אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:השכלה"
ק (החלפת טקסט – "אייראפעיש" ב־"אייראפעאיש") |
מאיר (שמועס | ביישטייערונגען) קאין תקציר עריכה |
||
| (3 מיטלסטע ווערסיעס פון 2 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע||ענגליש = period of Jewish enlightenment (1770-1890)|העב=כינוי למגמה אינטלקטואלית שפעלה בעיקר בקרב יהודי מזרח אירופה ומרכזה|דייטש=Epoche jüdischer Aufklärung von 1770 bis 1890|}} | |||
[[טעקע:Haskalah Colage.jpg|קליין|300px|פארשידענע משכילים.]] | [[טעקע:Haskalah Colage.jpg|קליין|300px|פארשידענע משכילים.]] | ||
'''השכלה''' איז געווען א יידישע באוועגונג אין [[אייראפע]] סוף דעם [[18טן יארהונדערט]] אין [[די נייע עפאכע|דער נייע עפאכע.]] זיי האבן געהאלטן אז מען דארף זיך אויפקלערן מיט דער [[גוי]]שער [[סביבה]] כדי צו קענען זייערע [[חכמה|חכמות]] און איינעמען זייערע וועלטליכע ידיעות און צו זיין אויסגעמישט מיט די [[גוי]]ם. די השכלה באוועגונג איז געווען פאראלעל צו דער [[אויפקלערונג]] אין דער אלגעמיינער אייראפעאישער געזעלשאפט. | '''השכלה''' איז געווען א יידישע באוועגונג אין [[אייראפע]] סוף דעם [[18טן יארהונדערט]] אין [[די נייע עפאכע|דער נייע עפאכע.]] זיי האבן געהאלטן אז מען דארף זיך אויפקלערן מיט דער [[גוי]]שער [[סביבה]] כדי צו קענען זייערע [[חכמה|חכמות]] און איינעמען זייערע וועלטליכע ידיעות און צו זיין אויסגעמישט מיט די [[גוי]]ם. די השכלה באוועגונג איז געווען פאראלעל צו דער [[אויפקלערונג]] אין דער אלגעמיינער אייראפעאישער געזעלשאפט. | ||
| שורה 10: | שורה 11: | ||
אזעלכע האלטן אז דאס האט זיך ארויסגעוויזן אלס א גרויסער גרייז. ווען דווקא פון דייטשלאנד איז ארויסגעקומען דער גרעסטער אנטיסעמיטיזים וואס איז נאר אמאל געווען. און זאגאר משומדים און האלבע גויים האט מען אויך נישט פארשוינט. ווייל הלכה היא בידוע שעשיו שונא ליעקב, און ווען מען פראבירט זיך צו דערנענטערן צו אים שטויסט ער נאך מער אפ. | אזעלכע האלטן אז דאס האט זיך ארויסגעוויזן אלס א גרויסער גרייז. ווען דווקא פון דייטשלאנד איז ארויסגעקומען דער גרעסטער אנטיסעמיטיזים וואס איז נאר אמאל געווען. און זאגאר משומדים און האלבע גויים האט מען אויך נישט פארשוינט. ווייל הלכה היא בידוע שעשיו שונא ליעקב, און ווען מען פראבירט זיך צו דערנענטערן צו אים שטויסט ער נאך מער אפ. | ||
אין שנת [[ה'תרו]] איז געווען א גרויסע אסיפה אין דייטשלאנד וואו די גערמאנישע משכילים האבן מתיר געווען אז מען מעג חתונה האבן מיט גוים, אזעלכע האלטן אז דאס האט שפעטער געפירט צו א שוידערליכע התבוללות, אט די משכילים זענען געווען דער וועג ווייזער פאר די רעפארמער און קאנסערוואטיווע. און דערפאר איז היינט אזוי גרויס די ראטע ביי די רעפאמער וואס זיי האבן חתונה מיט גוים. | אין שנת [[ה'תרו|ה אלפים תר"ו]] איז געווען א גרויסע אסיפה אין דייטשלאנד וואו די גערמאנישע משכילים האבן מתיר געווען אז מען מעג חתונה האבן מיט גוים, אזעלכע האלטן אז דאס האט שפעטער געפירט צו א שוידערליכע התבוללות, אט די משכילים זענען געווען דער וועג ווייזער פאר די רעפארמער און קאנסערוואטיווע. און דערפאר איז היינט אזוי גרויס די ראטע ביי די רעפאמער וואס זיי האבן חתונה מיט גוים. | ||
א '''משכיל''' איז טייטש אן אויפגעקלערטער געלערנטער מענטש. | א '''משכיל''' איז טייטש אן אויפגעקלערטער געלערנטער מענטש. | ||
| שורה 18: | שורה 19: | ||
פון דעמאלטס אן רופט מען אן ביי די [[פרומע]] יודן, א מענטש וואס איז אויפגעקלערט און ער גייט נישט מיטן שפאן ווי די פרומע עהרליכע, ער איז א משכיל, אן אויפגעקלערטער. | פון דעמאלטס אן רופט מען אן ביי די [[פרומע]] יודן, א מענטש וואס איז אויפגעקלערט און ער גייט נישט מיטן שפאן ווי די פרומע עהרליכע, ער איז א משכיל, אן אויפגעקלערטער. | ||
== באקאנטע משכילים == | ==באקאנטע משכילים== | ||
* [[דוד פריזנהויזן]] (תקט"ז–תקפ"ח), דיין אין אונגארן, משכיל און מאטעמאטיקער | *[[דוד פריזנהויזן]] (תקט"ז–תקפ"ח), דיין אין אונגארן, משכיל און מאטעמאטיקער | ||
== זעט אויך == | ==זעט אויך== | ||
* [[אויפקלערונג]] | *[[אויפקלערונג]] | ||
* [[אלעקסאנדער צעדערבוים]] | *[[אלעקסאנדער צעדערבוים]] | ||
{{-}} | {{-}} | ||
== רעפערענצן == | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפליסטע}} | {{רעפליסטע}} | ||
[[קאַטעגאָריע:אידישע באוועגונגען]] | [[קאַטעגאָריע:אידישע באוועגונגען]] | ||
יעצטיגע רעוויזיע זינט 04:57, 8 אקטאבער 2024
השכלה איז געווען א יידישע באוועגונג אין אייראפע סוף דעם 18טן יארהונדערט אין דער נייע עפאכע. זיי האבן געהאלטן אז מען דארף זיך אויפקלערן מיט דער גוישער סביבה כדי צו קענען זייערע חכמות און איינעמען זייערע וועלטליכע ידיעות און צו זיין אויסגעמישט מיט די גוים. די השכלה באוועגונג איז געווען פאראלעל צו דער אויפקלערונג אין דער אלגעמיינער אייראפעאישער געזעלשאפט.
טייל משכילים האבן זיך בעיקר פארלייגט אויף די לערנונגען פון דקדוק און תנ"ך. און דערפאר הערשט א שטארקער אומוויסנדיגקייט אין די ענינים ביי די חסידישע אידן.
דער סאמער ערשטער משכיל ווערט גערעכנט משה מענדלסאן, וואס ער האט איבערגעטייטשט די תורה קעגן די דעת פון געוויסע גדולי ישראל. לויט טייל, האבן זיינע קינדער און איינקלעך זיך גע'שמד'ט פארן נישט פאלגן די גדולי ישראל שבימיו[1]. זיין איבערטייטש ווערט גערופן "ביאור". און ס'איז באקאנט אז דער חתם סופר האט געלאזט צוואה אז בספרי רמ"ד אל תשלחו יד, און ווי אנדערע צדיקים האבן שטארק מקפיד געווען דאס צו פארניכטן כאטש אויבנאויף איז דארט נישט געשטאנען קיין אפענע זאכן קעגן אידישקייט.
משה מענדלסאן (אדער משה דעסויער [אין קורצן רמ"ד] ווי מען האט אים גערופן) זעלבסט איז אפיציעל געווען א שומר תורה ומצוות, אבער זיינע נאכפאלגער די משכילים זענען געגאנגען א טריט ווייטער. זעהענדיג ווי דאס אידיש פאלק ליידט אסאך אין גלות ביי די גוים, האבן זיי געהאלטן אז אויב מען וועט זיך אויסמישן מיטן גוי, און זיין אזוי ווי אים, וועט זיי דער גוי נישט האסן, און עס וועט זיך אויפהערן דער אנטיסעמיטיזים.
אזעלכע האלטן אז דאס האט זיך ארויסגעוויזן אלס א גרויסער גרייז. ווען דווקא פון דייטשלאנד איז ארויסגעקומען דער גרעסטער אנטיסעמיטיזים וואס איז נאר אמאל געווען. און זאגאר משומדים און האלבע גויים האט מען אויך נישט פארשוינט. ווייל הלכה היא בידוע שעשיו שונא ליעקב, און ווען מען פראבירט זיך צו דערנענטערן צו אים שטויסט ער נאך מער אפ.
אין שנת ה אלפים תר"ו איז געווען א גרויסע אסיפה אין דייטשלאנד וואו די גערמאנישע משכילים האבן מתיר געווען אז מען מעג חתונה האבן מיט גוים, אזעלכע האלטן אז דאס האט שפעטער געפירט צו א שוידערליכע התבוללות, אט די משכילים זענען געווען דער וועג ווייזער פאר די רעפארמער און קאנסערוואטיווע. און דערפאר איז היינט אזוי גרויס די ראטע ביי די רעפאמער וואס זיי האבן חתונה מיט גוים.
א משכיל איז טייטש אן אויפגעקלערטער געלערנטער מענטש.
ווען די וועלט איז געווארן אויפגעקלערט האבן זיך אסאך אידן מיטגעכאפט און זענען אויך געווארן אויפגעקלערט, און אנגעהויבן טראכטן ווי אלע פעלקער'ס געדאנקען גאנג.
פון דעמאלטס אן רופט מען אן ביי די פרומע יודן, א מענטש וואס איז אויפגעקלערט און ער גייט נישט מיטן שפאן ווי די פרומע עהרליכע, ער איז א משכיל, אן אויפגעקלערטער.
באקאנטע משכילים
- דוד פריזנהויזן (תקט"ז–תקפ"ח), דיין אין אונגארן, משכיל און מאטעמאטיקער
זעט אויך
רעפערענצן
- ↑ (ר' עקיבא יוסף שלענזינגער אין זיין פי' אויפן צוואות החת"ס)
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!