט. דער קליינער כתב-יד, בערך פינף ביי פינף אינטשעס (12 ביי 12 צענטימעטער) גרויס, אנטהאלט לשון-קודשע ליטורגישע טעקסטן, אריינגערעכנט תפילות פאר שבת, פיוטים פאר סוכות, און א טייל פון דער הגדה של פסח. דאס העפט איז געשריבן געווארן אין לשון הקודש, אראמיש און [[אידיש-פערסיש|אידיש-פּערסיש]]. דאס כתב-יד איז היינט א טייל פון דער זאמלונג אין דער 'מוזעאום פון דער ביבל' אין [[וואשינגטאן די סי|וואשינגטאן, די-סי]]. | ||
==היסטאריע== | ==היסטאריע== | ||
דער סידור איז געפונען געווארן דורך א מאן פון דער האַזאַראַ־מינאריטעט, וואס האט עס געגעבן צו א לאקאלן אפגאנער פירער קאַרים כאַלילי. כאלילי האט דאס דערקענט אלס הייליג און דאס איינגעוויקלט אין א טוך און אריינגעלייגט אין א ספּעציעל געמאכטער הילצערנער קאסטן{{הערה|שם=JNS1|{{לינק|שרייבער=|קעפל=‘Most exciting find in a millennium’: Oldest Hebrew book goes on display in DC|זייטל=JNS.org|דאטום=סעפטעמבער 30, 2024|אדרעס=https://www.jns.org/most-exciting-find-in-a-millennium-oldest-hebrew-book-goes-on-display-in-dc/}}}}. | דער סידור איז ווארשיינליך גע'גנב'עט געווארן, צווישן אנדערע טויזנטער חפצים, פון די נאציאנאלער מוזעאום פון אפגאניסטאן אין קאבול, וועלכע איז כסדר באמבאדירט און געפּלינדערט געווארן. דער כתב-יד איז שפּעטער "געפונען געווארן" דורך א מאן פון דער האַזאַראַ־מינאריטעט, וואס האט עס געגעבן צו א לאקאלן אפגאנער פירער קאַרים כאַלילי. כאלילי האט דאס דערקענט אלס הייליג און דאס איינגעוויקלט אין א טוך און אריינגעלייגט אין א ספּעציעל געמאכטער הילצערנער קאסטן{{הערה|שם=JNS1|{{לינק|שרייבער=|קעפל=‘Most exciting find in a millennium’: Oldest Hebrew book goes on display in DC|זייטל=JNS.org|דאטום=סעפטעמבער 30, 2024|אדרעס=https://www.jns.org/most-exciting-find-in-a-millennium-oldest-hebrew-book-goes-on-display-in-dc/}}}}. | ||
דער וועג ווי דאס כתב-יד האט פארלאזט אפגאניסטאן איז אומבאקאנט. מ'גלייבט אז עס איז מסתמא ארויסגעשמוגלט געווארן נאך דעם ווי די [[טאליבאן]] האט איבערגענומען באמיאן אין סוף 1998. עס זענען געווען פארשידענע פארזוכן צו פארקויפן דאס כתב-יד אין די פאראייניגטע שטאטן און אייראפּע צווישן 1998 און 2001, ביז עס איז "אומבאקאנט" פארקויפט געווארן אין לאנדאן אין הערבסט 2001 צו א פּריוואטן זאמלער, וועלכער האט עס געהאלטן מער ווי צען יאר. | דער וועג ווי דאס כתב-יד האט פארלאזט אפגאניסטאן איז אומבאקאנט. מ'גלייבט אז עס איז מסתמא ארויסגעשמוגלט געווארן נאך דעם ווי די [[טאליבאן]] האט איבערגענומען באמיאן אין סוף 1998. עס זענען געווען פארשידענע פארזוכן צו פארקויפן דאס כתב-יד אין די פאראייניגטע שטאטן און אייראפּע צווישן 1998 און 2001, ביז עס איז "אומבאקאנט" פארקויפט געווארן אין לאנדאן אין הערבסט 2001 צו א פּריוואטן זאמלער, וועלכער האט עס געהאלטן מער ווי צען יאר. | ||
אין 2013 איז דאס כתב-יד געקויפט געווארן פון אנטיק-הענדלער אין ענגלאנד פאר $2.5 מיליאן | אין 2013 איז דאס כתב-יד געקויפט געווארן פון אנטיק-הענדלער אין ענגלאנד פאר $2.5 מיליאן{{הערה|שם=JP1|{{לינק|שרייבער=GIL ZOHAR|קעפל=Exiled Afghan minister vows to recover looted antiques|זייטל=The Jerusalem Post|דאטום=אפריל 14, 2022|אדרעס=https://www.jpost.com/jerusalem-report/article-704151}}}} דורך סטיוו גרין פון אקלאהאמע, דער פּרעזידענט פון האבי לאבי{{הערה|[https://www.huffpost.com/entry/oldest-jewish-prayer-book-collector_n_4020483#slide=1024672 World's Oldest Jewish Prayer Book Found? Rare Text Purchased By Hobby Lobby President], HuffPost Religion}} און אייגנטומער פון א ריזן קאלעקציע פון זעלטענע תנ"ך טעקסטן און ארטיקלען{{הערה|1={{בחדרי חרדים|יונה שוב, בחדרי חרדים|הכירו: סידור התפילה העתיק בעולם|145340|אקטאבער 6, 2013}}}}. די מוזעאום פון דער ביבל זאגט אז די פארקויפער האבן צוגעשטעלט דאקומענטן וואס ווייזן אז דער כתב־יד איז געווען אין בריטאניע זינט די 1950ער יארן{{הערה|[https://www.museumofthebible.org/provenance Provenance], Museum of the Bible}}. לויט די מוזעאום איז עס דאן דאטירט געווארן דורך געלערנטע און [[קארבאן-14]] טעסטן צו ארום ד'ת"ר (840 למס'){{הערה|שם=גרין|[https://www.museumofthebible.org/newsroom/green-scholars-discover-world-s-oldest-jewish-prayer-book Green Scholars Discover World’s Oldest Jewish Prayer Book], Museum of the Bible}}, און מ'האט געמיינט אז דאס כתב-יד קומט פון דער [[קאירא גניזה|קאַירער גניזה]] אין מצרים. | ||
גרין האט עס שפּעטער געשאנקן צו זיין ניי-געגרינדעטער 'מוזעום פון דער ביבל', וואס האט זיך געעפנט אין 2017. אין 2016 האט הערשל העפלער, א קוראַטאָר אינעם מוזעאום, דערקענט א פאטאגראפיע פון דעם בוך אין אפגאניסטאן פון 1998 אין אַן ארטיקל אין "טאבלעט" זשורנאל וועגן אידישע כתבי־יד וואס ווערן ארויסגעשמוגלט פון אפגאניסטאן. די אנטדעקונג האט געפירט צו ראַדיאָמעטרישע דאטירונג־טעסטן אויף פיר טיילן פון דעם כתב-יד, וועלכע זענען דאטירט געווארן אין 2019 צו בערך ד'תק"מ (780 למס'). די דאטירונג האט באשטעטיגט אז דאס איז דער עלטסטער באקאנטער העברעאישער קאָדעקס (דאס הייסט, א בוך מיט געבונדענע בלעטער){{הערה|שם=VOA|{{לינק|שרייבער=Masood Farivar|קעפל=How the oldest known Hebrew book landed in a Washington museum|זייטל=Voice of America (VOA News)|דאטום=יאנואר 25, 2025|אדרעס=https://www.voanews.com/a/how-the-oldest-known-hebrew-book-landed-in-a-washington-museum/7949998.html}}}}. | גרין האט עס שפּעטער געשאנקן צו זיין ניי-געגרינדעטער 'מוזעום פון דער ביבל', וואס האט זיך געעפנט אין 2017. אין 2016 האט הערשל העפלער, א קוראַטאָר אינעם מוזעאום, דערקענט א פאטאגראפיע פון דעם בוך אין אפגאניסטאן פון 1998 אין אַן ארטיקל אין "טאבלעט" זשורנאל וועגן אידישע כתבי־יד וואס ווערן ארויסגעשמוגלט פון אפגאניסטאן. די אנטדעקונג האט געפירט צו ראַדיאָמעטרישע דאטירונג־טעסטן אויף פיר טיילן פון דעם כתב-יד, וועלכע זענען דאטירט געווארן אין 2019 צו בערך ד'תק"מ (780 למס'). די דאטירונג האט באשטעטיגט אז דאס איז דער עלטסטער באקאנטער העברעאישער קאָדעקס (דאס הייסט, א בוך מיט געבונדענע בלעטער){{הערה|שם=VOA|{{לינק|שרייבער=Masood Farivar|קעפל=How the oldest known Hebrew book landed in a Washington museum|זייטל=Voice of America (VOA News)|דאטום=יאנואר 25, 2025|אדרעס=https://www.voanews.com/a/how-the-oldest-known-hebrew-book-landed-in-a-washington-museum/7949998.html}}}}. | ||
אין 2021 האט די דעמאקראטיש־ערוויילטער רעגירונג פון אפגאניסטאן געוואלט צוריק-באקומען דעם כתב־יד, טענה'נדיג אז בילדער פון 1998 ווייזן אז עס איז געווען אין נאציאנאלן מוזעאום פון אפגאניסטאן | אין 2021 האט די דעמאקראטיש־ערוויילטער רעגירונג פון אפגאניסטאן געוואלט צוריק-באקומען דעם כתב־יד, טענה'נדיג אז בילדער פון 1998 ווייזן אז עס איז געווען אין נאציאנאלן מוזעאום פון אפגאניסטאן{{הערה|1={{לינק|שרייבער=GIL ZOHAR|קעפל=Afghanistan wants to repatriate stolen medieval Hebrew prayer book|זייטל=The Jerusalem Post|דאטום=אפריל 21, 2021|אדרעס=https://www.jpost.com/international/afghanistan-wants-to-repatriate-stolen-medieval-hebrew-prayer-book-665963}}}}. עטליכע חדשים שפעטער האט דער טאליבאן איבערגענומען אפגאניסטאן, אבער דער רעגירונג אין גלות האט נישט אויפגעגעבן דאס צו צוריקבאקומען{{הערה|שם=JP1}}. | ||
==אינהאלט און באדייט== | ==אינהאלט און באדייט== | ||
| שורה 28: | שורה 28: | ||
==היינטיגער אָרט און פארוואלטונג== | ==היינטיגער אָרט און פארוואלטונג== | ||
דער אפגאנער ליטורגישער קווייער געפינט זיך היינט אין דער זאמלונג פון דער מוזעום פון דער ביבל אין וואשינגטאן, די.סי. אונטער'ן אידענטיפיקאציע MS.000764. אין 2014 איז עס געווען אויף א קורצער צייט אויף אויסשטעל אינעם '[[ביבל לענדער מוזעאום]]' אין ירושלים{{הערה|{{ערוץ7|חזקי ברוך|הסידור העתיק בעולם נחשף לציבור|284229|סעפטעמבער 18, 2014}}; | דער אפגאנער ליטורגישער קווייער געפינט זיך היינט אין דער זאמלונג פון דער מוזעום פון דער ביבל אין וואשינגטאן, די.סי. אונטער'ן אידענטיפיקאציע MS.000764. אין 2014 איז עס געווען אויף א קורצער צייט אויף אויסשטעל אינעם '[[ביבל לענדער מוזעאום]]' אין ירושלים{{הערה|{{כיכר השבת|יוני גבאי|הסידור העתיק בעולם הוצג לנתניהו|152524|סעפטעמבער 18, 2014}}; {{ערוץ7|חזקי ברוך|הסידור העתיק בעולם נחשף לציבור|284229|סעפטעמבער 18, 2014}}; | ||
{{nrg|דליה מזורי|עושה עלייה: הסידור הקדום בעולם יוצג בארץ|622/523|סעפטעמבער 15, 2014|11|2}}; | {{nrg|דליה מזורי|עושה עלייה: הסידור הקדום בעולם יוצג בארץ|622/523|סעפטעמבער 15, 2014|11|2}}; | ||
[https://col.org.il/news/85248 סידור התפילה העתיק ביותר בעולם יגיע לישראל], חב"ד און ליין; | [https://col.org.il/news/85248 סידור התפילה העתיק ביותר בעולם יגיע לישראל], חב"ד און ליין; | ||
| שורה 37: | שורה 37: | ||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפערענצן}} | {{רעפערענצן}} | ||
* | |||
* | |||
*{{כיפה||מומחים בודקים: האם הסידור העתיק ביותר אכן נמצא בירושלים?|חדשות/מומחים-בודקים-האם-הסידור-העתיק-ביותר-א/|סעפטעמבער 21, 2014}} | *{{כיפה||מומחים בודקים: האם הסידור העתיק ביותר אכן נמצא בירושלים?|חדשות/מומחים-בודקים-האם-הסידור-העתיק-ביותר-א/|סעפטעמבער 21, 2014}} | ||
*[https://www.hidabroot.org/article/1174978 שיאים יהודיים: מה גילו של הסידור הכי עתיק בעולם? - הידברות] | *[https://www.hidabroot.org/article/1174978 שיאים יהודיים: מה גילו של הסידור הכי עתיק בעולם? - הידברות] | ||