בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,360
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 2: | שורה 2: | ||
[[טעקע:Afghan Liturgical Quire.png|קליין|דער אפגאנער סידור אויף אויסשטעלונג אין דער מוזעאום פון דער ביבל.]] | [[טעקע:Afghan Liturgical Quire.png|קליין|דער אפגאנער סידור אויף אויסשטעלונג אין דער מוזעאום פון דער ביבל.]] | ||
[[טעקע:סידור מהמאה ה-9.jpg|קליין|[[מה נשתנה]] אינעם אפגאנער סידור.]] | [[טעקע:סידור מהמאה ה-9.jpg|קליין|[[מה נשתנה]] אינעם אפגאנער סידור.]] | ||
דער '''אפגאנער סידור''' (אויך באקאנט ווי דער '''אפגאנישער ליטורגישער קווייער''', Afghan Liturgical Quire) איז א מאנוסקריפט פון | דער '''אפגאנער סידור''' (אויך באקאנט ווי דער '''אפגאנישער ליטורגישער קווייער''', Afghan Liturgical Quire) איז א מאנוסקריפט וועלכע שטאמט פון באַמיאַן, [[אפגאניסטאן]], פון די תקופת הגאונים. עס ווערט פאררעכנט ווי דאס עלטסטער אידישער ספר אין א בוך-פארמאט וואס איז היינט באקאנט. דער קליינער כתב-יד, בערך פינף ביי פינף אינטשעס (12 ביי 12 צענטימעטער) גרויס, אנטהאלט לשון-קודשע ליטורגישע טעקסטן, אריינגערעכנט תפילות פאר שבת, פיוטים פאר סוכות, און א טייל פון דער הגדה של פסח. דאס העפט איז געשריבן געווארן אין לשון הקודש, אראמיש און [[אידיש-פערסיש|אידיש-פּערסיש]]. דאס כתב-יד איז היינט א טייל פון דער זאמלונג אין דער 'מוזעאום פון דער ביבל' אין וואשינגטאן, די-סי. | ||
==היסטאריע== | ==היסטאריע== | ||
| שורה 9: | שורה 9: | ||
דער וועג ווי דאס כתב-יד האָט פארלאזט אפגאניסטאן איז אומבאקאנט. מ'גלייבט אז עס איז מסתמא ארויסגעשמוגלט געווארן נאך דעם ווי די [[טאליבאן]] האט איבערגענומען באמיאן אין סוף 1998. עס זענען געווען פארשידענע פארזוכן צו פארקויפן דאס כתב-יד אין די פאראייניגטע שטאטן און אייראפּע צווישן 1998 און 2001, ביז עס איז "אומבאקאנט" פארקויפט געווארן אין לאנדאן אין הערבסט 2001 צו א פּריוואטן זאמלער, וועלכער האט עס געהאלטן מער ווי צען יאר. | דער וועג ווי דאס כתב-יד האָט פארלאזט אפגאניסטאן איז אומבאקאנט. מ'גלייבט אז עס איז מסתמא ארויסגעשמוגלט געווארן נאך דעם ווי די [[טאליבאן]] האט איבערגענומען באמיאן אין סוף 1998. עס זענען געווען פארשידענע פארזוכן צו פארקויפן דאס כתב-יד אין די פאראייניגטע שטאטן און אייראפּע צווישן 1998 און 2001, ביז עס איז "אומבאקאנט" פארקויפט געווארן אין לאנדאן אין הערבסט 2001 צו א פּריוואטן זאמלער, וועלכער האט עס געהאלטן מער ווי צען יאר. | ||
אין 2013 איז דאס כתב-יד געקויפט געווארן דורך סטיוו גרין פון אקלאהאמע, דער פּרעזידענט פון האבי לאבי{{הערה|[https://www.huffpost.com/entry/oldest-jewish-prayer-book-collector_n_4020483#slide=1024672 World's Oldest Jewish Prayer Book Found? Rare Text Purchased By Hobby Lobby President], HuffPost Religion}} און אייגנטומער פון א ריזן קאלעקציע פון זעלטענע תנ"ך טעקסטן און ארטיקלען{{הערה|1={{בחדרי חרדים|יונה שוב, בחדרי חרדים|הכירו: סידור התפילה העתיק בעולם|145340|אקטאבער 6, 2013}}}}. עס איז דאן דאטירט געווארן דורך געלערנטע און [[קארבאן-14]] טעסטן צו ארום ד'ת"ר (840 למס'){{הערה|שם=גרין|[https://www.museumofthebible.org/newsroom/green-scholars-discover-world-s-oldest-jewish-prayer-book Green Scholars Discover World’s Oldest Jewish Prayer Book], Museum of the Bible}} | אין 2013 איז דאס כתב-יד געקויפט געווארן פון אנטיק-הענדלער אין ענגלאנד פאר $2.5 מיליאן דאלער דורך סטיוו גרין פון אקלאהאמע, דער פּרעזידענט פון האבי לאבי{{הערה|[https://www.huffpost.com/entry/oldest-jewish-prayer-book-collector_n_4020483#slide=1024672 World's Oldest Jewish Prayer Book Found? Rare Text Purchased By Hobby Lobby President], HuffPost Religion}} און אייגנטומער פון א ריזן קאלעקציע פון זעלטענע תנ"ך טעקסטן און ארטיקלען{{הערה|1={{בחדרי חרדים|יונה שוב, בחדרי חרדים|הכירו: סידור התפילה העתיק בעולם|145340|אקטאבער 6, 2013}}}}. די מוזעאום פון דער ביבל זאגט אז די פארקויפער האבן צוגעשטעלט דאקומענטן וואס ווייזן אַז דער כתב־יד איז געווען אין בריטאניע זינט די 1950ער יארן{{הערה|[https://www.museumofthebible.org/provenance Provenance], Museum of the Bible}}. עס איז דאן דאטירט געווארן דורך געלערנטע און [[קארבאן-14]] טעסטן צו ארום ד'ת"ר (840 למס'){{הערה|שם=גרין|[https://www.museumofthebible.org/newsroom/green-scholars-discover-world-s-oldest-jewish-prayer-book Green Scholars Discover World’s Oldest Jewish Prayer Book], Museum of the Bible}}, און מ'האט געמיינט אז דאס כתב-יד קומט פון דער [[קאירא גניזה|קאַירער גניזה]] אין מצרים. | ||
מ'האט | |||
גרין האט עס שפּעטער געשאנקן צו זיין ניי-געגרינדעטער 'מוזעום פון דער ביבל', וואס האט זיך געעפנט אין 2017. אין 2016 האט הערשל העפלער, א קוראַטאָר אינעם מוזעאום, דערקענט א פאטאגראפיע פון דעם בוך אין אפגאניסטאן פון | גרין האט עס שפּעטער געשאנקן צו זיין ניי-געגרינדעטער 'מוזעום פון דער ביבל', וואס האט זיך געעפנט אין 2017. אין 2016 האט הערשל העפלער, א קוראַטאָר אינעם מוזעאום, דערקענט א פאטאגראפיע פון דעם בוך אין אפגאניסטאן פון 1998 אין אַן ארטיקל אין "טאבלעט" זשורנאל וועגן אידישע כתבי־יד וואס ווערן ארויסגעשמוגלט פון אפגאניסטאן. די אנטדעקונג האט געפירט צו ראַדיאָמעטרישע דאטירונג־טעסטן אויף פיר טיילן פון דעם כתב-יד, וועלכע זענען דאטירט געווארן אין 2019 צו בערך ד'תק"מ (780 למס'). די דאטירונג האט באשטעטיגט אז דאס איז דער עלטסטער באקאנטער העברעאישער קאָדעקס (דאס הייסט, א בוך מיט געבונדענע בלעטער){{הערה|שם=VOA|{{לינק|שרייבער=Masood Farivar|קעפל=How the oldest known Hebrew book landed in a Washington museum|זייטל=Voice of America (VOA News)|דאטום=יאנואר 25, 2025|אדרעס=https://www.voanews.com/a/how-the-oldest-known-hebrew-book-landed-in-a-washington-museum/7949998.html}}}}. | ||
אין 2021 האט די רעגירונג פון אפגאניסטאן געוואלט צוריק-באקומען דעם כתב־יד, טענה'נדיג אז בילדער פון 1998 ווייזן אז עס איז געווען אין נאציאנאלן מוזעאום פון אפגאניסטאן אין קאבול, וועלכע איז באמבאדירט און געפּלינדערט געווארן{{הערה|1={{לינק|שרייבער=GIL ZOHAR|קעפל=Afghanistan wants to repatriate stolen medieval Hebrew prayer book|זייטל=The Jerusalem Post|דאטום=אפריל 21, 2021|אדרעס=https://www.jpost.com/international/afghanistan-wants-to-repatriate-stolen-medieval-hebrew-prayer-book-665963}}}}. | |||
==אינהאלט און באדייט== | ==אינהאלט און באדייט== | ||
דער אפגאנער סידור ווערט | דער אפגאנער סידור, געשריבן אויף חיה-הויט פּארמעט אין זיין אריגינעלער בינדונג, ווערט באטראכט ווי דער עלטסטער באקאנטער געבונדענעם אידישן ספר. עס זענען שוין פון פריער געווען באקאנט עלטערע אידישע כתבים, אבער זיי זענען אלע אויף מגילות, א שטייגער ווי די [[מגילות ים המלח]]. דער מאנוסקריפּט איז דער עלטסטער סידור און דער עלטסטער הגדה וואס איז אנטדעקט געווארן. די ספר'ל ווייזט אויף דער עקזיסטענץ פון אידן אין אפגאניסטאן און לענגאויס די אור-אלטע [[זיידן שטראז|זיידן־שטראזן]] פאר א לענגערער צייט ווי היסטאריקער האבן פריער געגלויבט{{הערה|שם=VOA}}. | ||
דער ספר פון 50 זייטן | דער ספר פון 50 זייטן אנטהאלט טעקסטן וואס זענען ווארשיינליך געשריבן געווארן פאר דער צייט פון [[רב עמרם גאון]], וועלכער האט מחבר געווען א "סדר תפילות של כל השנה" אין מיטן די 800ער יארן. עס איז איינגעטיילט אין זעקס פרקים, אריינגערעכנט שחרית, א חלק פון הגדה של פסח, וואס איז מיסטעריעז געשריבן געווארן איבערגעדרייט, מיטן קאפּ אראפּ{{הערה|1=[https://www.museumofthebible.org/newsroom/museum-of-the-bible-displays-world-s-oldest-jewish-prayerbook-12th-century-hebrew-bible-samaritan-scroll-first-edition-mishnah-with-rambam-and-more-at-israeli-embassy-s-annual-christian-solidarity-event Museum of the Bible Displays World's Oldest Jewish Prayerbook, 12th Century Hebrew Bible Samaritan Scroll, First Edition Mishnah With RamBam and More At Israeli Embassy's Annual Christian Solidarity Event], May 09, 2016 | Museum of the Bible}}, א סוכות פיוט, פיוטים וועגן "אחרית הימים", א זעלטענער פיוט אויף שיר השירים אין צוזאמענהאנג מיט סוכות, מאה ברכות{{הערה|{{כיכר השבת|יוסי נכטיגל|בסידור העתיק: פיוטים ומאה ברכות|125825|אקטאבער 4, 2013}}}}, א פּאָעטישע פאָרעם פון דעם [[ספר זרובבל]], און אַן אייגנארטיגע אפּטיילונג מיטן טיטל "ישועה בציון"{{הערה|שם=גרין}}{{הערה|1=https://www.instagram.com/museumofbible/p/DBPGnu8Jidy/}}. | ||
די פארקערטע אריענטירונג פון דער הגדה קען זיין ווייל עס איז געווען דער ערשטער טייל פונעם ספר, און די ליידיגע זייטן זענען געווען נויטיג פאר די שבת־שחרית{{לינק|שרייבער=|קעפל=‘Most exciting find in a millennium’: Oldest Hebrew book goes on display in DC|זייטל=JNS.org|דאטום=סעפטעמבער 30, 2024|אדרעס=https://www.jns.org/most-exciting-find-in-a-millennium-oldest-hebrew-book-goes-on-display-in-dc/}}. | |||
==היינטיגער אָרט און פארוואלטונג== | ==היינטיגער אָרט און פארוואלטונג== | ||
דער אפגאנער ליטורגישער קווייער געפינט זיך היינט אין דער זאמלונג פון דער מוזעום פון דער ביבל אין וואשינגטאן, די.סי.. אין 2014 איז עס געווען אויף א קורצער צייט אויף אויסשטעל אינעם '[[ביבל לענדער מוזעאום]]' אין ירושלים{{הערה|{{ערוץ7|חזקי ברוך|הסידור העתיק בעולם נחשף לציבור|284229|סעפטעמבער 18, 2014}}; | דער אפגאנער ליטורגישער קווייער געפינט זיך היינט אין דער זאמלונג פון דער מוזעום פון דער ביבל אין וואשינגטאן, די.סי. אונטער'ן אידענטיפיקאציע MS.000764. אין 2014 איז עס געווען אויף א קורצער צייט אויף אויסשטעל אינעם '[[ביבל לענדער מוזעאום]]' אין ירושלים{{הערה|{{ערוץ7|חזקי ברוך|הסידור העתיק בעולם נחשף לציבור|284229|סעפטעמבער 18, 2014}}; | ||
{{nrg|דליה מזורי|עושה עלייה: הסידור הקדום בעולם יוצג בארץ|622/523|סעפטעמבער 15, 2014|11|2}}; | {{nrg|דליה מזורי|עושה עלייה: הסידור הקדום בעולם יוצג בארץ|622/523|סעפטעמבער 15, 2014|11|2}}; | ||
[https://col.org.il/news/85248 סידור התפילה העתיק ביותר בעולם יגיע לישראל], חב"ד און ליין; | [https://col.org.il/news/85248 סידור התפילה העתיק ביותר בעולם יגיע לישראל], חב"ד און ליין; | ||
[https://www.hidabroot.org/article/77366 סידור בן 1,200 שנה יוצג בישראל למשך חודש בלבד - הידברות]; {{JDN||סידור התפילה העתיק ביותר בעולם יגיע לישראל|393339}}; {{לינק|שרייבער=|קעפל=World's 'oldest known siddur' unveiled in Jerusalem|זייטל=The Times of Israel|דאטום=סעפטעמבער 18, 2014|אדרעס=https://www.timesofisrael.com/worlds-oldest-known-siddur-unveiled-in-jerusalem/}}}}. די מוזעאום אין וואשינגטאן האט אויפגעשטעלט אַן אויסשטעלונג מיטן נאמען "הייליגע ווערטער: אנטפּלעקן דאס פריסטע העברעאישע בוך", וואס האט זיך געעפנט אין סעפּטעמבער 2024 און האט געדויערט ביז 12טן יאנואר 2025. אין מערץ 2025 איז די אויסשטעלונג אריבערגעפירט געווארן צו דער ביבליאטעק פון דער אידישער טעאלאגישער סעמינאר אין ניו־יארק, וואו עס וועט בלייבן ביז 17טן יולי 2025. | [https://www.hidabroot.org/article/77366 סידור בן 1,200 שנה יוצג בישראל למשך חודש בלבד - הידברות]; {{JDN||סידור התפילה העתיק ביותר בעולם יגיע לישראל|393339}}; {{לינק|שרייבער=FELICITY KAY|קעפל=Oldest siddur in the world to be displayed in Jerusalem|זייטל=The Jerusalem Post|דאטום=סעפטעמבער 17, 2014|אדרעס=https://www.jpost.com/israel-news/culture/oldest-siddur-in-the-world-to-be-displayed-in-jerusalem-375638}}; {{לינק|שרייבער=|קעפל=World's 'oldest known siddur' unveiled in Jerusalem|זייטל=The Times of Israel|דאטום=סעפטעמבער 18, 2014|אדרעס=https://www.timesofisrael.com/worlds-oldest-known-siddur-unveiled-in-jerusalem/}}}}. די מוזעאום אין וואשינגטאן האט אויפגעשטעלט אַן אויסשטעלונג מיטן נאמען "הייליגע ווערטער: אנטפּלעקן דאס פריסטע העברעאישע בוך", וואס האט זיך געעפנט אין סעפּטעמבער 2024 און האט געדויערט ביז 12טן יאנואר 2025. אין מערץ 2025 איז די אויסשטעלונג אריבערגעפירט געווארן צו דער ביבליאטעק פון דער אידישער טעאלאגישער סעמינאר אין ניו־יארק, וואו עס וועט בלייבן ביז 17טן יולי 2025. | ||
די מוזעאום האט אויסגעארבעט א קאסטאדיאנער־אפּמאך מיט פארשטייער פון די אפגאנער אידן און פון דער פריערדיגער דעמאָקראַטיש־ערוויילטער רעגירונג פון אפגאניסטאן, כדי צו פארזיכערן צוטריט פאר יעדן, בפרט פאר דער פארשפּרייטער אפגאנער אידישער קהילה. די מוזעאום פּלאנירט צו צושטעלן הויך־קוואַליטעט רעפּליקעס פאר דער אידישער קהילה און פאר וויכטיקע קולטור־אינסטיטוציעס אין אפגאניסטאן. | די מוזעאום האט אויסגעארבעט א קאסטאדיאנער־אפּמאך מיט פארשטייער פון די אפגאנער אידן און פון דער פריערדיגער דעמאָקראַטיש־ערוויילטער רעגירונג פון אפגאניסטאן, כדי צו פארזיכערן צוטריט פאר יעדן, בפרט פאר דער פארשפּרייטער אפגאנער אידישער קהילה. די מוזעאום פּלאנירט צו צושטעלן הויך־קוואַליטעט רעפּליקעס פאר דער אידישער קהילה און פאר וויכטיקע קולטור־אינסטיטוציעס אין אפגאניסטאן. | ||
| שורה 29: | שורה 32: | ||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפערענצן}} | {{רעפערענצן}} | ||
*{{לינק|שרייבער=|קעפל=‘An extraordinary rarity’: Exhibit of oldest Hebrew book opens at JTS library|זייטל=JNS.org|דאטום=מערץ 19, 2025|אדרעס=https://www.jns.org/an-extraordinary-rarity-exhibit-of-oldest-hebrew-book-opens-at-jts-library/}} | *{{לינק|שרייבער=|קעפל=‘An extraordinary rarity’: Exhibit of oldest Hebrew book opens at JTS library|זייטל=JNS.org|דאטום=מערץ 19, 2025|אדרעס=https://www.jns.org/an-extraordinary-rarity-exhibit-of-oldest-hebrew-book-opens-at-jts-library/}} | ||
*https://www.afghanim.co.il/תערוכה-על-סידור-התפילה-האפגני | *https://www.afghanim.co.il/תערוכה-על-סידור-התפילה-האפגני | ||
* | * | ||
| שורה 45: | שורה 46: | ||
*[https://www.jtsa.edu/news/the-worlds-oldest-jewish-book-on-display-at-the-jewish-theological-seminary/ The World’s Oldest Jewish Book on Display at The Jewish Theological Seminary - Jewish Theological Seminary] | *[https://www.jtsa.edu/news/the-worlds-oldest-jewish-book-on-display-at-the-jewish-theological-seminary/ The World’s Oldest Jewish Book on Display at The Jewish Theological Seminary - Jewish Theological Seminary] | ||
*{{לינק|שרייבער=Matti Friedman|קעפל=Is This Mysterious Text the Most Ancient Hebrew Book Ever Discovered?|זייטל=The Free Press|דאטום=סעפטעמבער 12, 2024|אדרעס=https://www.thefp.com/p/mysterious-text}} | *{{לינק|שרייבער=Matti Friedman|קעפל=Is This Mysterious Text the Most Ancient Hebrew Book Ever Discovered?|זייטל=The Free Press|דאטום=סעפטעמבער 12, 2024|אדרעס=https://www.thefp.com/p/mysterious-text}} | ||
*{{לינק|שרייבער=|קעפל=Museum of the Bible unveils newly dated ‘oldest Jewish book’|זייטל=The Times of Israel|דאטום=סעפטעמבער 25, 2024|אדרעס=https://www.timesofisrael.com/museum-of-the-bible-unveils-newly-dated-oldest-jewish-book/}} | |||
[[en:Afghan Liturgical Quire]] | [[en:Afghan Liturgical Quire]] | ||